Мектеп пен отбасы байланысының педагогикалық негізі

      Жас ерекшеліктердің өзгеруіне қарай отбасы қажеттілігі, қарым-қатынас іс-әрекеті өзгертеді. Васильеваның негізгі зерттеулері бойынша отбасы өмірлік циклының 5 кезінің бөліп көрсетеді.

1.алғашқы бала туғанға дейінгі отбасының пайда болуы

2.баланың өмірге келуі және тәрбиесі

3.отбасындағы тәрбиелік функциялардың орындалуы

4.ересек балаларының ата-аналармен бірге тұруы

5.ерлі-зайыптылар бірге тұрады немесе отбасы бар балалармен бірге тұрады.

       Б.Картердің ұсынған көзқарастары бойынша жас кезеңдеріне байланысты отбасы өмірлік циклы 6 кезеңнен тұрады. Олар- некеге кейінгі кезең, некеге отыру, жаңа отбасылық жұп құру, кішкентай балалары бар жанұя, жеткіншек балалары бар жанұя, балалардың ересектер статусын алуы.

      Бір кезеңнен екінші кезеңге өтуде әр отбасында дағдарыстар туғызады. Ол алдағы міндеттерді шешуге байланысты туындайды.

      Психологтар жанұяда кездесетін қиындықтарды –  нормативті стресс деп атайды. Бұндай байланыстар неке стажына байланысты. Ол романтикалық күйдің жоғалуынан, өзара  түсінудің болмауынан, некеге көңілі толмаудан, бір-бірін алдаудан көрінеді.

      Некелік жұп таңдау кезеңдері, некеге отыру  мотивтері.

      Некеге  дейінгі кезең – неке алдындағы  кезең деп аталады. Ол жұптардың  танысқаннан некеге отыруға дейінгі  кезеңді қамтиды. Некеге отырудың басты  шарты: жұптардың өзара келісімі және неке жасына толуы, бірақ некеге кедергі болатын жағдайлар да бар.

      Некеге  отырудың мынадай мотивтері: өзіне ұнаған адаммен бірге болу, прагматикалық мотив.

      Некені  сақтаудың 5 тобы бар:

1. жұбайлардың арнайы жанұя рөліне қанағаттану қажеттілігі
2. бір-біріне қарым-қатынас қажеттілігі
3. танымдық қажеттіліктер
4. материалдық қажеттіліктер
5. өзін-өзі құрметтеу, басқаны құрметтеу қажетілігі

      Неке  және отбасы туыстық байланыстарға  түскен адамдар арасындағы қатынастарды реттеудің қоғамдық формасы.

      Неке дегеніміз – ерекше әлеуметтік институт. Ерлер мен әйелдердің арасындағы қатынастың  олардың бір-біріне құқығы мен міндеттерін орналастыру әлеуметтік реттеу формасы.

Отбасы  дегеніміз – кіші әлеуметтік топ. Бірге тұратын және бірлескен  шаруашылық жүргізілетін некелік одақпен, туыстық байланыста негізделген әйел мен еркектің, ата-аналар мен балалардың қатынасына негізделген жеке тұрғысын ұйымдастырудың маңызды формасы.

      Туыстық байланыстардың 3 түрі бар

1. қаны бірге туыстар (аға, қарындас)
2. туылуы жағынан туыстар (балалар мен ата-аналар)
3. некелік қатынастар (әйелдері немесе жұбайлар)

Жалпы отбасына берген анықтамалар  отбасы құрылуының психологиялық  заңдылықтарын түсінуге мүмкіндік береді:

1. Отбасын  әлеуметтік топ ретінде түсіну, оныңқұрылу тиімділігін кіші  проблемаларды шешумен байланыстырады (оның мүшелері арасындағы қатынас, дау-таласты шешу т.б). Осы мәселелерді шешу отбасын әлеуметтік жүйе ретінде зерттеуге мүмкіндік береді.

2. Отбасының  кіші топ ретіндегі ерекше  сипаты отбасы мүшелерінің сүйіспеншілігі  мен және көрініс сезімдеріне де байланысты.

Маңызды функциясы болып фелицитивті  функция жатады. (Адамның бақытқа  қажеттіліне қанағаттану функциясы). Сүйіспеншілік пен неке тұлғаның бақытқа және өмірге қанағаттануын  анықтайды  екен.

      Қазіргі отбасы психологиясында отбасы қатынастарын талдауда екі мүмкін теориялық позицияны бөліп көрсетуге болады.

1. Отбасы жалпы және жеке қызығушылықтары бар индивидтер тобын бейнелейді.
2. Отбасы тұтас жүйе ретінде қаралады.

Жалпы отбасы термині орыс тілінде алдымен  бүкіл туыстардың шеңберін қамтыды. Тек 14ғ. бастап тармағына да қолдана бастады.

      Сонымен отбасының негізгі сипатамасына мыналар жатады: отбасы мүшелерінің  арасындағы некелік және қан жағынан  туыстық, бірге тұру, шаруашылық және жалпы семьялық бюджетті бірлесіп жүргізу.

     Отбасындағы өзара коммуникация ақпарат алмасу мақсатына жауап береді. Өзара коммуникация құрылымына мынадай буындар жатады.

1.қарым-қатынас мотиві және қажеттіліктің туындауы

2.коммуникация мақсатын айқындау (әріптесі мінез-құлыққа ықпал ету).

3.ақпарат беру

4.ақпарат алу

Л.А. Петровский, Г.М. Андреева еңбектерінде отбасындағы  тиімді өзара тұлғалық қатынастың бұзылуы  өзара күрделі мәселелердің бірі деп қарастырды.

Отбасында негізгі туыстық қатынас - ерлер жағымен есептелген. Сонымен қатар әйел жағымен де туыстық байланыстардың атаулары бар. Қыздан туған балаларды жиен деп атап, балалар үшін шешесінің туыстары нағашы, нағашы жұрт деп аталды. Қазақ салты бойынша жиенді ренжітуге болмайды, сұрағанын беріп, көңілін жықпауға тырысқан.

      Жалпы алғанда, қазақтың туыстық қатынас атаулары 90ға жетеді.

      Көнекөз шежіреші қариялар бір атадан келесі атаның баласын, туыстық тармақтарды  еш қиналмастан-ақ тарқата береді. Осылайша, тарихи оқиғалар, аңыз-әңгімелер атадан балаға жалғастырылады.

          Туыстық жүйенің ең негізі, бел ортасы - отбасы саналады. Барлық алыс-жақын туыстық – осы отбасынан есептеледі.

      Қазақ отбасы негізінен үш ұрпақтан тұрады. Ол – ата, әке, бала.

            Аталар мен апалар ауыл-аймақ, ағайын арасының берекесі, ақылшысы болып келеді. Олардың әрқашанда  мәртебесі биік болып, сый-құрметке бөленген. Өйткені, үлкенді сыйлауды қадір тұтқан қазақ салты бойынша көргені мен  тұрмыста түйгені көп, тәжірибесі мол адамның сыйға бөленуі заңды құбылыс деп танылған. Үлкенді сыйлау, ақылын тыңдау көргенділік деп есептеледі.

      Дәстүрлі  қоғамда ата-апаның тәрбиесін көрмей өскен бала болмаған. Ата-апалар жыр, дастан, ертегі айтып немере-шөберелерін  рухани байытып тәрбиелеп отырған.

      Қазақтың  ежелгі дәстүрі бойынша тұңғыш немересін  атасы мен апасы өз қолына алып, немере ыстық болғандықтан балаларынан да артық көріп, тәрбиелеген. Тұңғыш немерелер ата-апасын өз әке-шешесіндей санап, туған әке-шешесін тек қана өскеннен кейін де танып жатады. Кейде тұңғыш немересі кенже ұлының орнына, атасының қара шаңырағына ие болып та қалатын жәйт кездеседі.

      Әке - әулет басшысы, отбасы мүшелерінің  тірегі, асырап сақтаушысы, қамқоршысы. Отбасындағы ұл тәрбиесінде әке  мен апалардың орны ерекше.

      Әке үйі барлық балалары үшін үлкен үй, қара шаңырақ деген киелі ұғымдармен сыйлы да құрметті.

      Қара  шаңырақ, үлкен үй деп атайтын әкенің үйіне болашақта кенже ұл ие болып, қарттарды бағып-қағатын, көне салт бүгінгі қазақ отбасыларында да сақталған. Ал үлкендері үйленіп үй болысымен еншілерін алып, бөлек шыққан. Жасы кіші болса да кенже иеленген үлкен үй басқа жасы үлкен туыстары үшін де қадірлі, қасиетті үй ретінде саналған.

            Қазақ қоғамындағы  әйелдердің орны жайлы әңгімелегенде, Орта Азияны мекендеген басқа халықтардың  әйелдерімен салыстырғанда қазақ  қыздары мен әйелдерінің анағұрлым  еркін болғанын айтқан жөн. Олар жүздерін жамылғылармен бүркемей, ашық өмір сүрген. Дегенмен, қазақ әйелдері үшін басты міндет – отбасы беріктігін сақтау, бала тәрбиелеу, ерлерін барынша сыйлау, рухани қолдау көрсету болып табылады.

      Түйгені көп шешесі қызымен, келінімен өмір тәжірибелерін бөлісіп, болашақ үлкен өмірге дайындайды. Туыс ағыйындардың әйелдері – абысындардың қарым-қатынасы өзара көмек пен түсіністікке, берекеге құрылады. Сондықтан да, «Абысын тату болса, ас көп, ағайын тату болса, ат көп», - деген.

      Әкенің  мінез-құлқы, өзгелермен қарым-қатынасы, өнер білімі ұл баланың көз алдындағы үлгі-өнеге алатын, соған қарап өсетін нысанасы. Қазақта біреудің баласы жақсы, өнегелі азамат болса: « Оның әкесі немесе атасы жақсы кісі еді, көргенді бала екен, өнегелі жерден шыққан ғой», - деп мадақтайды.

      «Әке  көрген оқ жонар, шеше көрген тон пішер» дегендей, отбасында ұлдар әкелері  немесе аталарының бойындағы қасиет пен өнерін үйреніп өскен. Шығармашылықта, ақындықта танылған жас баланың  тәрбиесіне аса назар аударылған. Ата өнерін ұрпағының қууы, оны мирас етуі қазақ отбасыларында жиі кездесетін дәстүр. Билік, батырлық, әншілік, серілік, мергендік, аңшылық, зергерлік сияқты ата-баба өнерін жеті атасына дейін жалғастырған әулеттер қазір де баршылық.

      «Әкеге  қарап ұл өсер, шешеге қарап қыз  өсер» дейтін қазақ қыз балаларының  тәрбиесіне аса үлкен назар аударды. Кәмелетке толғанға дейін бойжеткен болашақ отбасы өмірінің басты міндеттерінен сабақ алды. Ол ерінің адал жары, ана болу, отбасы беріктігін сақтаушы қызметіне, шаруашылықтың барлық жақтарын игеріп жүргізуге, қонақты лайықты қарсы алуға, туыстарын сыйлап қадірлеуге дайындық тәрбиесі. Көргенді отбасылары қыз баланы «қонақ» деп мәпелеп, қадірлеп өсірген. Қыз баланың тәрбиесіне ең бірінші анасы жауапты болған. Сондықтан қазақ «Шешесіне қарап қызын ал» – деген.

    Ұзатылып келген қалыңдық үйлену тойының ертеңінде бүкіл ру, әулет, ауылға келін болып саналады. Өзі аттаған босағасының, рудың адамы санатына қосылып кетеді.

      Қазақ жақсы келінді қызынан кем  көрмеген.

      Қазақ дәстүрінде үлкеннің атын атамай, тіріде өзін, өлгенде аруағын құрметтеу - жақсы келіннің әдептілігі мен тәрбиелілігінің айғағы.

      Тұрмыстағы  көргені мен түйгені, ақылдылығы, парасатты келінді есейе келе, ауыл-үй құлақ салып ақылдасатын  ана дәрежесіне көтереді.

      Қызына  құда түсіп, айттырған күннен бастап жігіт қыз ауылы үшін күйеу  атанып кете барады. Күйеу қайын жұртында төрге шықпайды, оған сыбағалы асы деп асықты жілік пен төс тартылады.

      Әрине, жасы егделеген сайын, күйеудің әлеуметтік мәртебесі де жоғарылайтыны белгілі. «Күйеу қартайса құда болады», сөзі осы уақыт аралығында күйеу жақтан әлденеше қыз алысып, қыз беріскендігін, күйеудің де беделді адам бола бастағандығын айғақтаса керек. Қазақтың «Күйеуді қызым үшін сыйлаймын» деген сөзінде де үлкен мән бар.

      Әуезов  М. Абай жолы: Бұл романда жазушы Құнанбайды асқан сүйіспеншілікпен жетер жеріне жеткізе суреттейді. Құнанбай Абайға әке ғана емес, заманның үлкен қайраткері, әрі үлкен тұлғасы. Ал, Абай ойы, Абай даналығы, Абай тереңдігі – тазадан тазалыққа, биіктен биіктерге шақырар жанның жарық жұлдызына айналған. Мұндай эпопеяны  халқын шын сүйген адам ғана жаза алады.  Бұл эпопеясы  болмаса қазақ өмірі, оның кім екендігі дәл сондай құдіреттілікпен дүниеге танылмас еді. « Абай жолы» халқымыздың ақыл – ойын биікке көтерген, әрбір отбасының сүйіп оқитын, тәлім-тәрбие алатын туындысы болды.

  Отбасы – адам баласының алтын діңгегі. Өйткені адам ең алғаш шыр етіп дүниеге келген сәтінен бастап, осында ер жетіп, отбасының тәрбиесін алады. Сондықтан да отбасы – адамзаттың аса қажетті, әрі қасиетті алтын мектебі.

      Отбасының адамзат ұрпағына деген ықпалы мен  әсер күшін өмірдегі басқа еш нәрсенің күшімен салыстыруға болмайтындай. Өйткені ата-ананың балаға деген  тәрбиесінің орнын еш нәрсе толтыра  алар емес. «Ел болам десең, бесігіңді түзе» – деген нақыл сөз отбасы тәрбиесінің маңызын айқындатып тұр емес пе?

      Отбасы  мүшелерінің жас шамасы әр түрлі  болса да, олардың арасында бір-бірімен  рухани жақындығы, мақсат ынтымақтастығы бар.

      Атақты  қазақ ақыны Қасым Аманжолов өзінің жарына арнаған бір өлеңінде:

                  Отбасы  – шағын мемлекет,

                  Мен – президент, сен  – премьер,

дегені  бар. Шынында, отбасы – ол да бір  шағын мемлекет. Әр мемлекеттің өзіне  тән өндірісі мен өнім бөлісі, сыртқы және ішкі саясаты, кіріс-шығыс бюджеті, қастерлеп ұстанатын рәміздері, т.б. болатыны сияқты, әр отбасы болмыс-тіршілігінің де соған ұқсас жақтары бар, оның жаратылысы да басшылық пен қосшылықты қажет етеді. Сондықтан отбасының құрылымына зор маңыз беріліп, мәнін  қорғаған, отбасының ар-намысын сақтауға, сырын шашпауға, мүшелерін бір-біріне қатысты адалдыққа тәрбиелеген. «Отан отбасынан басталады» деген сөздің мәнісі де осында.