Педагогикалық – психологиялық әдебиеттегі денсаулық проблемасы

1. әр адамның өз сезімі, жағдайы және қатынасы жайлы ойы басқа топқа қатысушылардың сол адамның сезімі жағдайы және қатынасы жайлы түсінікпен сәйкестендіріледі;
2. әр адамның өз сезімі, жағдайы және қатынасы жайлы түсінігі басқа топқа қатысушылардың да өз сезімі, жағдайы және қатынасы жайлы түсінікпен сәйкестендіріледі;
3. әр адамның өзі жайлы түсінігі бейнежазбадағы өз бейнесімен салыстырылады;
4. әр адамның қарым-қатынастағы өзінің және серігінің  позициясы жайлы түсінігі салыстырылады.

Ол үшін топ жетекшісіне  көбінесе оқушылардың қандай да бір  біліктілігін және сапасы шығару белгіленуі  керек. Бұл өте маңызды, өйткені  шынайы өмірде ересектердің көпшілігі сол және басқа іс-әрекеттердің бейімделуіндегі қиыншылықтарға немесе кемшіліктерге жиі көңіл аударады.

Тренинг кезінде топқа қатысушылардың вербалды және вербалды емес қарым-қатынастары  серігінің жағдайына, қатынасына, сезіміне және мінез- құлық формаларына қалай әсер ететінін аңғара алу басты мәселе болып табылады.

  Әлеуметтік – психологиялық  тренингтің әдістері – жаттығулар, ролдік ойындар, топлық дискуссия  мен психогимнастика материялдарын  психологиялық әсер ету  мақсатына  сәйкес таңдалады. Сонымен қатар, жаттығулар, ролдік ойындар, топтық дискуссия мен психогимнастика материалдарын таңдауда  мәдени құндылықтарды, ұлттық психологиялық ескеру аса қажет.

Топтық тренингтің тиімді өтуі бқгде  байқаушылар, көруші болмауына да байланысты. Басқаша айтқанда, топ жабық түрде өтеді. Онда тек тренинг жүргізуші, хаттамашы ассистент пен қатысушылар  ғана жұмыс жасау керек.

Тренингтік топтағы жұмыс тренингке  қатысушылардағы  еріктік, тренингтегі  белсенділік, қатысушылар  тарапынан  ашықтық, тренинг барысындағы мәліметтер бойынша құпиялылық, қатысушылар позициясындағы теңдік,  «осы жерде және қазір» принципіндегі тренинг барысындағы жұмыс, қатысушылар  тарапынан жауапкершілік,  топтық жұмыстың басынан  соңына  дейін үзіліссіз қатысу сияқты әлеуметтік  белсенді оқытудың белгілі  принциптеріне негізделінеді.

Әлеуметтік- психологиялық тренинг  полуфункционалды  болды. Басқаша  айтқанда, тренингтің құрамдас компоненті болып табылады әр-түрлі жаттығулар, топтық дискуссия ,  ролдік ойындар  және психогимнастика диагностикалық, коррекциялық, дамытушы функцияларды атқарады. Бұл функциялар өзара байланысты, өзара  байланысты, өзара тәуелді болады. Дегенмен, тренингтің нақты бір формасында диагностикалық, коррекциялық, дамытушы функциялардың бірі басыңқы,  негізгі болатындай топтық жұмыс ұйымдастырылғаны оңды нәтиже береді.

Тренингтердің ересектермен  ғана емес, мектепке дейінгі  және мектеп жасындағы балаларды тұлғалық дамытуда тиімді болатындығы мәлім.

Г.М.Қасымова мектеп жасына дейінгі балалардың дамуында түрлі ойын әрекеттерін қолдану арқылы олардың диагностикалық және түзету тұрғысынан жемісті ықпал етудің теориялық және  практикалық аспектілерін зерттеді. Балалардың танымдық және ерікті әрекеттерін дамытып отыру механизміне қажетті жағдай олардың жас ерекшеліктеріне сай келетін ойындар арқылы өрістейді. Ойын әрекетінде баланың денесі мен ақыл-ойы,  ерікті қимыл-қозғалысы мен әрбір іске деген әрекеттілігін анықтау мүмкін болады. «Дамытпалы ойын» әрекеті жайындағы  ұғымның ғылыми – психологиялық  сипаты анықталған.

Топтық тренинг процесі  арқылы жеке тұлғаның, мінез-құлықтың , өзара әрекеттестік пен өзара қатынас салаларындағы конструктивті өзгерістердің бес сатылы технологиялық схемасы мынандай болмақ: топтағы әрекет- бағдарлық негіз- саналы анғару- іштей қайта қарау- өзгеру.топтағы мақсатқа сай әрекеттер , қарым-қатынас оқушыға өз өміріндегі қиындықтарды байқауға мүмкіндік береді. Бірінші сатыда сыртқы әрекеттер орын алады да, жеке тұлғаның ішкі әрекеттеріне негіз болады.нәтижесінде жеке тұлғаның өзін-өзі жүзін асыру жолдарын белсінді іздестіруге түрткі, бағдар жасалады. Бұл жеке тұлғаның когнетивтік деңгейдегі өзгерісі болып табылады. Ал үшінші сатыда жеке тұлға өз өміріндегі кейбір сәттерді түсініп, ой елегінен өткізеді, саналы аңғырады, жаңа тәжірибені қажетсінеді, топтағы басқалардың тиімді деген мінез- құлық, әрекеттерін өзімен салыстырады, есте қалдырады. Төртінші сатыда,топтық әрект барысында қабылданған жаңа тәжірибе, жаңаша қатынас формалары эмоционалдық деңгейде қайта қарастырылады, қайта бағаланады. Соңғы саты мінез-құлықтың деңгейде сипатталады. Онда жеке тұлғаның  өзгерістері  шартты рефлекс  ретінде бекітіледі де, топ өзгерісіне ықпалын тигізеді. Осыдан топтық тренинг актуализациялайтын жеке тұлғаның белсенділігі рефлексивті іс-әрекет деп қарастырылады.

 Психологиялық тренингтің  аталған принциптері  мен ерекшеліктерін негізге ала отырып, балалардың психологиялық денсаулығын жетілдіру мақсатында қолданылатын тренингтергетоқталайық. О.В Хухлаева бойынша, психологиялық денсаулығын жетілдіру үшін топтық тренинг жұмыстары қолданылады. Бізөз зерттеумізде 6-7 жастағы қазақ балаларының психологиялық денсаулығын қамтамасыз ету жолы ретінде тренингтің ролін анықтауды көздедік. Тренингтің жұмыс бағдарламасын құрастырғанда  О.В Хухлаеваның  бағыттарын  ескере отырып, топтың ерекшелігіне  бейімдеп жаңа тренинг бағдарламасын жасадық. Балалардың психологиялық денсаулығын денсаулығын жетілдіруде келесі тренингтің ойындарды қолдануғаболады: қиялды дамытуға, бағытталған ойындар, вербалды ойындар, эмоционалды-символикалық әдістер, релаксациялық әдістер, когнитивті әдістер. Әрқайсысына тоқталып өтейік.

Қиялды дамытуға бағытталған  ойындарды үш топқа бөледі: вербалды,  вербалды емес және «ойлы суреттер»

Вербалды ойындарда  баланың топтағылармен бірге  өзі ойлаған ерекше жағдайларды  аяқтау немесе ертегілердің ұжымдық  шығармалары немесе қандай да бір сөздерге әр түрлі ассоцияцияда таңдау жасау түрінде жүреді.

 Вербалды емес ойындарда  балаға әр түрлі бейнелер ұсынылады,  неғұрлым қызықты басқа тіршілік  иесі, зат, ролдік әдістер түрінде  өтеді.         «Ойлы суреттер» қолданылғанда балалар көздерін жұмады және әуенмен  (жаңбыр дыбысымен, найзағай) суреттерді ойлап табады. Содан кейін оны топқа айтып береді. Тапсырма қиындауы мүмкін, балаларға суреттерүшін анықталған тақырып беріледі немесе дыбысқа кинестикалық тітіркендіргіш  қосылады. Біз айтып кеткен пікірлі суреттер «тірілуі» мүмкін. Автор суреттерді таңдайды, балалар кейіпкерлерді роліне және өздерінің  суреттеріне  қояды,  қалай қозғалатыны және не айтатыны  туралы түсіндіреді.

9.   Психологиялық денсаулыққа қатысты жалпы жүйе - онтогенездің

әр сатысында қалыпты психофизиологиялық, физикалық, психикалық даму, онтогенездің сәйкес кезеңінде орын алатын психика, түлға және индивидуалдылықтың дамуы. Баланың психологиялық денсаулығының қалыпты екендігін әр жас кезеңіне сәйкес түлғалық жаңа құрылымдардың қалыптасуы көрсетеді.

Бала-бақшада  және мектеп жасындағы балаларға психологиялық көмек көрсету біріншіден халықтық білім беру мекемелері арқылы жүзеге асуы керек. Бүл біздің еліміздегі психологиялық көмек көрсету орталықтарының білім беру мекемелерінде орын алуымен жэне ата-аналардын психологиялық-педагогикалық білімдерінің төмен деңгейде болуымен байланысты. Ата-аналар балалардың физикалық денсаулығына қаншалықты көңіл аударғанымен де психологиялық денсаулықтарына көңіл бөлмейді. Егер мәселені байқаса да арнайы маманнан кәсіби көмек алуға мүмкіндіктері болмайды.

Мектептегі және балабақшадағы  балаларға психологиялық көмек  көрсету қүрылымын анықтау үшін міндетті түрде психологиялық денсаулықтың деңгейлерін ескеруіміз қажет. Психологиялық денсаулық құрылымы күрделі. Ересек адам мен баланың психологиялық денсаулығы балада әлі қалыптаспаған, бірақ ересек адамда бар жеке түлғалық жаңа қүрылымдар бірлестігімен ерекшеленеді.

Психологиялық денсаулықты қамтамасыз ету үрдісін  бір жүйе түрінде көрсетуге болады:

• балалардың психологиялық денсаулығының көрсеткіштерін - әлеуметті  бейімделуін,   мазасыздық  деңгейін,   қақтығыс  жағдайларына  конструктивті қылық   жэне   эмоционалды   реакциясын,   өзіндік   бағасын   диагностикалау, бақылау  жасау  жэне  осылар  арқылы  психологиялық денсаулық деңгейін анықтау;

-пихологиялық денсаулығы адаптациялық,ассимиляциялық-акомодациялық деңгейлердегі ібалаларға қамтамасыз ету жолы-тренингтік жұмыстарды жүргізу;

- балалардың психологиялық денсаулығы динамикасын нақтылау. 
Психологиялық  денсаулықты   қалыптастыру,   қамтамасыз   ету   процесін

диагностикадан  бастау керек. Яғни оқушылардың мазасыздық деңгейін анықтау, олардың мектепке және жаұяға бейімделу сатысын және өзін-өзі бағалауын анықтауға бағытталған зерттеу жұмыстарын жүргізу қажет. Психологиялық денсаулық көрсеткіші ретінде әр-түрлі авторлармен осы үш қасиет аталады. Сондықтан, зерттеу жүмысымызда балалардың психологиялық денсаулығы көрсеткіштерін диагностайтын, сәйкес әдістемелер таңдалып алынды.

6-7 жастағы  балалардың психологиялық денсаулығын зерттейтін нақты әдістер қазіргі кезде жасалмаған. Сондықтан, қосалқы, жанама түрде анықтайтын әдістерді қолданған дүрыс. О.В.Хухлаева бойынша, психологиялық денсаулық көрсеткіштері ретінде баланың элеуметтік ортаға (мектеп пен жанұяға) бейімделуі орын алады, өйткені, психологиялық сау функционалдылыққа адам мен әлеуметтік орта арасындағы адаптацияның болуы сәйкес келеді. Сонымен қатар, мазасыздық деңгейін анықтау қажет, мазасыздықтың өсуі психологиялық денсаулықтың ауытқуларымен корреляцияда болады .

10.. Әлеуметтік психологиялық  және психосоматикалық дезадаптация.

Психологиялық денсаулығын диагностауда ұстанған негізгі принципіміз - балалардың жасына адекватты, сәйкес келетін проективті және тест әдістерін қолдану; қолданылатын диагностикалық әдістер көп уақытты алмайтын, өткізілуі, баланың түсінуі жеңіл болуы керек; баланың диагностика барысында зерігуін, шаршауын туғызбайтын, максималды қызығушылығын қамтамасыз ететін эдістер болуы керек. Сондықтан, психологиялық денсаулықты диагностауда оның көрсеткіштерін анықтайтын әдістердің көп болуын қаламадық. Оның орнына комплексті диагностика жасауға мүмкіндік беретін, баланың эмоционалды-түлғалық ерекшеліктерін терең зерттеуге қолайлы әдістер таңдалып алынды. Диагностика барысының көп әдістерді қолдану салдарынан үзаққа созылуы балалардың шаршауына, зерігуіне әкелетіндігін ескеруіміз керек. Бұл жағдай балаларға диагностика процесі, психологпен қарым-қатынас жасау алғашында қаншалықты қызықты болса да, егер диагностика уақытын дұрыс шектемесе орын алады. Балаларда шаршау салдарынан диағностикаға негативті қатынас орнайды, нәтижесінде диагностикалық көрсеткіштердің сенімділІгі төмендейді, яғни оларды қолдану мүмкін емес. Диагностикалық жүмыс барысы балаға қызықты болуы керек. Сонда ғана баланың психологпен қарым-қатынасы нәтижелі болады. Диагностика жүмысында психолог пен баланың қарым-қатынасы баланың эмоционалды-психикалық жай-күйіне позитивті әсер етуі керек, яғни корреляциялық әсер осы бастан-ақ жүреді. Диагностикалық әдістердің көптігі нәтижелердің сенімділігін қамтамасыз етпейді. 6-7 жастағы қазақ балаларының психологиялық денсаулығын диагностауда төрт әдіс оптималды болып табылады. Егер одан көп диагностикалық әдістер қолданылса, бала зерігіп кетеді, персеверациялық жауаптардың қайталануы, бірсарынды жауаптар жиілейді. Диагностика барысында мүндай жағдай туса - кейінгі корреляциялық жұмысқа кедергі болады. Сондықтан, диагностика мен корреляция жұмыстарының өзара байланысты екендігін ескере отырып, балалардың психологиялық денсаулығын диагностау үшін арнайы таңцалып алынған әдістерді модификациялап, қолдандық.

11 дәріс  Денсаулық психологиясын зерттеудің формасы мен әдістері (пайдалануға топтық жұмыс жүргізу).

мақсатында  проективті методика, балаларға бақылау  жасау, сурет методикалары қолданылды.

Балалардың психологиялық  денсаулығы деңгейін диагностауда проективті әдістерді   қолдандық.   Л.Ф.   Бурлачук, С.М.  Морозов  бойынша,  проективті әдіс санасыз мотивация формаларын зерттеуге бағытталған, сондықтан, адам психикасының терең деңгейлерін зерттейтін бірден-бір тиімді әдіс болып табылады.

«Проективті»  термині ғылымға алғаш Лоуренс  Френкпен 1939 жылы енгізілді. Сонымен қатар, осы автор жеке тұлғаны зерттеудегі проективті әдістердің жіктеуін берді:

• құрылымдық әдістемелер  (Роршахтың  сия дақтары әдісі, үш жақты проекция тестісі);
• конструкциялау әдістері;
• интерпретация әдістері (Розенцвейгтің фрустрациялық тестісі);
• толықтыру әдістері (аяқталмаған   сөйлемдер,   аяқталмаған   эңгімелер, 
  Юнгтің ассоциативті тестісі);
• катарсис әдістері (психодрама, проективті ойын);
• экспрессияны зерттеу әдістері (жазуды талдау, сөйлеу мәнерін зерттеу);
• шығармашылық нәтижелерін зерттеу әдістері (сурет салу, балшық илеу).

Балалардың  психологиялық денсаулығын диагностауда қолданылған проективті әдістердің ерекшелігі - стимулдық материал баланың жауабына әсерін тигізбейді, диагностика барысында баламен еркін әңгіме жүреді, жауаптар бағаланбайды. Олар жеке адамның қарым-қатынас сферасын анықтайды, мектеп және жанұя жағдайларына байланысты ерекше эмоционалды реакцияларды анықтауға мүмкіндік береді.

А.Фрейд зерттеулері  көрсеткендей, бастауыш мектеп кезеңінің  басында бала оқудағы сәтсіздіктері кезінде кінәлілікті сезінеді, терең ішкі конфликт қалпына түседі. О.В.Хухлаева бойынша, бұл оқуда жетістікке жету талпынысы мен нақты өмірде оған жете алу мүмкіндігінің болмауы арасындағы қайшылық. Г.С.Салливен 6-10 жасты ювенильді деп атайды, осы кезете баланың өзіндік бақылау қабілетінің ерекше дамуы жүреді [.

Л.С.Выготскийдің теориясын негізге ала отырып, көптеген зерттеушілер балалық шақтағы дамудың негізгі бағыты ретінде баланың таңбалық-символдық іс-әрекетінің дамуын атайды. Ол адамның өзіне және қоршаған дүниеге таңбалық қатынасының жүзеге асуы болып табылады.

Мектепке  дейінгі жастағы баланың эмоционалды  сферасында, ойындары мен суреттерінде символизацияның қолданылуын көптеген авторлар атайды. Ол нақты әлеуметтік кеңістіктің игерілуіне ықпалын тигізеді. Мұнда таңбалық-символдық іс-әрекеттің моделдеу түрінде орын алатындығын айтуға болады.