АҚ – ның еңбекақы мен сыйақыны жетілдіру

1. шаруашылық қызметтің негізгі нәтижелері үшін басшыларды, мамандарды және қызметкерлерді сыйақымен марапаттау;
2. арнайы сыйақы – жоғары жауапкершілікті талап ететін жұмыстарды атқарғаны үшін; қосымша және нормадан артық жұмыстарды қосымша қызметкерлер пайдаланбай орындағаны үшін; тікелей атқарымдық міндетіне кірмейтін жұмыстарды және әлеуметтік тартымсыз жұмыстарды атқарғаны үшін.
3. Бас директордың немесе бөлім басшылары қорларынан бір мәртелік сыйақы.

      Сыйақы  тағайындау жүйесіне өзгерістер мен  толықтырулар енгізілуі мүмкін, жекелеген  ережелердің мерзімі тоқтатылуы мүмкін, мұның бәрі олардың сол  кездегі өзектілігіне және кәсіпорынның қаржылық-экономикалық жағдайына байланысты.

      Нақты қызметкерге қосымша немесе үстеме ақы тағайындау құрылымның негізгі  құрамына қарағанда осы қызметкердің артықшылығы дәлелденген жағдайда жүзеге асырылады. Бір жетістік үшін екі түрмен қосымша ақша тағайындауға болмайды.

      Мысалы:

      Кредит  бойынша менеджер 2008 жылдың қазан айында 15 күн жұмыс істеді, 8 күн жұмысқа жарамсыз болды. Оның айлықы – 120000 теңге. Келісім шарт негізінде оған ай сайын нақты еңбекақысының 40 пайызы көлеміндже сыйақы төленіп келген. Осы жағдайдағы оның сыйақысы мына тәртіппен есептелді:

      А) айлықты қазан айыны жұмыс  күніне бөлу арқылы орташа күндік жалақысы анықталды;

      120 000 : 23 жұмыс күні  = 5217,39 теңге.

      Б) негізгі жалақысының жұмыс жасаған  уақытына мөлшері анықталды: 5217,39 теңге х 15 жұмыс күніне = 78260,85 теңге

      В) айлық сыйақысының сомасы есептелді: 78260,85 теңге х 40% : 100% = 31304,34 теңге.

      Орташа  жалақы есептегенде сыйақының есептелген сомасы толығымен ескерілді.

      Еңбек демалысының төленуі. Еңбек демалысының ақысын және жұмыстан шыққан уақытта берілетін жәрдемақыны есептеу тәртібі.

      Еңбек демалысы – заңмен белгіленген күнге  берілетін жұмыстан бос уақыт. Еңбек  заңдылығында еңбек демалысының  мынадай түрлері белгіленген:жыл  сай ынғы еңбек демалысы, жеңілдікпен қаралған (әйелдерге, ардагерлерге) демалыс, арнайы (оқуға, жұмысқа уақытша жарамсыздығына б/ты, екіқабаттығына, отбасы жағдайына б/ты).

      Жыл сайын штаттағы қызметкерлерге кезекті  демалыс беріледі. Біріншісі – 6 ай жұмыстан соң, одан кейінгілері әкімшілік  бекіткен кесте бойынша. Жыл сайынғы ақылы еңбек демалысы 28 күнтізбелік күнге тең. 28 күннен артық демалыстың белгілі бір бөлігі, қызметкердің өтінішімен, ақшалай жәрдеммен ауыстырылуы мүмкін.

      Жыл сайынғы ақылы негізгі және қосымша  демалыстар күнтізбе күнімен есептеледі, демалысқа сәйкес келген мереке күндер күнтізбе күніне кірмейді және ақы төленбейді.

      Жыл сайынығ ақылы демалыстың жалпы  уақытын есептегенде негізгі  демалыс пен қосымша демалыстар қосылып етепделеді.

      Қазақстан Республикасының Еңбек кодексі  жұмыстан шыққан қызметкермен толық есеп айырысуды талап етеді, пайдаланылмаған еңбек демалысының ақшасы, әлеуметтік қамсыздандыру  жәрдемі т.б. ақылар ескерілу керек. Жұмыстан босаған қызметкердің төлемдерін есептеу «Қызметкермен еңбек келісімін бұзу барысындағы есеп жазбалары» бөлімінде есептеледі.

      Мысалы: АҚ-да қызметкер 2009 жылдың 19 қаңтарында келісім мерзімі бітуіне орай жұмыстан шығарылды. Оның айлықы 60006 теңге. Келісім шарты бойынша осы ұйымдағы еңбек өтіліне айлықының 15 пайызы мөлшерінде үстемеақы белгіленген, ерекше жағдайлардағы жұмыс үшін үстемеақы окдладтың 40 пайызына тең, есептелген жалақының 50 пайызы көлемінде сыйақы.

      Сыйақы  тағайындау туралы 2009 жылға Ережеге сәйкес, қызметкерлерге  жыл қорытындысымен толық жыл жұмыс істеген жағдайда 4 айлық мөлшерінде көтермеақы берілуі көзделген. Қызметкер жұмыстан шыққан жағдайда, бұл көтермеақы жұмыс істеген уақытына теңестіріліп төленеді, егер оны жұмыс беруші бұл көтермеақыдан айырған болмаса.

      Жұмыстан  шығарылған 19 қаңтарға дейін қызметкерге  мынадай еңбекақы төленген:

      1. айлық – 31578,95 теңге (60000 теңге  / 19 күн х 10 күн), мұның 19-ы –  қаңтар айындағы кесте бойынша  жұмыс істеген күндері; 10 күні -   осы аралықта нақты жұмыс істеген  күндері;

      2. жұмыс өтіліне байланысты үстемеақы  – 4736,84 теңге (31578,95 х 15%);

      3. айрықша жағдайдағы жұмыстары  үшін үстемеақы – 12631,58 теңге  (31578,95 х 40%);

      4. сыйақы – 24473,68 теңге ((31578,95 + 4736,84 + 12631,58) х 50%);

      5. 2009 жыл қорытындысымен көтермеақы  - 10526,31 ((4 х 60000) / 12 ай / 19 күн +10 күн.

      Жұмыстан шығудағы барлық есептелген жалақысы – 83947,36 теңге.

      Бұл есептелген ақшадан тиісті ұсталынымдар ұсталады.

      Мұндай  ұсталынымдардың жалпы көлемі 50 пайыздан аспау керек.

      Егер  орындаушы құжаттар бойынша кәмселетке толмаған балаларға алимент алынатын болса, басқа қызметкердің денсаулығына келтірілген залалды өтеу керек болса, қайтыс болуына себепкер болған қызметкердің отбасына төлемдер төлейтін болса, мұндай ұстанылымдар жалақысының 70 пайызынан аспау керек.

      Жеке  тұлғаның табысына салынатын салықтарды есептеуде, қызметкердің өзіне және оның кәмелетке толмаған балаларына салық төлемдері осы жұмыстан босап жатқан айына есептеледі.

      Жұмыстан  босаушы қызметкерге есептелген  табыстар мен ұсталатын салықтар Анықтамамен бекітіледі. Бұл қызметкерге  жұмыстан босаған уақытында берілетін міндетті  құжаттардың бірі.

      Егер  жұмыстан босаушы қызметкер өзінің ағымдағы жылға еңбек демалысын  пайдаланбаған болса,  оған ақшалай  өтемақы төленуі керек. Егер қызметкердің жұмыстан босау уақытына бұдан бұрынғы  жылдарда пайдаланбаған демалысы болса, солардың барлығына ақшалай өтемақы төленуі тиіс. Келісім шартқа сәйкес, есеп жасалған айдың алдыңғы айдан бастап 12 ай алынады.

      Жұмыстан  шығудағы есептелген өтемақыдан жеке табыс салығы ұсталады. Бұл өтемақыдан әлеуметтік салықтар ұсталмайды, міндетті сақтандыру жарнасы да ұсталмайды.

      Қазіргі еңбек заңдылығында өтемақы төленетін  күндерді дөңгелектеу қарастырылмаған.

      Қазақстан Республикасының еңбек заңдылығы  өтемақылардың көптеген түрлерін қамтиды. Өтемақы – бұл қызметкерге  оның еңбек ету барысындағы залалдары мен шығындарын өтеуге бағытталған ақшалай төлемдер.

      Төмендегідей  түрдегі кепілдер мен өтемақылар бар:

1. қызметтік іссапарлар;
2. басқа жерге жұмыс ауыстыру;
3. мемлекеттік немесе қоғамдық міндеттемелер орындау;
4. жыл сайынғы еңбек демалысы;
5. қызметкердің кінәсінен емес жағдайда жұмысты тоқтатуға мәжбүрлік.

        Еңбек демалысы жайлы тақырыпты  жалғастыра отырып, пайдаланылмаған  еңбек демалысы үшін берілетін  өтемақы толық болуы мүмкін  немесе оның міндетті демалысына  тепе тең болуы керек. Осы  ұйымда ағымдағы жылда 11 айдан кем емес жұмыс істеген қызметкерлер толық өтемақы алады. Басқа жағдайларда қызметкерлер тепе-теңдік шартымен өтемақы алады. Мұндай өтемақының көлемі қызметкер алуы тиіс еңбек демалысы мен нақты жұмыс істеген айларына және өткен жылдардағы пайдаланылмаған еңбек демалысына теңестіріліп есептеледі /24.-198 б./.

      Өтемақы есептеу үшін ҚР Еңбек заңдылығына  сәйкес, орташа жалақы мөлшері алынады, ҚР Үкіметінің қаулысымен бекітілген орташа жалақы есептеу Ережесімен алынады.

      Және  өтемақы қызметкердң кінәсінен емес жағдайларда келісім шарты бұзылған жағдайларда төленеді.

      Мұндай  өтемақы төлеу талаптары:

1. Орташа айлық жалақы көлемінде – қызметкер «ұйымның тартылуына байланысты» немесе ҚР ЕК-ның 81 бабы 2 тармағы бойынша «ұйымның қызметкерлер саны қысқаруына байланысты».

      Мұнымен бірге, мұндай себептермен жұмыстан босап қалған уақытына қызметкердің жұмысқа орналасқанша, бірақ 3 айдан  артық емес уақытқа, орташа жалақысы сақталады.

      Алдыңғы келтірілген мысалға қарап, есептеп  көрейік. Қызметкер ұйымның қызметкерлер саны қысқаруына байланысты жұмыстан босатылды. Босау кезіне қызметкерге айлық жалақысы мөлшерінде, 2008 жылдың 20 қаңтарынан 2009 жылодың 19 ақпаны аралығында,  жәрдемақы төленеді. Бұл есеппен 23 жұмыс күні шығады.

        Есеп жасалған кезеңде (1.01.2008 – 31.12.2008) қызметкерге 1260000 теңге жалақы төленген, 230 күн жұмыс істеген (20 күн еңбек демалысында болған).

      Жәрдемақы мөлшері 12600 теңге.

• күндік орташа еңбекақысы – 5478,26 теңге (1260000 теңге/230 күн);
• жәрдемақы сомасы – 126000 теңге (5478,26 теңге х 23 күн).

      Бұл есептелген жәрдемақы табыс салығын, міндетті әлеуметтік сақтандыру жарналары  ұсталған кезде есепке алынбайды.

   Қызметкерлерге  демалыстардың мынадай түрлері:

   1) жыл сайынғы ақылы еңбек демалыстары;

   2) әлеуметтік демалыстар беріледі.

     Жыл сайынғы ақылы еңбек демалысы қызметкердің тынығуына, жұмыс қабілетін қалпына келтіруіне, денсаулығын нығайтуына және қызметкердің өзге де жеке қажеттіктеріне арналады және жұмыс орны (лауазымы) мен орташа жалақысы сақтала отырып, белгілі бір күнтізбелік күндер санына беріледі.

     Қызметкерлерге әлеуметтік демалыстардың  мынадай түрлері:

   1) жалақы сақталмайтын демалыс;

   2) оқу демалысы;

   3) баланы (балаларды) тууға, жаңа  туған баланы (балаларды) асырап  алуға байланысты демалыстар  беріледі. 

   Егер  қызметкерлердің жекелеген санаттары үшін басқа нормативтік құқықтық актілерде, еңбек шартында, ұжымдық шартта және жұмыс берушінің актілерінде көп күн саны көзделмесе, қызметкерлерге ұзақтығы күнтізбелік жиырма төрт күн болатын жыл сайынғы ақылы еңбек демалысы беріледі. 

Жыл сайынғы ақылы қосымша еңбек демалыстары мыналарға:

   1) ауыр жұмыстарда, еңбек жағдайлары  зиянды (ерекше зиянды) және (немесе) қауіпті жұмыстарда істейтін  қызметкерлерге ұзақтығы кемінде  күнтізбелік алты күн болатын  жыл сайынғы ақылы қосымша  еңбек демалыстары беріледі;

   2) бірінші және екінші топтардағы  мүгедектерге ұзақтығы кемінде  күнтізбелік он бес күн болатын  жыл сайынғы ақылы қосымша  еңбек демалыстары беріледі.

     Қызметкерлердің өзге санаттарына  жыл сайынғы қосымша демалыс  беру және оның ең төменгі  ұзақтығы Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленуі мүмкін.

   Еңбек шартында, ұжымдық шартта қызметкерлерге үздіксіз ұзақ жұмысы, маңызды, күрделі, жедел жұмыстарды, сондай-ақ өзге де сипаттағы жұмыстарды орындағаны үшін көтермелеу сипатында жыл сайынғы  ақылы қосымша демалыстар белгіленуі мүмкін.

 

   Жыл сайынғы ақылы еңбек демалысының  ұзақтығы қолданылатын жұмыс  режимдері мен кестелеріне қарамастан, еңбек демалысы күндеріне тура  келетін мереке күндері есепке  алынбай, күнтізбелік күндермен  есептеледі.

   Жыл сайынғы еңбек демалысының жалпы ұзақтығын есептеу кезінде жыл сайынғы қосымша еңбек демалыстары жыл сайынғы негізгі еңбек демалысына қосылады. Бұл ретте жыл сайынғы еңбек демалысының жалпы ұзақтығы ең жоғарғы шекпен шектелмейді.

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

      Қорытынды

 

      «МКО  «KazMikroFinance» АҚ-тың еңбекке ақы төлеу бойынша бухгалтерлік есеп және шығыстарының аудиті теоретикалық және практикалық аспектілеріне талдауына қорытынды жасай отырып, осы жұмыста жазылған және негізделген мынадай маңызды ережелерді атап өтейік.

      Басшылардың, мамандардың және қызметкерлердің  негізгі жалақысы лауазымдық жалақылар  жүйесін әзірлеу мен пайдалануға  негізделген. Міндеттер, құқықтар мен  жауапкершілік шеңберімен шртталған  жұмысшының қызметтік жағдайы ретінде  әр лауазымға Басшылардың, мамандар мен қызметкерлердің Біліктілік анықтамалығы негізінде сипаттама жасалады.