Шаруа қожалықтарының бәсекелестігін арттыру

Кесте 8 – «Өскемен құс фабрикасы» АҚ 2001-2010-ж.ж. қаржылық коэффициенттері

8-кесте кәсіпорынның қаржылық коэффициенттерінің 2001-2010-ж.ж. өзгеруін көрсетеді. Кәсіпорынның ағымдағы міндеттемелерін өтеу коэффициенті 2001-жылы 1,21 болса, жылдан-жылға жоғарылап 2010-жылы 2,79 құраған, яғни қарастырып отырған кәсіпорынның өзінің ағымдағы міндеттемелерін өтеу қабілеті жоғарылаған. Жедел өтімділік коэффициенті 2001—жылды 2010- жылмен салыстырғанда 0,20-дан 1,55-ке жеткен. Қолданылатын жұмыс қаражаттарының да мөлшері өскен 2001-жылмен салыстырғанда 2010-жылы жұмыс қаражаттары 8 есеге жуық жоғарылаған.

Кәсіпорынның, оның өндіретін өнімдерінің  бәсекеге қабілеттілігі 1-тарауда талдап кеткеніміздей, ішкі орта факторларымен  қатар сыртқы орта факторларына тәуелді. Сыртқы орта факторлары үнемі өзгерісте  болып тұратындықтан оны дер кезінде зерттеп, болжам жасап отыру кәсіпорынға бәсеке күресінде артықшылықтар береді. Сондықтан кәсіпорындар маркетингтік қызметті ұйымдастырып, жүзеге асыруға жете көңіл аударулары керек.

2.2 «Өскемен құс фабрикасы» АҚ -да өнімнің бәсекеге қабілеттілігін бағалау

Нарықтық экономикада тауардың коммерциялық жетістікке жетуінде оның бәсекеге қабілеттілігі шешуші фактор болып табылады. Бәсекеге қабілеттілік түсінігі кең аспектілі: тауардың нарық  шарттарына, тұтынушылар талғамына  сәйкестігін білдіреді. Яғни, бәсекеге қабілетті тауар сапалық, техникалық, эстетикалық сипаттамалары және сонымен бірге өткізу шарттары (баға, жеткізілу мерзімі, өткізу тораптары, сервис, жарнама) бойынша нарық талаптарын қанағаттандыруы керек. Құс шаруашылығы өнімі оның тұтынымдық қасиеттері, белгілері, сипаттамаларымен қатар, сатып алушылардың қалауымен сипатталады. Өндірілген өнім нарықта сұранысқа ие болуы үшін сатып алушының қалауына сәйкес келетін бірқатар параметрлерге ие болуы керек.

Құс өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігін маркетингтік бағалауда көрсеткіштерді үш топқа біріктіруге болады.

Осыған байланысты маркетинг бойынша  мамандар сатып алушылардың құс  өнімдеріне деген талғам-талаптарын, қалауларын біліп отырулары қажет. Құс шаруашылығы өнімі тұтынушының қалауына сәйкес келуі үшін оның өндірісі, өңделуі және өткізілуіне қатысты мәселелер қарастырылып, шешілуі керек. Бұл жерде соңғы ұсынылатын өнімнің тұтынушының сол мезеттегі қажеттіліктерін қаншалықты қанағаттандыра алатындығы ғана шешуші роль атқарады. Тұтынушының қажеттіліктері әркелкі болуы мүмкін: кулинарлық тағамдар әзірлеу, диеталық тағамдарға қажеттілік, тез әзірленетін тағамдарға қажеттілік жәнет.б. сонымен қатар, тұтынушының қажеттіліктері өзгермелі сипаттқа ие екендігі ескерілуі керек, олардың талғам-талаптары жыл ағымында бірнеше рет өзгеруі мүмкін. Сондықтан құс шаруашылығы кәсіпорыны сатып алушының қажеттіліктеріне сәйкес өндірісін бейімдеп, жедел жауап қайтаруға дайын болуы керек.

Енді осы көрсеткіштерді ескере отырып құс шаруашылығы өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігін бағалау үрдісін құрамыз. Ол үрдіс бірнеше кезеңді қамтиды. 4-суретте құс шаруашылығы өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігін бағалау үрдісі көрсетілген. Нарық жағдайында кез келген әрекет ең бірінші маркетингтік зерттеулер жүргізуден басталады.

5-суретте көріп отырғанымыздай, құс шаруашылығы нарығына кешенді зерттеу жүргізуде бәсекеге қабілеттілікке ықпал ететін тікелей факторлар зерттеледі: Олар нақты бәсекелестер, біздің зерттеу объектіміздің нақты бәсекелестері 8-кестеде келтірілген. Одан кейін нақты және әлуетті тұтынушыларға зерттеу жүргіземіз. Ол кезде маркетингтің пікір сұрау әдістерін қолданған тиімді. Біз зерттеу жұмысымызда қарастырылып отырған объектінің бәсекеге қабілеттілігін анықтау мақсатында Өскемен және Алматы қалаларында тұтынушылардан сауалнама алуды жүргіздік. Сауалнама қалалардағы құс етін сату орындарында жүргізілді.

Отандық өндірушілер мен импортерлар  арасында өнім өндірісі және өткізу жүйесінде  бәсекенің нығаюы ұлттық компаниялар мен кәсіпорындардан негізгі күш-жігерді отандық нарықта жайғасымды ұстап қалуға жұмылдыруды талап етеді. Әсіресе бұл мәселе шетел өндірушілерімен қатаң бәсеке жағдайында әрекет етуші құс фабрикалары үшін өзекті болып отыр. Барлық уақытта да кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігінің басты материалдық көрсеткіш өндірілетін өнім болып келеді. Өнімнің коммерциялық сипаттамалары және бәсекелестің дәл сондай өнімінің сипаттамаларынан артықшылығы кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін анықтайтын орталық кезең болып табылады. Сондықтан өндірілген өнімді бағалау бәсекеге қабілеттілікті анықтауда маңызды орын алады.

Тұтынушылардың пікірін, бәсекелестердің  стратегиясын анықтағаннан кейін тікелей  өз өніміміздің осы тұтынушылар  пікіріне сәйкестігін, бәсекелестер алдындағы артықшылықтары мен кемшіліктерін анықтау үшін талдау жүргіземіз. Бұл жерде өнімнің сапа көрсеткіштері, баға деңгейі және маркетингтік көрсеткіштері талданады. Құс етіне қатысты бұл көрсеткіштердің тобын жоғарыда айтып кеттік. Өнімнің бәсекеге қабілеттілігінің үш тобын талдау арқылы бәсекеге қабілеттілік деңгейі анықталады. Сол анықталған деңгей бойынша өнімнің бәсекеге қабілеттілігі туралы қорытынды жасалады. Жасалған қорытындыға сәйкес маркетингтік шаралар кешенін құрып жүзеге асырамыз.

Құс шаруашылығы өнімдерінің бәсекеге қабілеттілік деңгейін анықтау үшін Шығыс Қазақстан облысында құс  еті мен жұмыртқаны тұтынушылар  арасында маркетингтік зерттеу жүргізіліп, сауалнама алынды. Оның басты мақсаты  – отандық өндірушілер арасында өнімнің бәсекеге қабілеттілігін жоғарлату мақсатында ұсыныстар дайындау. Сауалнама А-қосымшада берілген.

Сауалнаманың міндеттері мынадай  болды:

• құс етінің бәсекеге қабілеттілігін құраушыларды анықтау;
• Шығыс Қазақстан облысындағы құс шаруашылығы кәсіпорындары («Өскемен құс фабрикасы» АҚ, «Черемшанка құс фабрикасы» ЖШС, «Семей құс» ЖШС) импортерлар өнімдерінің аймақтық құс еті нарығындағы бәсекеге қабілеттілік деңгейіне салыстырмалы талдау жасау;

Отандық құс шаруашылығы өнімдерін  өндірушілер өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігін жоғарлату бойынша ұсыныстар дайындау.

«Өскемен құс фабрикасы» АҚ-ның  облыстағы негізгі бәсекелестері  АҚШ-тан келетін тауық сандары. Ал отандық өндірушілерден өндіріс  көлемі статистикалық мәліметтерге сүйенсек шамамен 20 мың тоннадан асатын 5 құс фабрикасын  ірі бәсекелес ретінде қарастыру керек. Қазіргі уақытта құс еті нарығында монополист жоқ.

Зерттеу барысында құс еті өнімдері мен жұмыртқаны тұтынатын 400 респонденттен  сауалнама алынды. Облыстағы құс  өнімдері сатылатын арнайы сауда  орындарында жүргізілген бақылау нәтижесінде аймақтық нарықта негізі «Өскемен құс фабрикасы» АҚ (бройлерлік бағыттағы ірі кәсіпорын), «Черемшанка құс фабрикасы» ЖШС, «Семей құс» ЖШС өнімдері және АҚШ-тан келетін құс еті сатылатындығы анықталды.

Кесте 9 – «Өскемен құс фабрикасы» АҚ-ның бәсекелестері

Өскемен қаласындағы сауда тораптарында жұмыртқаны ұсынушылар  «Черемшанка  құс фабрикасы» ЖШС, «Семей құс» ЖШС.

Тұтынушылардың облыста әрекет ететін өндірушілерге деген талғамы  сауалнамадағы  «Сіз қай құс фабрикасының өнімін қалайсыз?» және «Неліктен  Сізге дәл осы өндірушінің  өнімі ұнайды?» деген сұрақтарға жауап алу арқылы негізделіп, жүйеленді. Алынған жауаптарды өңдеу негізінде «Өскемен құс фабрикасы» АҚ, «Семей құс» ЖШС өнімдері бәсекеге қабілетті деген қорытындыға келдік. Сұрау жүргізілгендердің 28% ғана импорттық тауықтың сандарына талғамдарын білдірді және оны бағасы лайықты деп санайтындықтарын білдірді. Отандық өнімдерді таңдау себептерінің ішінде келесілерді атап көрсетті: өнім сапасы – 93,5%, баға – 4,5%, басқа да себептер деп патриоттық сезім, кәсіпорынның жоғары беделі, дәстүрлілік көрсетілді. Тұтынушылар талғамын балл арқылы бағалауда да осыған ұқсас нәтиже алынды. Респонденттер пікірі нәтижелері бойынша құс етінің бәсекеге қабілеттілігін құраушылардың әсері зерттелді (өндірушінің танымалдығы, сапа, баға, сату алдында, сатылғаннан кейін қызмет көрсету). Корреляциялық-регресстік талдау тұтынушы үшін өнім сапасы неғұрлым маңызды екенін, сонымен бірге, соңғы кездері баға факторының да әсері жоғарылап отырғанын көрсетті. Сонымен қатар өнім сапасының белгілі деңгейдегі кепілі ретінде өндірушінің танымалдығы да маңызды рөл атқарады.

Әр түрлі құс шаруашылығы  кәсіпорындары өнімдерінің танымалдығы (сауда маркасына деген  көзқарас) туралы мәлімет сауалнамадағы «Сіз үшін қандай құс фабрикасының өнімін сатып алғандығыңыздың маңызы бар  ма?» сұрағына жауап негізінде  анықталды. Алынған нәтиже бойынша сауалнамаға қатысқандардың тек 25% жұмыртқа сатып алуда, 38% құс етін сатып алуда өндірушіге назар аударады екен. Яғни, сауда саясатын дайындауда құс фабрикаларына тұтынушылар тәртібінде сатып алу кезінде көбінесе эмоционалды мотив рационалдылықты басып кететіндігін ескерген жөн. Соның салдарынан бұқаралық сұраныс өнімдерін сәтті өткізуде оның объективті сипаттамаларымен қатар тұтынушылар субъективті қабылдайтын артықшылықтарына мән берілуі керек. Бұл артықшылықтарды сауда маркасының ерекшелігі және сатып алу кезінде сатып алушының оны айыры білуі құрайды. Белгілі бір сауда маркасына – «брендке» сатып алушының ұзақ мерзімді қалауын туғызу Қазақстан азық-түлік нарығында енді ғана дамып келеді. Қазіргі уақытта нақты бір өнім бренді ерекше маңызға ие, өйткені ұқсас тауарлар санының өсуі, бәсекенің нығаюы кәсіпорындардың өз тауарларына ерекшеленетін сауда маркасын дайындауын талап етеді.

«Тауық етін сатып алуда Сіз  үшін қандай фактор неғұрлым маңызды: баға ма, әлде сапа ма?» деген сұраққа  жауап алуда сұралғандардың басым бөлігі (78,3%) сапа маңызды деген пікірді ұстанатындықтарын білдірді. Ал 21,7% құс етін таңдауда бағаға назар аударады екен. Сауалнамаға қатысушылардың 89% құс етінің бағасы тым жоғары деген пікір білдірді, ал 83,2% жұмыртқаға да қатысты осындай пікірде екен.