Педагогикалық – психологиялық әдебиеттегі денсаулық проблемасы

Балалардың психалогиялық  денсаулығын  кәсіби қамтамасыз ету- білім беру жүйесіндегі психологиялық қызметтің негізгі функциясы, мектепке даярлықтың психалогиялық негізі болып табылады.

Балалардың психалогиялық  денсаулығы оған әсер ететін  факторларға  тәуелді болады. Әр жас кезеңдегі  психологиялық денсаулықтың дамуына  және бұзылуына әкелетін себептерді шартты түрде екі топқа бөлуге  болады: объективті ,  немесе сыртқы орта факторы, және субъективті, индивидуалды-тұлғалық ерекшеліктерге тәуелді факторлар.

 Сыртқы орта факторларына  жанұядағы қарым-қатынас және  балалар  тәрбиеленетін  мекемелермен, кәсіби іс- әрекетпен ,  мемлекеттегі  әлеуметтік – эканомикалық жағдаймен байланысты  факторлар жатады. Сыртқы орта факторларының  мыңызы  балалық және  жасөспірімдік  кезеңдерде  жоғары болады.

    Баланың психологиялық  денсаулығына қауып төндіретін  факторларға сонымен қатар бір ата-ананың болмауы, ата-ана арасындағы конфликтілі қарым-қатынас  (олар балада терең субъективті конфликт  тудырып, жыныстық идентификасияның бұзылуына, невротикалық симптомдардың, энурездің, қорқыныш пен фобиялардың, истерикалық ұстамалардың пайда болуына, дипрессивті  көңіл-күйге, аффект мен қиялға  қабілеттің жетіспеушілігіне әкеледі),  ата-ананың бала болашағын өзінше бағдарлауы жатқызылады. Соңғы аталған қарым-қатынас типі Э. Берн терминалогиясы  бойынша «көнгіш баланың»      қалыптасуына әкеледі. Ол доминантты гиперпротекция тәрбие типімен, яғни жанұяның балаға шектен  тыс бақылау жасап, еркінділігін шектеумен байланысты.  «Көнгіш балада» мектепке дейінгі кезеңдегі маңызды жаңа құрылым – ынталылық қалыптаспайды. Ол балада  әдетте мектепке дезатаптация  ашық байқалмайды, алайда зерттеулер жоғары мазасыздықты, өз-өзіне сенімсіздікті,  қорқыныштарды кқрсетеді.

        Мектеп- баланың психалогиялық денсаулығына  әсер ететін фактордың  бірі  болып табылады. Мектепте бала  алғаш рет әлеуметтік бағаланатын іс-әрекет ортасына түседі, яғни оның  дағдылары қоғамда қабылданған оқу талаптарына  сәйкес келуі керек. Бала объективті  түрде өз іс- әрекетін  басқалардың іс-әрекеттерімен салыстыра бастайды, содан бала өзінің кемшіліктерін байқайды.нәтижесінде ересектердің бағасына тәуелділік өседі. Баланың өзіндік бағасы мен өзіндік сана сезімі дамудың қатаң критерийлерін алады: оқудағы үлгерім мен тәртіп. Бастауыш сынып оқушысы өзін тек осы екі бағытта танып, олардың негізінде өзіндік бағасын қалыптастырады. Ол біршама төмендейді.

Психологиялық сау адам портреті- позитивті эмоциалары басым, өмір жағдайларына қанағаттанған,  қоршаған ортаны, өзін санамен ғана емес, сезіммен танитын адам. Ол өзінің де ,  басқалардың да құндылығын қабылдайды. Өз өмірі үшін  жауапкершілікті өзі алады. Жағымсыз жағдайлардан қажетті сабақ алады.  өмірігің мән мағынасы бар оларды үнемі іздеп жүрмейді. өзі үнемі дамып, басқалардың дамуына да мүмкіндік береді. өмір жағдайларына тез бейімделеді, бұл гуманистік тұлға теориясының көрнекті өкілі. А. Маслоудың өзін-өзі актуализациялаған тұлға концепсиясындағы позицияларға сәйкес келеді.

 

 

 

7. Экологиялық ортаның адам психикасына әсері

1. Адам мен табиғаттың қарым-қатынасы туралы мәселе. С.Д. Дерябо, В.А. Ясвин, Пановтың экопсихологиялық көзқарастары. Л.Н. Гумилевтың  этносфера ұғымы. Қазақ халқының қоршаған табиғат туралы этнопсихологиялық ой-пікірлері.
2. Этнопсихологиялық орта мен адам. Индивид – орта. Адам – орта, Адам- табиғат, Адам этнос мүшесі ұғымдары. Қазіргі ғылымдағы адам – биоэтнопсихоәлеуметтік бірлік деген түсініктің мазмұны.
3. Психологиялық денсаулықты қамтамасыз етуде тренингтердің мүмкіндіктерін пайдалану.

 

  Индивидтің әлеуметтену  процесі психологиялық тұрғыдан, ең алдымен   қоршаған ортасына  бейімделу процесі, ол адамның биалогиялық, тұқымқуалаушылық қасиеттерінің терең индивиттің өзгерістерімен байланысты. Өмірінің алғашқы күндерінен бастап адамның әр түрлі өмір аймақтарына физикалық, физиологиялық және психологиялық ,  белсенді бейімделуі басталады. Оқыту арнайы ұйымдастырылған өту жағдайы басқарылып, реттеліп отыратын, жеке адамның әлеуметтену процесі. Оқыту процесі жеке  адамды оқыту мен тәрбиелеудің бірлігі деп түсіндіріледі, әлеуметтік ортада нормативтік жүйе бойынша, қоғамның мақсат, міндеттеріне сәйкес жүзеге асырылады. С.М Жақыповтың оқыту процесіндегі танымдық іс-әрекеттерді, лабораториялық  және табиғи жағдайларда зерттеулері жеке адамдардың ортада әлеуметтену мәселесін жаңа тұрғыда қараудың жаңа түрін ашты. Оқыту процесі оған қатысатын индивиттердің тұлғалық қасиеттерін рольдік функциялар және талаптар арқылы көрсетілуімен анықталады. Сондықтан оқу процесіндегі жеке адамның әлеуметтенуін зерттеу, С.М Жақыпов бойынша, айрықша  бағытты талап етеді.

С.М.Жақыпов  оқу процесінде тұлғаның гормониялды  дамуының психологиялық  жағдайларысубъект-объект-субъект  талдау денгейінде мүмкін болатындығын көрсетеді.   Бұл оқыту процесін формасы бойынша бірлескен, мазмұны  бойынша танымдық болып табылаты, біртүтас әлеуметтік психологиялық жүйе ретінде қарастыруды білдіреді. Оқыту және оқу әрекеттері бірлескен – диалогтық танымдық іс-әрекетке ауысқан жағдайда оқушының гормониялы тұлғалық дамуы жүзеге асады. Оқушының тұлғалық даму бірлескен – диалогтық танымдық іс-әрекеттің даму деңгейлеріне тәуелді. әр деңгейге субъектінің белгілі бір жетекші іс-әрекет формасы сәйкес келеді. Төмен даму деңгейінде индивидуалды танымдық іс-әрекет орын алады, ол индивидуалды мақсаттармен және оған жетудің бірлескен құралдарымен қамтамасыз етіледі;  Танымдық іс-әрекеттің жоғары даму деңгейі бірлескен диалогтық танымдық іс-әрекет болып табылады, ол ортақ мақсат және әрекет құралдары негізінде қалыптасады. Психологиялық денсаулық тұлғаның гармониялы дамуымен қамтамасыз етілетіндігінен, С.М Жақыповтың концепциясы зерттеу жұмысымыздың методологиялық негізі деп алынды.

   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

8.  Психологиялық денсаулықты қамтамасыз етуде тренингтердің мүмкіндіктерін пайдалану.

     Әлеуметтік- психологиялық тренинг ұғымы  ғылымға өткен ғасырдың 70-ші жылдарында енді. әдебиеттерге жасалған талдаудан біздің еліміздегі психология, педагогика салаларында топтық тренингтердің жаңа технология болып табылатын болды. Ю.Н Емелянов тренингті жаңа тұлғаның оқуға қабілетіндамытуда немесе кез-келген іс-әрекетті, соның ішінде қарым-қатынасты меңгеру құралы, әдістер жүйесі деп анықтайды. Біз әлеуметтік психологиялық тренингтерді жаттығулар жүйесі арқылы жеке тұлғаның психологиялық денсаулығына, өзін-өзі тану процесіне және қарым-қатынас жасау позициясына оңды психологиялық әсер ететін әдістер деп қолданамыз.

       Әдебиеттерде  әдеуметтік- психологиялық  тренингтің  жеке тұлға құрылымдарының әр  түріне әсер сипатталады. Топтық  тренингтің мәні, жеке тұлға мен  қарым қатынаста маңызды қасиеттердің  дамуына ықпалы Ю.Н.Емельянов, Г.М.Андреева, В.Ю.Большаков, Г.И.Марасанов еңбектерінде келтіріледі.

Тренингтерді белсенді оқыту әдістері қатарына жатқызады. «Белсенді оқыту әдістері» термині 60-шы жылдардың соңында ғылымға  енген. Осы кезеңде педагогикалық  ғылымда адам факторын белсендіруші арнайы әдістер қолданыла бастады. Олар әдеуметтік- психологияда жеке менеджмен практикасында менеджерлерді, өндірісті басқару мамандарын тиімді және жылдам даярлауда қолданылған. Бұл әдістерді орта және жоғарғы оқу орындарының оқу үрдісінде қолдану оқушылардың белсенділігін арттырып, оқу үрдісінде қолдану оқушылардың белсенділігін арттырып,  оқу үрдісінің тиімділігін өсірген, қазір олардың бірнеше түрі түрі бар.

 Имитациялық жаттығуларда  шартты белгілік формада нақты  жағдайдың  моделі көрсетілді.қатысушылар жасайтын әрекеттер шартты болса да, сезімдері нақты болып табылады. Эмоционалды мазмұнына байланысты ырықсыз қабылдауды,  зейінді, есте сақтауды, оәлауды белсендіреді. Мұнда қатысушы нақты жағдайды талдаумен байланысты мәліметтерді жеңіл игеріп, оқуға субъективті аз күш жұмсайды.

Іскерлік ойындар күрделі  белсенді оқыту әдістері қатарына жатады. Олар нақты өндірістік  немесе басқа  үрдістің имитациялық моделіне негізделеді. Модель қандай да бір үрдістің заңдылықтарын  зерттеуді  қамтамасыз етіп қане қоймай, нақты жағдайларда мәселелерді шешуде қажетті практикалық дағдылар мен икемдерді жетілдіруге көмектесуі қажет.

Топтық дискуссия мен  ситуациялық ролдік ойындарды қарым-қатынас  дағдылардын игеру мақсатында комплексті қолдану әлеуметтік- психологиялық тренинг атауына ие болады. Әлеуметтік- психологиялық  тренинг қарым-қатынас  дағдыларын қалыптастыру да тиімді болып табылады.

  Тренинг нәтижесінде  ашықтық, үйірсектік, тәуелсіздік,  идентификациялық, өз-өзіндік сенімділік  қасиеттері жетіледі, адамның өзіне және басқаға қатынасы өзгереді, өзін-өзі бағалауда адекваттылық болады. Ғылыми зерттеулерде топтық жұмыстың қарым-қатынас компоненттілігін  арттыратын, мазасыздық деңгейін төмендететін эффектісі тағайындалған. И.В Вачков ,  А.С Золотнякова алған нәтижелер топтық тренингке қатысушылардың рефлекциялық, аффилиативтілік, эмпатиялық, децентрациялық тенденциялардың артуын көрсетеді.

Топтық тренинг технологиясы анықталған, әдеуметтік- психологиялық  тренингтердегі жағдайларды моделдеу және талдау әдістері нақтыланған. Сонымен қатар Л.А Петровская өз зерттеулерінде тренинг барысында әлеуметтік- перцептивтік сипаттамалар динамикасына назар аударады. Жеке тұлғаның басқалар жайлы түсінігінің басқада параметрлері- дәлдігі, икемділігі, көлемі саралылығы, таңдамалығы және тағы басқатоптық тренингкте артатындығын сипаттаған. Топ жұмысына қатысушылардың өзі және басқалар жайлы түсініктерінің өзгеру ерекшеліктері өзін-өзі бағалау және топтық бағалау динамикалық арқылы қарастырылады. Тренинг барысында жеке тұлғаның әлеуметтік-перцепциялық құрылымдарының өзгерісімен қатар бақылау локусы саласында да өзгерістер болатынын тағайындаған.

Біз топтық динамика мен  жеке тұлға динамикасы бір-бірімен байланысты, бір-біріне тәуелді, бір-бірін толықтырады деп ұстанамыз.

Әлеуметтік- психологиялық тренинг  процесіндегі жеке тұлғаның рефлексивті іс-әрекетінің нәтижесі мынандай болып келеді: оқу әрекетіне, қарым-қатынас жасауға позициясы оңды өзгереді; өзін-өзі тану, өзін-өзі бағалау адекватты болады; өзі және басқалар жайлы түсінігі өзгереді; өзгеге және басқа адамдарға – қатарластарына ,  жасы үлкендерге, оқушыларға және т.б (тек тренингке қатысқандарға ғана емес) қатынасы өзгереді;  қарым-қатынаста компетенттілігі артады; тұлға және болашақ маман ретінде құндылықтар жүйесі қалыптасады.

Басты мақсат, алынатын нәтиженің  негізгісі бойынша тәжірибелік  психологияда топтық тренингтің бірнеше  түрлері жүйеленген. Оларға тренинг  топ, кезесу тобы (К.Роджерс), гештальт-топ (Ф.Перлз), топтық психотерапия (Я. Морено), әлеуметтік- психологиялық тренинг (Б.С Девятко, Л.А Петровская), оқу-жаттықтыру топтары (Ю.Н Емельянов), белсенді әлеуметтік оқыту (Г.А Ковалев), видеотренинг (Х Миккин), белсенді әлеуметтік-психологиялық  оқыту (Т.С Яценко),  кәсіби педагогикалық тренингтер (В.А Кан-Кали), жатады. Бұлардың барлығы жеке тұлғаның өзін-өзі реттеу тәсілдерін, жаңа білім мен дағдыны меңгеру,  интуицияны,  креативтілікті, ойлауды, қарым-қатынасты дамыту негіздерін меңгеруге интенсивті жағдай  жасайтын жаттығулар жүйесі деп қарастырылады.

Психологиялық тренинг негізіне өзін-өзі тану, өзіндік сана, өзін - өзі жетілдіру, өзін-өзі актуализациялау, жеке тұлға белсенділігі, қарым-қатынастың субъект формасы, интербелсенді әдістер әсері, ұлттық психология , мәдени құндылықтардың қарым-қатынасқа әсері жайлы түсініктер келеді.

Психологиялық тренинг  мақсаты төмендегідей  міндеттерді  шешу арқылы орындалады:

1. тренингке қатысушы жеке тұлғалардың өзін-өзі тану ,  өзін-өзі бағалау, өзіне деген қатынас, өзін қабылдау, аутоқұрмет процестерінің «мен кіммін?» ақиқатының адекватты болуы;
2. жеке тұлғалардың өзін-өзі актуализациялауға, реттеу белсенділігінің артуы;
3. топтық тренингке қатысушылардың объект-субъект формадағы қарым-қатынастан субъект формадағы іскерлік қарым-қатынастың артықшылығын саналы аңғаруы;
4. жеке тұлғалардың кез-келген әлеуметтік роль позициясында белсенділігінің артуы;
5. субъект және объект формалар негізінде қарым-қатынастың критерийлерін түсіну;
6. қарым-қатынас барысында патнерлердің тең позицияда болулары қажет екендігін саналы аңғару;
7. жауапты, белсенді, инициятивалы, тең позициядағы қарым-қатынасты жүзеге асыруға ниеттің қалыптасуы;
8. өзара әрекеттестік пен өзара қатынас механизмдеріне негіз болатын ұлттық мәдениетті адекватты түсініп, қолдану және қарым-қатынаста мәдени құндылықтар жүйесіне бағыт жасау керектігін аңғару;

Әлеуметтік-психологиялық  тренинг барысында басты механизм кері байланыс болып табылады. Тренинг  жүргізуші топтағы адамдардың психологиялық  ерекшеліктерін, мәдени құндылықтарын  ескере отырып, кері байланыстың небір  тиімді түрлерін, жолдарын ойластыра алуы қажет. Сондай кері байланыстың қосымша бір каналы – бейнежазба. Кері байланыс жасаудың осы формасы арқылы бағаларға арналған тренинг міндеттері сәтті шешіледі.

Психологиялық тренинг  процесінде топқа қатысушылардың рефлексия  механизмі барынша белсенді болуы қажет. Әсіресе бейнежазба топтық қатысушының өйткен жайтты рефлекциялауға қабілетін арттырады. Рефлекция келіспеушіліктерді тіркеу сәтінен басталады. Одан кейін кері байланыс негізінде әркім өзі және басқа топқа қатысушылардан, тренинг жүргізушіден және бейнежазбадан алынатын кері байланыстар арасында теңдік сақталғаны жөн болады.

Топтық тренингтің негізгі  құрамдас компоненттерінің бірі нақты  жағдайларға талдауды жүзеге асыру  болатындағы белгілі. Нақты жағдайларға  талды жасау арқылы психологиялық әсерді тиімді ету үшін біраз жайттарды қатаң ескеру керек. Атап айтқанда, тренингтің топта талданатын жағдайлардың мазмұны: