Мектеп пен отбасы байланысының педагогикалық негізі

 

           Отбасылық құрылымдылық принципі бүгінгі таңда елімізде жанұяда бір баласы бар немесе ата-анасының біреуінің жоқ жанұялар (көбінесе әкесі жоқ). Толық емес отбасы жағдайында әкесі немесе шешесінің болмауытәрбие мәселесін бірнеше есе қиындатады. А.С.Макаренко жалғыз баланы тәрбиелеудің қауіптілігі мен қиындығы туралы өте табанды ескерткен. “Мен тек ата-аналық бақытты ғана емес, сонымен қатар баланың сәттіліктерін бұзатын разнузданный эгоизм кездескеннің өзінде, ол тіпті ерекше жалғыз ұл немесе қыз болған. Егер аға не апай, бауыр, іні, сіңілі, қарындас болмаса – сәйкес қамқорлық тәжірибесі, махаббат пен көмектің, еліктеудің, құрметтеудің ақыры жалпы қуаныш пен уайымды бөлісу тәжірибесі жоқ деген сөз. Сондықтан жалғыз қыз немесе ұлды тәрбиелеу бірнеше баланы тәрбиелеуге қарағанда қиын. Жалғыз бала өте тез отбасының орталығы болады. Әкесі мен шешеснің , оған қоса атасы мен апасының қамқорлығы тек бір балаға ғана бағыттылған. Бұл пайдалы нормадан асып кетеді. Ата-ана махаббаты шектен тыс нервоздылықпен ерекшеленед. Көп жағдайда жалғыз бала өзінің ерекшелігіне бейімделіп алып, отбасында нағыз деспот болады.

      Көп балалы жанұяда ғана ата-аналық қамқорлығы дұрыс болады. Бұндай жанұяда бала кішкене кезінен бастап ұжымға, қарым-қатынасқа бейімделе бастайды. Олардың алдыңда өмірлік мақсат жалғыз балаға ұғынықсыз: аға мен апайына деген махаббат, қайғыға ортақтасу қасиеті болады.Жанұядағы жақсы ата-ананың жалғыз баланың өзі жақсы адам болып өседі деген көзқарас бар. Бірақ тәжірибенің көрсеткеніндей жақсы ата-анасы бар жанұяда жалғыз балада ата-анасында жоқ негативті қасиетке (жалқаулық, қатыгездік т.б.) ие болады. Сондықтан, жанұядағы ұжым бірлік пен толықтылық – жақсы тәрбиенің керекті ықпалы.

      Тәрбиедегі  өлшем принципі. Бұл принциптің мағынасы қарама-қайшылықтың кез-келген қасиетін дамыту керек. Ол ешбір қасиеттің антиподын дамытпай, оның қасиетін дамытуға болмайды.

      Педагог-новатор кез-келген идеалды адамда, әрдайым бір “ортақ ұстаным”, бір “өлшем”, бір “доза” болуы керек деп санады.

      Отбасы  тәрбиесіндегі махаббат ғажайып  нәрселер жасай алады, бірақ шектен тыс махаббат кері тәрбие себептеріне  әкелуі мүмкін.

      Көп жағдайда адамдар тәрбиеге керекті жұмсақтық пен қаталдықты қалыпқа келтіре алмайды. Ата-аналар жиі қаталдық пен жұмсақтыққа норманың керектігін ойлайды. Бірақ, бұл бала 6-7 жаста болғанда керек.

      А.С. Макаренко сенімді болған, “тәрбие  басты негіздері 5 жасқа дейін қалыптасады, және сіздер 5 жасқа дейін не істедіңіздер? Бұл барлық тәрбиелік үрдістің 90%-ы. Одан кейін адам тәрбиесі жалғасады, бірақ 5 жасқа дейінгі болған жемістерді жей бастау, ал гүлдерді баптау, және сондықтан 5 жасқа дейінгі қаталдық пен жұмсақтықтың сұрағы туралы – ең маңызды сұрақ”.

       А.С.Макаренко  баланың алғашқы  өмірінің жылдарынан бастап-ақ  қаталдылық пен жұмсақтылық нормасы  туралы сұрақ күн тәртібіне  қойылуы керек деп есептеген.

     Басқа педагог Я. Корчал макаренконың шешімімен  толықтай келіскен: бала ертең қалай өмір сүре алады, егер біз бүгінгі өмірде саналы өмір сүруін бере алмасақ. [Как любить детей. М., 1968 с.90]

     Ата-ананың жеке мысалының принципі.   Кейде ата-аналар дұрыс тәрбие үшін қандай да бір рецептті іздейді. Егер алаяқтыққа берсе, рецепт арқылы шыңайы адамды тәрбиелеуге болады.

     Ата-ананың өзіне талап етуі жанұясына сыйласымдылығы өзінің әрбір қадамына ата-аналық бақылау  – міне бұл тәрбиенің ең басты  әдісі.

     Белгілі педагог А.С.Макаренко “Ата-анаға арналған кітабында” “...Бала тәрбиесінде сіздің іс-қимылыңыздың өзі шешуші рөл атқарады. Сіз тәрбиені сөз арқылы немесе үйрету, бұйыру, ақыл айту арқылы тәрбиелейміз, іске асырамын деп ойламаңыздар. Тәрбие өмірінің әр сәтінде, тіпті сіз үйде болмаған кезіңізде де тәрбиелейсіз. Тәрбие сіздің қалай киінетініңіз, қалай газет оқығаныңыз, осы іс-әрекеттеріңіздің барлығы балаңыз үшін маңызды. Ал отбасында сіз дөрекілік көрсетіп, жұбайыңызды жәбірлесеңіз, осы ісіңізбен сіз балаға жаман тәрбие бересіз...”,-дейді.

     Ең  жақсы балалар бақытты ата-аналардың балалары. Бақытты деген тек материалдық жағынан ғана емес, “бақыттың керекті аксесуары – ол сенімділік, яғни, дұрыс өмір сүріп жатырмын деген сенімділік” 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Қорытынды 

      Балалардың  рухани дүниесін қалыптастыруда отбасы үлкен роль атқарады, ойткені ол қоғамның маңызды әлеуметтік буыны. Отбасы адамзат жинаған мол тәжірбиені жеткізетін, дербес және ұжымдық қасиеттерін қалыптастыруға бағытталған. Сондықтан ата- аналардың күнделікте өмірде өз балаларының мінез-құлқын түзетуі, қажетті қасиеттерін дамытуы, оларды тәрбиелеуде қиыншылықтарды жеңуі қажет. Олай болса баланы тәрбиелеу және қалыптастыруда басқару процесінің жолын табу үшін, әрбір ата-ана оған жанасудың нәзік құралын меңгеріп алуға ыждахаты болуы тиіс.

      Қазіргі заманның қоғамдағы әлеуметтік экономикалық өзгерістер қоғамдық өмірдің барлық сфераларын отбасына да әсер етті. Жанұялардың көп бөлігінде  әлеуметтік тұрақсыздық және тәрбиелік төзімсіздік өршіленді. Жанұядағы орын алып отырған жағдайдың өткірлігінің көрсеткіші болып, балалардың әсіресе жеткіншектердің жанұядан алыстауы баланың көптеген қажеттіліктерін қанағаттандыратын элементарлы жағдайдың болмауынан балалар мен ата-ана арасындағы рухани жақындықтың болмауынан ішкі мәдениеттің болмауынан туындайды. Ата-ананың жеке үлгісі, жанұяның өмір сүру тәртібі ондағы үлкендер мен кішілер арасындағы қарым-қатынас терең сапалы өзгешелігі бар, оның мектеп немесе қоғамдық тәрбие берудің басқа институты алмастыра алмайды. Ата-аналары тастап кеткен балалар санының көбеюі осының бірден-бір дәлелі болып табылады. Қоғамда түрлі қарама-қайшы, көбінесе табиғи үрдістер болғанда  халықтың түрлі өмірлік қызығушылықтары мәселесі қозғалып әлеуметтік ұлттық кәсіби т.б. балаларды тәрбиелеу мен әлеуметтендірудің маңызы артады. Кез-келген мемлекетт тұлғаны әлеуметтік қорғау мәселесі тек жанұяны қорғау арқылы шешіледі. Жанұя қоғамның негізгі әлеуметтік ұяшығы ретінде адамдарды біріктіріп, ұрпақты тәрбиелеуді, тұлғаның танымдылығы мен еңбек етуін реттейді. Жанұя баланы қоғамға еңгізіп, жанұяда бала әлеуметтік тәрбие алып тұлға ретінде қалыптасады. 
 
 
 
 
 
 
 
 

Пайдаланған әдебиеттер мен деректер тізімі.

1. Абашева П.   Отбасы тәрбиесінің этнопедагогикалық мазмұны/ Ұлт тағылымы  8б, №2  2007ж.
2. Адырбек Б. Талбесік / Ұлт тағылымы, №2, 1998ж.
3. Алтынбай Ш. Баланы- Бастан / Шағын мектеп, № 9, 2003ж.
4. Айтмамбетова Б., Бозжанова К.,т.б. Балаларды семьяда адмгершілікке      тәрбиелеудің кейбір мәселелері. –Алматы, 1985ж.
5. Айтмамбетова, Бейсенбаева. Тәрбиенің жалпы әдістері. –Алматы, 1991ж.
6. Айғабылова Н. Бала мінезінің қалыптасуы және оны тәрбиелеу жолдары. –А., Өнер.1972ж.
7. Акпарова Ж.  Жанұядағы тәрбиенің ерекшеліктері   /Бастауыш мектеп  44б,  №4  2005ж.

     8.    Арғынбаев Х. Қазақ отбасы. – Алматы,1996ж.

9.Асанов Ж.   Отбасы тәрбиесі /Бастауыш мектеп  13б, №4  2007ж.

9. Асылов Ұ., Нұсқабайұлы Ж. Әдеп: инабаттылық дәрістері.- Алматы «Рауан», 1998ж.
10. Атемова Қ.    Қазақ отбасындағы тәрбие үрдісі   / Қазақстан мектебі 48б, №1 2006ж.
11. Ахмедиева К.   Отбасындағы қарым-қатынастың бала тәрбиесіндегі рөлі /Ұлт тағылымы  8б, №1  2007ж.
12. АхметовЖ. Балаларды мәдениеттілікке тәрбиелеу жолдары./ Қазақстан мұғалімі, 18-ақпан, 1994ж.
13. ӘбдіразақовЕ. Адамгершілік, имандылық тәрбиесі. –Шымкент 1994ж.
14. Әбиев.Ж. Жаңа адамды қалыптастыру. –Алматы,1988ж.
15. Әбиев Ж., Бабаев С., Құдиярова А. Педагогика.- Алматы «Дарын», 2004ж.
16. Әдеп және жантану. (хрестоматия).- Алматы «Атамұра», 1996ж.
17. Бахишева С.    Мұғалім және отбасылық психологиялық таным./ Бастауыш мектеп  53б, №10   2003ж.
18. Берікболова Ф. Асыл қасиет – анадан. / Мектеп директорының орынбасары, №1, 2004ж.
19. Бекенова Г.    Отбасы және отбасылық өмір    / Қазақстан мектебі  

    №9-10,   68б,  2005ж.

20. Дүйсембекова Ш.Д. Педагогика (қысқаша дәрістер курсы) –Семей,2004ж.
21. Жумадуллаева А. Жастарды отбасы- некелік өмірге даярладың негізі – ата- ана өнегесі / Ұлт тағылымы, №2, 2003ж.
22. Жиенбаева С. Баланы еңбекке баулудағы ата- ананың біліктілігі
23. Жапанбаева Н. Отбасындағы тәрбие – этномәдени тәрбиенің  бастау/ Бастауыш мектеп, №10, 2001ж.
24. Жұмаханов. Ә. Семьяда балаларды адамгершілікке тәрбиелеудің кейбір мәселелері. –А,1985ж.
25. Жақыпов А. Өнеге өрісі. –А., Мектеп, 1975ж.
26. ЖұмабаевӘ. Ата-аналар жауапкершілігі. –А.,1977ж.
27. Жаңқазақова Қ.   Отбасында баланы дұрыс тәрбиелеу жолдары / Бастауыш мектеп №1 2006ж
28. Қалиев С. Жас ұрпақ тәрбиесі- ортақ міндет /Қазақстан мектебі, №10, 2000ж.
29. Қалиев С. Педагогикалық зерттеулер арқылы мәдени кеңістікте жеке тұлғаны тәрбиелеп қалыптастырудағы мектеп пен отбасының және қоғамдық ұйымдардың мүмкіндктерн кіріктірудің жолдары/ Ұлт тағылымы, №2, 1998ж.
30. Қоянбаев Ж. Семья және балалар мен жеткіншектер тәрбиесі.- Алматы «Рауан», 1990ж.
31. Қоянбаев Ж., Қоянбаев Р. Педагогика. - «Астана»,  1998ж.
32. Кабдуллина А. Ойланайық, ата- ана / Қазақстан мектебі  №11-12
33. Қоңырбаева Г. Қазақтың отбасылық мәдениеті / Ұлағат, №2, 2001ж.
34. Қалиғожин А. Отбасылық тәрбие / Сыныптағы тәрбие, №2, 2003ж.

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Қосымшалар

  Сіз қандай ата-анасыз? (Сауалнама)

   Бұл тестты чех ғалымдары ұсынған. Біз  жиі ойланамыз, өз балаларымызға  жақсы ата-ана, жақсы тәрбиеші бола аламыз ба? деген сауал төңірегінде  бір сәтте болсын, ойланып көрдік. Енді төмендегі сұрақтарға  “ИӘ”, “ЖОҚ”, “КЕЙДЕ” деген жауаптардың бірін беру арқылы өзіңіздің көзқарасыңызды білдіруіңізді өтінеміз.  

1. Балалар тәрбиесі туралы газет-журнал беттерінде жарияланған мақалаларды немесе радио, теледидар хабарларын жүйелі оқып,  тыңдап отырасыз ба? Осы тақырыптағы кітаптарды оқисыз ба?

А) ИӘ                                 Б)  ЖОҚ                               В)  КЕЙДЕ 

2. Балаңыз бір оғаш нәрсе істеп қойды делік. Сіз мұндай жағдайдың өз тәрбиеңіздің нәтижесі екендігі жөнінде ойланып көрдіңіз бе?

А) ИӘ                                 Б)  ЖОҚ                               В)  КЕЙДЕ

3. Балалар тәрбиесінде қасыңыздағы қосағыңыздың пікірімен үнемі санасып отырасыз ба?

А) ИӘ                                 Б)  ЖОҚ                               В)  КЕЙДЕ

4. Егер балаңыз сізге жәрдем берсе, осы кезде оның өз жұмысы бұдан кедергіге ұшырап немесе мүлдем тоқтап қалса, жәрдемді қабылдар ма едіңіз?

А) ИӘ                                 Б)  ЖОҚ                               В)  КЕЙДЕ

5. Бұйыру немесе тыйым салу сияқты шараларды сіз тек қажет кезінде ғана қолданасыз ба?

А) ИӘ                                 Б)  ЖОҚ                               В)  КЕЙДЕ

6. Жүйелілік, реттілік педагогиканың маңызды принциптерінің бірі деп санайсыз ба?

А) ИӘ                                 Б)  ЖОҚ                               В)  КЕЙДЕ

7. Балаға оның айналасындағылардың үлкен әсер ететіндігін сезінесіз бе?

А) ИӘ                                 Б)  ЖОҚ                               В)  КЕЙДЕ

8. Спорт пен дене шынықтырудың баланың жан-жақты, үйлесімді дамуында маңызы зор екенін ескеріп отырасыз ба?

А) ИӘ                                 Б)  ЖОҚ                               В)  КЕЙДЕ

9. Сіз балаңыздан бір нәрсені орындау жөнінде талап тұрғысынан емес, өтініп сұрап көрдіңіз бе?

А) ИӘ                                 Б)  ЖОҚ                               В)  КЕЙДЕ

10. Сіз баладан “менде уақыт жоқ” немесе “жұмысымды бітіргенше тоса тұр” деген сөздермен құтылғанды ұнатасыз ба?

А) ИӘ                                 Б)  ЖОҚ                               В)  КЕЙДЕ

11.Балаңыз  жеке жұмыстарымен сіздермен  бөліседі ме?

А) ИӘ                                 Б)  ЖОҚ                               В)  КЕЙДЕ

12. Балаңыздың достарын білесіз бе?

А) ИӘ                                 Б)  ЖОҚ                               В)  КЕЙДЕ

13. Сіздердің балаңызбен ортақ ұқсастық қызығушылықтарыңыз бар ма?

А) ИӘ                                 Б)  ЖОҚ                               В)  КЕЙДЕ 

Өңделуі: “иә” жауабы-2 ұпай

               “кейде” жауабы-1 ұпай  

                 “жоқ” жауабы-0 ұпай  

 

6 – ұпайдан төмен  ұпай жинасаңыз: нағыз тәрбие жөнінде, бала тәрбиесі туралы түсінігіңіз көмескі екендігін дәлелдейді. «Ештен кеш жақсы » деген ғой. Сіз бұл мақалға көп иек арта бермей, жеткіншектер тәрбиесі төңірегінде өз біліміңізді жетілдре түсуге асыққаныңыз жөн.

7-14  ұпай жинасаңыз:  сіз тәрбиеде үлкен қателік кетірмейсіз, бірақ өзіңіз және өзіңіздің қорытындыларыңыз жайында ойланыңыз. Өзіңіздің мәселелеріңізді уақытша ұмытып, алдыдағы демалысты балалармен өткізуіңізден бастауға болады. Ол үшін балаңыз сізге өте риза болатынына сенімді болыңыз.

15 ұпайдан жоғары  жинасаңыз: сіз өзіңіздің ата-аналық міндетіңізді орынды атқарып келесіз. Соған қарамастан, кейбір мәселелерді бұдан да жақсарта түссеңіз құба-құп.