Салық жүйесінің кәсіпорынды басқару тиімділігіне әсері

    Енді  салық жеңілдіктерін тиімді де икемді салықтық реттеу құралы ретінде талдап көрейік. Салық жеңілдіктерінің ғылыми-техникалық прогресті, шағын және орта кәсіпкерлікті, өндірісті, экономикалық өсуді ынталандыру сияқты негізгі мақсаттары мемлекеттік саясаттың бағыттарының өзгеруімен байланысты құбылып отырады.

    Экономиканы реттеу барысында салық жеңілдіктерін  қолданудың мынадай бағыттарын бөліп  көрсетуге болады:

• ғылыми-зерттеу, тәжірбиелік-конструкторлық жұмыстарының өркендеуіне жағдай жасау;
• робототехника, биотехнология, электроника тәрізді ғылымды көп қажет ететін өндіріс салаларының дамуын ынталандыру;
• шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау;
• инвестиция барысын реттеу.

    Салық жеңілдіктерінің салық төлеуден толық немесе жартылай босату, салық  салынбайтын минимум, шегурістер, салық  төлеу мерзімін  ұзарту, салық ставкасын төмендету тәрізді тетіктері арқылы бір жағынан, нақты бір кезеңдегі салық түсімдерінің сомасы кемітілсе, екінші жағынан өндірістің, кәсіпкерліктің одан әрі дамуына, болашақтағы салық түсімдерінің артуына әсір етуге болады.

    Өндірістегі шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау барысында салықжеңілдіктері мынадай мақматтарды көздейді: монополияға қарсы күрес, бәсекелестікті қолдау мен дамыту, өндіріске ғылым жаңалықтарын енгізу, жаңа жұмыс орындарын ашу, жұмыссыздық деңгейін қысқарту, өндірілген өнімге (тауарға, көрсетілген қызметке) деген тұтынушы сұранысының артуына жағдай жасау.

    Қазақстанда кәсіпкер тұлғалардың қайырымдылық қорларына көрсеткен көмектері салық заңнамасында көрсетілген мөлшерде жылдық жиынтық табыстан шегеріледі; кәсіпкерлік қызмет барысында шеккен залалдары бес жыл мерзімге (жер қойнауын пайдаланушылардікі-жеті жылға) алға жылжытылып, болашақ табыс есебінен өтелетін болады.

    Салық төлеу тәртібі мен мерзімі  салық салу жүйесінің маңызды  элементі болып табылады, өйткені  кәсіпкерлер салықтарды қашан, қай мерзімде, қалай төлейтінін білуге мүдделі.

    10 күн мерзім ішінде, барлық есепті  жылдан кейінгі жылдың 10 сәуірінен  кеншіктірмей табыс салығы бойынша  толық есеп айырысып отыруы  тиіс. Еңбек шарты негізінде жалдамалы  жұмысшы күшін пайдаланып, төлем көзінен салық ұстайтын заңды және жеке тұлғалар әрбір жұмысшысына табыс салығын есептеп мынадай жұмыстар атқарады.

  1)   Есептелген табыс салығының сомасын банк мекемесі арқылы қаражат алған кезде аудару керек; банк мекемелерінде  есеп айырысу шоттары болмаған жағдайда төлем жасалған айдан кейінгі бес күн ішінде бюджетке аударуы тиіс;

1. Табыс алушы жеке тұлғаның талап етуі бойынша, аты-жөні, табыс түрі мен сомасы, ұсталған салық сомасы көрсетілген анықтама беруге міндетті;
2. Салық жылы аяқталған соң 30 күн ішінде салық органы салық жылы төленген табыс сомасы мен ұсталған салық сомасы туралы, салық төлеушінің аты-жөні мен тіркеу нөмірі (СТТН) көрсетілген анықтама береді.
3. Төлем көзінен салық ұсталмаған жағдайда табыс төлеуші тұлға салық заңнамасы негізінде ұсталмаған салықты, онымен байланысты айыппұл мен өсімдерді өтейді.Белгіленген мерзімде нақты дәлелсіз декларация ұсынбаған жағдайда тиісті салық сомасынан әр ай үшін бес пайыз мөлшерінде айыппұл төлейді. Декларацияда көрсетілген салықтың толық төленбеуіне әкелген кеміту үшін кемітілген салық сомасының 50% мөлшерінде айыппұл салынады.

    Зерттеу барысында біздің байқағанымыз, салықтық реттеу құралдарының ықпалының өте зор екендігі. Егер оны ұтымды пайдалана алмаған жағдайда экономикалық өсудің тежелуі немесе халықтың тұрмыс деңгейінің төмендеуі, өндірістің, кәсіпкерліктің даму барысына кедергі болуы мүмкін. Сондықтан салықтық реттеу құралдарын қолдану барысында нақты сол кезеңдегі салық салу жүйесін тиянақты талдап, кемшіліктерін анықтап, салық салу жүйесін жетілдіру жолдарын қарастыру керек.

    Сонымен, экономиканы салықтық реттеу барысында, оның соңынан туындайтын салдарын алдын-ала дұрыс болжамдау керек, өйткені салық ставкасы, салық жеңілдіктері, салық есептеу, төлеу тәртіптері мен мерзімітәрізді салықтықреттеу құралдары өндірістің, өндірілген өнімнің (қызмет, тауарлар) бәсекелік қабілетін, ал кәсіпкердің іскерлік  қабілетін, ал кәсіпкедің   іскерлік қабілетін ынталандыруға, капитал жинау барысында оларға барынша қолайлы жағдай туғызуға, кәсіпкерлердің әлеуметтік, қайырымдылық қызметтерін ынталандыруға бағытталуы қажет.

       Сондықтан салық салу жүйесінің  әділеттілік, икемдік ұтымдылық, үнемділік, қарапайымдылық, айқындылық, бәсекелесуге қабілеттілік принциптері негізінде шынайы және тұрақты көрініс табуы үшін;

1. түсінікті, айқындалған және ақтаңдақтарсыз салық заңдарын қабылдау;
2. салық әкімшілігін жүргізу тәртібін жақсарту және салықтық құқық бұзушылық үшін жауапкершілік қолдану жүйесін жетілдіру жолымен салық жүйесін ұтымдыландыру; Бірақ салық қызметінің фискальды қызметіне басты салмақты түсірудің дұрыс еместігін өміркөрсетеді, ло салық төлеушілерді салық қинап, сол арқылы салық салу базасы мен салық салмағын азайтуы мүмкін.
3. мемлекеттің салық жүйесін нарықтық-әлеуметтік талаптарға сай үтымды – ықшамды қалыптастыру негшізінде жалпы мемлекеттік және корпоративтік-жекеше мүдделерді ұштастыру және олардың мүмкіндігінше теңдестірілуін қамтамасз ету;
4. салық элементтерін, салықтық міндеттемелерден туындайтын міндеттер мен құқықтарды, салық органдары мен салық төлеушілердің құқықтық жағдайларын өте мұқият белгілеу;
5. салық заңдарын жетілдіру арқылы нарықтық экономиканың бастамасы, ажырамас бөлігі және арнайы аясы кәсіпкерлікті, оның ішінде шағын және орта кәсіпкерліктідамытуға қажетті арнаулы салық режимін белгілеу, сондай-ақ арнайы экономикалық аймақтар мен сыртқы экономикалық қызмет аясыда жеңілдетілген салық салу жүйесін қалыптастыруға байланысты жаңаша сипаттағы заңдар қабылдау;
6. салықтық есепке қоюды, мол табыс өкелетін салық салу объектілері мен салық салуға байланысты объектілерді есепке алуды жетілдіру және салықтық бақылауды тиімді, пәрменді әрі әділеттіжүргізу барысында мемлекеттің салық жүіесінің халықаралық стандартқа барынша жақындауын қамтамасыз ету тәрізді міндеттерді жүзеге асыру қазіргі заманғы салық салудың құқықтық реттеу механизімін жетілдіру концепцияларының мәселелерін шешуге септігін тигізеді.

    Қазақстан Республикасының қазіргі заманғы салық жүйесін ұйымдастырудың экономикалық және заңидылық принциптерінің  кешені экономикалық - әлеуметтік  тұрғыдан өнімді және икемді салық жүйесін құруды көздейді, сондай-ақ салық әкімшілігінің ұтымды жүргізілуін және салықтық құқықтық қатынастардың фискальдық тиімділігінің заңдылық шегінде дамуын негіздейді.

    Алдағы  үш жылдық кезеңге арналған орта мерзiмдi фискалдық саясатты айқындау процесі  келесідей сипатта болады:

    1 Орта мерзiмдi фискалдық саясат алдағы үш жылдық кезеңге арналған салық-бюджет саясатын, соның iшiнде:

1. мемлекеттiк, республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң болжамдық көрсеткiштерiн;
2. бюджеттiк бағдарламалардың өткен кезеңнiң iшiнде iске асырылу тиiмдiлiгiн бағалау нәтижелерiн;
3. бюджет қаражатын жұмсаудың басым бағыттарын;
4. республиканың немесе аймақтың әлеуметтiк-экономикалық дамуының негiзгi бағыттарын iске асырудың тәсiлдерiн;
5. бюджетаралық қатынастардың даму бағыттарын;
6. мемлекеттiк және мемлекет кепiлдiк берген қарыз алу мен борыш саласындағы саясатты;
7. ықтимал фискалдық тәуекелдердi айқындайтын құжат болып табылады [16].

    2. Орта мерзiмдi фискалдық саясат  республиканың немесе аймақтың  орта мерзiмдi әлеуметтiк-экономикалық  даму жоспары негiзiнде, өткен  қаржы жылы бекiтiлген орта  мерзiмдi фискалдық саясат, мемлекеттiк,  салалық (секторлық), аймақтық бағдарламалар, өткен қаржы жылы iшiнде бюджеттiң атқарылуын талдау мен бағалау ескерiле отырып, оның негiзгi бағыттары жыл сайын түзетiлiп үш жылдық кезеңге әзiрленедi.

    Тиiстi қаржы жылына арналған республикалық  бюджет туралы заңның жобасын әзiрлеу бюджеттiк жоспарлау жөнiндегi орталық уәкiлеттi орган Республикалық бюджеттiк комиссия қабылдаған шешiмдердiң негiзiнде алдағы қаржы жылына арналған республикалық бюджет жобасының түпкiлiктi нұсқасын жасап, оны Республикалық бюджеттiк комиссияның қарауына енгiзедi. Алдағы қаржы жылына арналған республикалық бюджет жобасының түпкiлiктi нұсқасын қарау және айқындау жоспарланып отырған қаржы жылының алдындағы жылдың 1 тамызынан кешiктiрiлмей аяқталады.

    Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010-2011 жылдарға арналған орта мерзімді фискалды саясаты Қазақстан Республикасының Президентінің 2009 жылғы 28 ақпандағы «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты Қазақстан халқына Жолдауын ескере отырып, елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының маңызды көрсеткіштерінің және үш жылдық кезеңге арналған мемлекеттік реттеуіштердің болжамы, мемлекеттік салалық бағдарламалар мен басқа стратегиялық  және бағдарламалық құжаттар негізінде әзірленген.

    Қазақстан Республикасы салық жүйесiн басқару Қазақстан Республикасы Конституциясы бойынша Президентке, Парламентке, Үкiметке, Қаржы министрлiгiне жүктеледi. Салық қызметi органы Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлiгi Салық Комитетiнен және облыс, Астана, Алматы қалалары, аудандар мен қалалар бойынша салық комитеттерiнен тұрады [10]. 
 

Қорытынды 

    Салық салу жүйесін жетілдіріп отыру әрине  қажет. Бірақ батыс елдерінің  салық жүйелерінің кешенінен  суырылып алынған кездейсоқ, толық  зерттелмеген, таяз ойлардың негізінде  жасауға болмайды. Қазақстанға өзінің қолданыстағы салық жүйесін жетілдіріп қана қоймай, өмірге келген әлде бір іс-шараның экономикалық және әлеуметтік бағдарын жоспарлай алатын салық салу саласындағы өзінің ғылыми мектебі жетіспейді.

    ҚР  Президентінің 2009 жылғы халыққа  Жолдауында басты міндеттердің бірі болып биылғы жылы Жаңа Салық Кодексін әзірлеу тапсырылды. Алдыңғы қабылданған Салық Кодексі еліміздің экономикалық өсуінде оң өзгерістерге әсер етіп, экономиканың қарқынды рөл атқарғанымен, ондағы көрсетілген жеңілдіктердің 170 түрінің барлығы болуы бүгінгі таңда ел экономикасы үшін тіпті кері әсерін беруі мүмкін. Яғни, осы уақытка дейін көптеген кәсіпорындар өз шаруашылық қызметін осы аталған жеңілдікті салық төлеуге бағыттап, экономиканың көлеңкелі дамуына жол ашып келді.

    Жаңа  Салық Кодексі ең бірншіден осы аталған басы артық салық жеңілдіктерін қысқартып, экономиканы модернизациялау мен диверсификациялауға, сондай-ақ бизнестің көлеңкелі экономикадан шығуына бағытталуынна негізделеді.

    Жолдауда  Салық Кодексінің басты мақсаты  еліміздің әлемнің дамыған елу  елінің қатарынан орын алуы үшін ең басты мәселенің бір болып отырған экономиканың шикізаттық бағытанан арылып, дамудың индустриялды - инновациялық жолына көшу екендігін атап өтті. Осы мәселені шешуді Салық Кодексі шикізаттық емес салалардың салық ауыртпалықтарын төмендетуге, әсіресе шағын және орта бизнеске салынатын салықтарды жеңілдету керектігін тапсырды. Ал мемлекеттік бюджетке түсетін салықтардың үлесін шикізат өндіруші салалар негізінде орнын толтыру керектігін көрсетті. 

    Қорыта  айтқанда, шаруашылық субъектілеріне түскен салық ауыртпалығын жеңілдетпейінше олардан бюджетке қажетті кіріс келтіру мүмкін емес. Ал қолайлы жағдай тек салық механизімін тиімді пайдалану мен оның ынталандырушылық қызметін арттыру арқылы ғана іске асады.

    Экономикадағы өсімнің 30%-ға жуығы осы кәсіпкерліктің, яғни заңды тұлғалардың дамуы арқылы мүмкін болып отыр. Халықтың көп бөлігі мемлекет  қоржынынан қаржыланады, яғни мемлекеттік бюджеттен. Ал бюджеттің өзі осы заңды тұлғалардың табыстары мен кірістерінен құралатын салықтың түсімдерден тұрады. Сондықтан біз бұл кәсіпорындардың тек 4 миллион халыққа еңбек ақы төлейді деп қарамай, сондай-ақ басқа халыққа да қажет екендігін түсінуіміз керек. Ол үшін салық заңдарын, ауыртпашылықтарын, салық органдарының қызметтерінің дұрыс жүргізуіне бақылау жасау қажет.

    Салық қызметі қайта ұйымдастырылып, әдістері күшейсе де салықтың бюджетке құйылуы әлі де өзекті мәселелердің бірі болып табылады.Салықтық есеп пен бухгалтерлік есептің айырмасы салықты есептеуде қиыншылықтар туғызады. Есептеуді жеңілдету үшін есептің бір түрі қолдануы қажет.

    Қазақстан Республикасының салық жүйесін  құрудың теориялық және практикалық  аспектілері мен оның қызмет істеуін  зерттеудің нәтижесінде төмендегідей қортындылар мен ұсыныстар жасауға  мүмкіндік береді.

    Қоғамдағы ақша ресурстарын жұмылдыруға салық жүйесі негізгі рөл атқарады. Салық жүйесінің терең мағынасы мен шаруашылық механизміндегі иеленетін орны жалпы шаруашылық жүргізудің негізгі реттегіші болып табылады.

    Қазақстан Республикасының әлеуметтік-саяси  және экономикалық-қаржылық аяларын нарықтық типтегі экномикалық жүйеге айналдыру кезінде салық салу жүйесін басқару негізін осы фискалдық-құқықтық қатнастардың құрылымдық бөліктерінің жиынтығы құрайды.

    Сонымен, кәсіпорынның қаржы жағдайын талдауда аудиторлық түрлі әдістер мен тәсілдерді қолдануға еркі бар. Оларды ұтымды пайдаланып, дұрыс әдісті таңдай отырып, аудиторлық-қаржылық жағдайға терең, жан-жақты, әрі кешенді талдау жүргізе алады, сондай-ақ объективті және анық баға береді, қаржылық тұрақтылықтың нығаюы мен кәсіпорынның табыстылығының өсуі жөнінде ұсыныстар дайындайды. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

     Қолданылған әдебиеттер тізімі 

1. Қазақстан Республикасының  Салық Кодексі. - Астана, Ақорда, 2011
2. Ермекбаева Б.Ж.. «Салықтар және салық салу» Алматы. 2004
3. Статистикалық жылнама. Алматы. 2010.
4. Сейфолла Шайынғазы, Сұңғат Әліпбай. «Кәсіпкерлік–кемел келешек кепілдігі».- Егемен Қазақстан, 2009ж, 26 наурыз.
5. А.д. Үмбеталиев, Ғ.Е.Керімбек «Салық және салық салу» Оқулық. – Алматы: Экономика, 2006.
6. Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы, Астана 2008ж.19 наурыз
7. Қазақстан Республикасы  мен  оның  өңірлерініңнің  әлеуметті – экономикалық  көрсеткіштері, Алматы: ҚР  Статистика  жөніндегі агенттігі, 2010.
8. Қазақстан Республикасының «Шағын кәсіпкерлікті мемелекеттік қолдау туралы» Заңы.Қазақстан Республикасының Заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы: Егемен Қазақстан.- 2006.
9. Актуальная проблема развития экономики Казахстана в третьем тысячилетии: Сборник научных трактатов – Алматы: Экономика, 2008.
10. Тургинбаева А.Н. « Менеджмент в малом бизнесе» Алматы, 2009.
11. Токсанова А.Н. «Развитие малого предпринимательства: концептуальный подход с позиций менеджмента». – Алматы, 1999.
12. Н. Ә. Назарбаев.  «Бәсеке қабiлеттi Қазақстанға, бәсеке қабiлеттi экономикаға және бәсеке қабiлеттi халыққа» Қазақстан халқына Жолдауы: Егемен Қазақстан, 19 наурыз, 2004 ж.
13. М.Ж. Арзаева «Шағын және орта бизнестi қаржылық-несиелiк реттеудiң объективтi қажеттiлiгi» ҚазҰУ хабаршысы. – Алматы, 2008