Мектеп пен отбасы байланысының педагогикалық негізі

      Түйіндей  келе, отбасында орныққан қарым-қатынас  түрі мен қалыптасуына сәйкес баланың  тұлғалық қасиеттері қаланады. Бала әрқашан  да ата-анадан жүрек жылуын, мейірімділікті қажет етеді, ол ата-ананы өмірдің тірегі санайды. Бала үшін ата-ана  игілік жасаушы, айтушы болып табылады.

      Аналық  және ата-аналық махаббат адам сезетін  махаббаттың ең алғашқы түрі. Ата-аналық махаббаттың жетіспеушілігі және бұзылуы адамның түсініп, сүюге деген қабілетінің бұзылуының алғашқы көрінісі.

      Хорнидің  тұлғаның даму концепциясында қажттілікті  дамытудағы бұзылу механизмін көрсетеді. Оның айтуынша, махаббаттың бұзылуы  фрустрациямен тығыз байланысты. Оның көзқарасы бойынша невротикалық қажеттілік бұл адамның зіне деген шамадан тыс қажеттілігі және қоршаған ортадан жағымды бағалауды талап етуі. Невротикалық махаббаттың сипаттамасы, бұндай адамдар өздерін айналасындағылардың барлығынын жақсы көруін талап етеді. Жалпы махаббат сезімінің бұзылуы ата-аналар қатынасына байланысты. Жалпы ата-аналардың балаларды сүюге деген қабілеті әртүрлі болып келеді. Егер бала ата-аналар тарапынан дұрыс қолдау таппаса, бұл есейе келе олардың қарым-қатынасына ықпал етеді. Жалпы балалар мен қарым-қатынаста махабаттың мынадай ауытқушылық түрлері кездеседі:

1. нарцисикалық – бұл эгоистік махаббат, яғни бала анасының жылы сезіміне қанағаттанбайды.
2. Невротикалық махаббат – бұнда балалар мен ата-ананың қарым қатынасындағы бұзылушылық байқалады, яғни жылы сезім белгілі-бір мақсатқа жетуге қолданылады.

Стернбергтің  көзқарасы бойынша махаббат теориясы 3 компоненты болып келеді. Оның графикалық моделі үшбұрышты бейнелейді. Әрбір  бұрышы адамдардың бір-біріне деген  жақындығын білдіреді, яғни осы үшбұрышы арқылы адамдардың бір-біріне деген қарым-қатынас дәрежесін анықтайды.

      Қазіргі психологияда отбасы қарым-қатынасының  стильдері негізінен үшке бөлінеді: либералды, авторитарлы және демократиялы. Осының біріншісі көбінесе отбасындағы  қарым-қатынастың мүлдем жоқтығында көрінеді: отбасы мүшелерінің бір-бірінен алшақтауы, бір-бірінің сезімдері мен қиын мәселелеріне немқұрайлы қарауы, осыдан тәрбие жағынан қалған екеуі – авторитарлы және демократиялыда - өзіндік шкала қалыптасады, оның бір полюсында қатты авторитарлық жүреді: отбасы мүшелерінің қарым-қатынасы қатты, агрессивті, бір-біріне деген суықтық, ал басқасында – коллегиалды демократия, бір-біріне деген көмек, сонымен қатар барлық отбасы мүшелерінің шыңайы және толық бірдей басқарылуы.

      Бірақ отбасы қарым-қатынасындағы бір мінездемесі бар, ол педагогикалық әсердің оған маңызды анықтамасы болып бағытталады, оны біз қарым-қатынасқа бағытталған мәнінін анықтамасы. Бағытталу үш типті болуы мүмкін. Бірінішісі-еңбекке. Екіншісі-басқа адамдармен қарым-қатынаста. Үшіншісі-өзіне және өзіндік қанағаттануына. Осындай бала мен ата-ана ара қатынасының танымал динамикасының астында, жақсы суреттелген формуланың бірі “құшақта-қаттырақ, жібер-кетші”, бұл көбінесе қарым-қатынас функциясының өзгеруі. Ата-ана балаға кім болып келетінін ойладыңыз ба? 1-ден, эмоционалды жылу көзі және қолдау. 2-ден, билік. 3-ден, үйреніп, елктейтін адам. Осы қарым-қатынас стилінің маңызды анықтамасы оның эмоционалды тоны екенін айта кету керек. Егер де оны кейбір шкала түрінде көрсеткен, онда бір полюсте ата-ана махаббаты: жақын, жылы, мейірімді қатынас, ал екіншісінде-алыс, суық және жаулы қатынас. Көптеген зерттеулер көрсеткендей, ата-ана махаббаты өсіп келе жатқан баланың өзін құрметтеуге, басқа адамдармен жақсы қарым-қатынас болу, өзі жайлы жағымды көзқараста болу. Ал оның болмауы нервті және психикалық бұзылуларға агрессивтілікке әкеп соғады.

     Жалпы қандай қоғамның болмасын рухани мәдениетінің келешек деңгейі ұрпақ тәрбиесіне тікелей байланысты. Олай болса, қоғамдық өмірде оқу-тәрбие мәселесін алдыңғы орынға қою – басты міндет. “Ел сәні – атаға қарап өскен ұл, анаға қарап өскең қыз”, дейді бабаларымыз. Қазақ халқының тарихы, жалпы адамзат баласының болмысы сияқты, қарама-қайшылықтан, дамудан, түрліше диалектикалық байланыстардан тұрады. Әлеуметтік орта, әлеуметтік тәрбие тұлғаға өзгелермен әрекеттестік үстінде жүзеге асып, өскелең ұрпаққа қоғамдағы өмірлік тәжірибе жинақтауға, айналадағылармен араласуға, өзін тануға, өзін анықтауға, өзін бекітуге, жан-жақты ашуға бағытталған жағдай құруға, жалпы алғанда – қоғамда өмір сүруге бейімделуге мүмкіндік береді. Қоғамның назарын ерекше аударып отырған кез-келген жеке тұлғаға жас ерекшеліктеріне байланысты қажеттіліктердің қанағаттанбауы, әлеуметтік өмір талаптарына сәйкес болмауы, қоғамдағы құндылық нормалық жүйенің бұзылуы, индивидке әлеуметтік қалып әсерінен төмен деңгейі, өздерін төмен немесе жоғары бағалауына ықпал етеді. әрбір жеке тұлғаға  өзгелермен әрекеттестікке түсе білуге, өзін тануға, анықтауға, өзгелер алдыңда өзін бекітуге жағдай құру бүгінгі таңдағы ата-аналармен балалар қарым-қатынасының барысында жүзеге асырылатын үрдіс болып табылады. Түрлі зерттеулер көрсеткеніндей, ересек адамдармен жасалған тиімді қарым-қатынас балалардың жеке тұлғалық дамуына жан-жақты әсер ететінін атап өтеді. Балалар тұлғалық ерекшеліктері дамумен қатар, қарым-қатынас барысында өз құқын қорғауға және ашулануға, ашуын басуға үйренеді.

      Қатынасқа түсе отырып, адамдар өзі және басқалар үшін өзінің психологиялық қасиеттерін  ашады, көрсетеді. Өзгелермен қатынаста  болу арқылы адам жалпыадамдық тәжірибе алады, тарихи қалыптасқан қоғамдық ережені, балалықты, білімді және әрекет етудің жолдарын үйренеді, жеке тұлға ретінде қалыптасуына әсерін тигізеді. Сондықтан да, қатынас адамның психикалық дамуындағы маңызды фактор болып шығады. Жалпы алғанда, қарым-қатынасты адамның бүкіл өмірі өту кезіндегі барлық психикалық үрдістері мен мінездерінің шыңайы бейнесі деуге болады. “Бала бұл әрқашан да екі адам – бала және ересек” (Д.Эльконин). Даму кезеңінде баланың және ересектің сыртқы қалыптасқан қарым-қатынас пен әрекеттестік түрлері баланың ішкі психикалық жүйе үрдісін, сонымен бірге өзіндік еркін сыртқы іс-әрекетін қалыптастырады.

      Адам  жан дүниесі мен жүрегі өзге адамдарға  деген қарым-қатынасынан құралады, олармен тілдесіп, пікір алысуынан тұрады, сөйтіп адам жүрегінің сыры өзге адамдармен қатынас орнатуда ашыла түседі (С.Л.Рубинштейн). Бұл жәй-адамның жан дүниесінің сырын ашып көрсететін өмір тіршілігіндегі психологиялық күй. Ол өзге адамдармен қарым-қатынаста тереңдеп, жан-жақты дамиды.

      Адам  қарым-қатынасының теңізінде жеке адам өмірі пайда болады. Адамның  тұрмысы ұрпақтан-ұрпаққа беріліп  келе жатқан даму үрдісі. Баланың алғашқы  психикалық даму кезеңдері отбасылық  микроорта жағдайында өтеді. Қарым-қатынас  гензисінің тұжырымдамасында (М.И.Лисина) жақындарымен жасалынатын қатынас психологиялық жаңа өңделу ретінде қарастырылады.

            Қоғамдық отбасының  тәрбиелік мүмкіндіктері дене және адамгершілік жағынан жаму дәрежесімен  белгілі дәрежеде тәрбие үшін қоғамдық болмыстың прогресін жинақтайтын отбасылық қатынастар психологиясының ерекшеліктерімен анықталады. Қоғамда отбасы тәрбиесі қоғамдық іс деп қаралып, білім беру мекемелерімен тығыз байланыста жүзеге асырылады. Бала үшін отбасы - әлеуметтендіруден басталатын алғашқы ұжым. Отбасылық қарым-қатынастар дегеніміз- бала мінез құлқына тұңғыш әсер ететін нәрселер. Әлеуметтендірудің мақсаты – қоғамдық өмір үшін қажет белгілі бір қасиеттерге ие, және жан-жақты дамыған адамды қалыптастыру. Алайда, отбасының бос уақыты елеулі әлеуметтік проблема болып қалуда, оны шешу бүгінде ата-аналардың материалдық джағдайымен, көбінесе мәдени дәрежесімен, педагогикалық білімділігімен, өзара татулықпен, қоғамдық, әлеуметтік-экономикалық мүмкіндіктерімен шешіледі.

      Отбасы  ұжымы дегеніміз – бұл тату-тәтті, бір-бірімен байланысты бір мақсаттағы, мүддесі мен көзқарасы біріккен адамдар тобы. Отбасы адамдарының мағынасына, әке мен шешенің бір-біріне, балаларына, олардың достарына, жолдастарына қалай қарайтындықтарына байланысты. Өз баласының тәрбиесін жеке өз ісің ғана емес, қоғам алдыңдағы азаматтық борышынды орындау деп қарау керек. Бала өмірінің алғашқы күнінен бастап, ата-аналар өздерінің негізгі борыштарын атқаруға кіріседі, яғни олар тәрбиеші бола бастайды. Ата-ана бұл болашақ кішкене адамды дене күші мол және рухани және ақыл-ойы мен дене құрылысы, яғни тән жүйесі жағынан да жан-жақты даму дәрежесіне жеткізуі тиіс. Дұрыс тәрбиенің кілті-бүкіл отбасы өмірі құрылысында. Баланың денесі мен рухани жақтан қалыптасуының негізі отбасы. Отбасы – бұл бірге тұратын жақын туыстары, әке-шешесі, ата-әжесі, балалары т.б. Ата-аналардың қарым-қатынасын реттейтін ұлттық ойындар, қалжың түрлері, достық құрдастық,  туысқандық қарым-қатынастың деңгейлері (жеңгесі, қайнысы, нағашысы мен жиендері, жездесі мен балдыздары т.с.с) тәрізді салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар, тәрбие беруде үлкен рөл атқарады.

      Адам  өмірге дайын қабілет, мінез және қызығуларымен келмейді, бұлардың бәрі белгілі табиғи негізде адамның  өмір барысында қалыптасады.  Адам тінінің негізі, яғни, генотипі оның анатомиялық-физиологиялық ерекшеліктерін, жүйке жүйесінің қозғалысын белгілейді. Биологиялық құрылым иесі- адам өткен әлеуметтердің білім, салт, заттай және рухани мәдениеті күйінде топтанған өмір тәжірибесін игерумен ғана жеке тұлға дәрежесіне көтеріледі. Жеке тұлға дамуы өз мүмкіндіктерін үздіксіз кеңітіп,қажеттіліктерін арттырып отырумен байланысты.

      Осы даму деңгейі нақты адамға тән  болған қарым-қатынастар аймағымен  өлшенеді. Даму дәрежесі мардымсыз  тұлғаның адам аралық қатынастары да өте жай, күнделікті тіршілік күйбеңінен аспайды. Ал адам дамуының деңгейі жоғары болған адам өзінің рухы мәртебелілігімен, қоғамдық мәнді құндылықтарымен ерекшеленеді. Әрбір дара адам өзінің қоғамдағы өмірлік әдептерін реттеумен күнделікті тіршілік проблемаларын шешіп отырады. Бірдей қиыншылық кедергілердің шешімін әр адам өз әдіс тәсілдерімен табуы мүмкін. Осыдан деке тұлғаны танып, білу үшін сол адамның алдында тұрған өмірлік міндеттерін, оларды іске асыру жолдары мен өмір барысында ұстанған принциптерін жете білу қажет.

      Қазақ отбасы тәрбиесінде өзінің ғасырлар бойы саяси, экономикалық, әлеуметтік, тарихи ерекшелігіне байланысты, атап айтқанда, кең байтақ жерін, шаруашылық дәстүрін әр түрлі шапқыншылық, жаугершілік және табиғаттың алай-түгей апатынан сақтап, қорғап қалу үшін жеткіншек ұрпағын бала жастан іскерлікке, ептілікке, батылдыққа тәрбиелей отырып,жаны мен тінінің бірдей жетілуін дәстүрге айналдырған.

      Отбасының береке-бірлігін сақтап, адамгершілік парызды өтеуде халқымыздың ғасырдан ғасырға жалғасып, ешбір үзіліс таппай жүзее асып келе жатқан жазылмаған ереже, орындалуға тиісті қағидалары бар. Ұлттық пішін келбетімізге тән жөн-жоралғы, әдет-ғұрыптар негізінде қағидаларды жүзеге асыру – адамгершілік өлшемі, тәрбие талаптарының орындалуы болып табылады.

  Отбасының бала  тәрбиесіндегі ролі

• бала тәрбиесінде отбасы ықпалы басқа тәрбиелік ықпалдарға қарағанда ең басым болып келуі;
• өркениетті, зайырлы, құқықты қоғамның азаматын тәрбиелеуде отбасы мемлекеттің негізгі буыны;
• отбасы – болашақ ұрпақтың бойында ең құнды адамгершілік қасиеттерді қалыптастыратын қоғамның ажырмайтын басты тірек – арқауы;
• отбасы – жеке тұлғаны әлеуметтендіру міндетін жүзеге асырушы. Ол болашақ жас азаматтың дене жетілеуіне, шынығуына, рухани және адами дамуына, ең құнды жалпы адамзаттық құндылықтарды және ұлттық рухани байлықты бағалауға, еңбек ету дағдысын тәрбиелеуге ықпал жасаушы;
• отбасы бала тәрбиесінде адамзат қоғамның тарихындағы ғасырлар сынынан мүдірмей өткен ұлттық дәстүрлі жалғастырушы;
• отбасының әлеуметтік міндеттерінің өзегі тәуелсіздікке ие болған Қазақстан Республикасының мемлекеттік заңдарын құрметтеуші, елжанды азамат тәрбиелеу;
• отбасы баланың мамандықты еркін және саналы таңдауына ықпал жасаушы;
• отбасы өзінің ұрпағын болашақ отбасылық өмірге дайындаушы;

     2.2 Оқушы отбасымен байланыс орнатудың психологиялық-педагогикалық негіздері

         Көптеген ата-ананың ойынша, тәрбиелеу - ақылды және қу тәсілдерден тұрады деп ойлайды. Кей кезде  қандай да бір ерекше әрекеттердің сенетін ата-аналарды көруге болады: кейбіреулері ерекше жазалау түрін ойлап тапса, басқалары қандай да бір әдіс-тәсілдерді енңгізеді, үшіншілері бар күшін салып баласының көңілін ауласа, төртіншілері уәде берумен алдайды және тағысын тағылар. Түрлі қулықтар жақсы тәрбиелеуді қамтамасыз ете ме? Отбасындағы тәрбиелеу мәселесі ешқандай жасанды әдіс-тәсілдер, амалдар арқылы шешім алмайды.

      Тәрбиелеу процесі жалпы отбасы өмір сүру процесінің ажырамас бөлігі болып табылады. Ата-аналарға арнап А.С.Макаренко былай деп  жазады: “Тәрбиелеу ісінің шыңайы мәні ... біздің балалармен әңгімелесуімізде, балаға тура ықпал етуде емес, ал сіздің отбасын, сіздің жеке және әлеуметтік өміріңіздің және бала өмірінің ұйымдастырылуына байланысты”