Салық жүйесінің кәсіпорынды басқару тиімділігіне әсері

    Салықты есептеу мен төлеудің жалпыға  бірдей  белгіленген тәртібінен оңайлатылған  декларация негізіндегі  арнаулы салық режиміне кешкен кезде  әлеуметтік корпорациялық салық  немесе жеке табыс салағын төлеу және олар бойынша есептілікті тпасыру жалпыға бірдей белгіленген тәртіппен жүргізіледі.

    Оңайлатылған  декларация тоқсан сайын, есепті салық кезеңінен кейінгі айдың 10-нан кешіктірмей салық органына табыс етіледі.

    Оңайлатылған  декларация бойынша  есептеген салықты бюджетке төлеу жеке табыс слығаы және әлеуметтік  салық түрінде бірбей үлеспен есепті салық  кезеңінен кейінгі айдың 15-нен кешіктірмейтін мерзімде жүргізіледі. 

     2.2 Нарық жағдайында кәсіпорынды  тиімді басқаруды ұйымдастыру 

    Қазақстанда нарықтық экономика барған сайын үлкен қарқын алуда. Онымен бірге шаруашылық процесті реттеудің негізгі маханизімі ретінде бәсекелестік те күш алуда. Бәсеке қабілеттелік кәсіпорынға, акционерлік қоғамға, кез келген шаруашылық субъектісіне капиталдың қозғалысын дұрыс басқару мен ондағы қаржы ресурстарының тиімді жұмсалуын қамтамасыз етеді.

    Қаржылық  қатынастар келесі негіздерден пайда  болады:

• Ұйымдар мен кәсіпорындар арасында жиынтық табысты қалыптастыру мен бөлу процесінде, жеткізілімді төлеу кезінде, дайын өнімді сату кезінде;
• Кәсіпорынның акцияларын шығару мен тарату кезінде;
• Валюталық қорды пайдалану кезінде кәсіпорындар мен шетелдік әріптестер арасында.

    Қаржылық  менеджмент немесе қаржылық ресурстарды  және қатынастарды басқару шаруашылық субъектісінің бәсекелестік қабілетінің көтеруі мақсатында қаржы саласында нарықтық механизмді реттеудің нысандары мен тәсілдерін, қағидаларын, әдістерін қамтиды.

    Жалпы қаржы менеджментi қаржыны басқарудың тиiстi элементтерiн – ақпаратты, жоспарлауды, ұйымдастыруды, реттеудi, бақылауды және бағалауды iске асырады. Қаржы менеджментiн жүзеге асырудың шарты -нарықтық ортаның болуы болып табылады. Бұл орта бағалардың еркiн жүйесi, тауар мен қызметтердiң нарығымен қатар еңбек, капиталдар, өндiрiс құрал-жабдықтарының жұмыс iстеуi, корпорациялардың қызметiн мемлекеттiк реттеудегi заңнамалық реттеудегi кәсiпкерлiк қызметтi коммерциялық есеп негiзiнде жүргiзуге мүмкiндiк бередi.

    Ірі бизнестегі қаржыны басқару үшін қаржылық бизнес саласында арнайы дайындықтағы мамандар - қаржылық менеджерлер (қаржылық директорлар) қажет. Қаржылық менеджмент теориясын біле тұра менеджмент негіздері, қаржылық менеджер тәжірибе жинақтай отырып, бизнестің негізгі тұлғасы болады. Қазақстанда әлемдік дамудың жалпы экономикалық процестеріне тартылуымен қамтылған терең экономикалық өзгерістер болды. Экономиканы басқарудың бұрынғы механизмін түбегейлі қайта құруы жүріп жатыр.

    Қаржыларды  басқарудың кез келген жүйесін қызмет етуі құқықтық және нормативтік қамтамасыз етудің шеңберінде жүзеге асырылады. Оған президенттің заңдары, бұйрықтары, үкіметтің қаулылары, министрлер мен ведомстволардың бұйрықтары мен нұсқаулары, лицензиялар, жарғылық құжаттар, нормалар, инструкциялар, әдістемелік көрсеткіштер жатады. 

    Кәсіпорынның  қаржылық сыныптамасында қаржы менеджментiн келесi кезеңдердiң дәйектi ауысымы ретiнде сипаттауға болады:

1. Ақша қаражаттарын (капиталды) пайдаланудың мiндетiн қою және мақсатын анықтау
2. Ақша ағымдарының қозғалысын басқарудың қаржылық әдiстерiн, тәсiлдерiн анықтау
3. Қабылданған шешiм бойынша инвестициялау жөнiндегi шешiмдi бизнес-жоспар немесе басқа рәсiмдеу түрiндегi iс-әрекеттердiң бағдарламасын жасау
4. Жобаның орындалуын ұйымдастыру
5. Қаржыны басқаруда бақылау жасау және қажеттi түзетулер енгiзу
6. Қайта инвестициялаудың мақсаттары үшiн жоба нәтижелерiн талдау және бағалау.

    Қаржы менеджментiнiң маңызды аспектiсi - кәсiпорынның қаржылық жай-күйiн талдау болып табылады. Бұл кәсiпорынның қаржылық тұрақтылығын (рентабельдiлiктi, төлем қабiлетiн, несиелердi өтеу деңгейiн), оның нарықтағы жағдайын (бәсекеге қабiлеттiлiгiн) сипаттау үшiн қажеттi. Талдаудағы қажеттi ақпараттар бухгалтерлiк баланста, қаржы шаруашылығы нәтижелерi туралы есепте (пайда және зияндар туралы есепте), ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есепте болады.

    Сөйтiп, қаржы менеджментi кәсiпорынның қаржылық қамтамасыз етiлуiнің тактикасы мен стратегиясы ретiнде қаржының тиiмдi iс-әрекет етуiнiң мақсаттары үшiн оның ағымдарын басқаруға мүмкiндiк бередi. Корпорацияның қаржы саясатында қаржы менеджментiнiң жалпы мақсатты нұсқамасы – экономикалық дамудың iшкi және сыртқы факторларын есепке алу негiзiнде корпорацияның нарықта тең қаржы саясатын жүзеге асыруы болып табылады.

    Өз  кезегiнде қаржы саясаты ұзақтығына және шешiлетiн мiндеттерiнiң сипатына байланысты қаржылық стратегия және қаржылық тактика болып екiге жiктеледi. Қаржылық стратегия стратегиялық басқарудың бес элементiнiң (өндiрiстiк, маркетингтiк, инновациялық, мамандық және қаржылық) бiрi және негiзгiсi болып табылады. Корпорацияның қаржысын басқарудағы объектi болып капиталдар және ақша ағымдары табылады. Осы категориялар арқылы стратегияның басты мiндетi болып табылатын корпораияның ұзақ мерзiмдегi уақытта нарықта бәсекеге қабiлеттiлiгiн қамтамасыз ету, тұрақты дамып отыру және осының негiзiнде корпорацияның экономикалық мүмкiншiлiгiн тиiмдi жоғарлатуға негiзделедi.

    Корпорацияның меншiктi капиталының жеткiлiктi көлемi (60%-дан жоғары) және ақша түсiмдерiнiң  оң сальдосы (ақшаның шығысынан кiрiсi жоғары) болған жағдайда қосымша ақша ресурстарын тартуға және қаржы нарығындағы орнын тұрақтандыруға ынталы болады.

    Сонымен қатар кәсіпорынның қаржы стратегиясы ұзақ мерзiмде кең көлемде коммерциялық даму мiндеттерiн қарастырады, яғни стратегия кәсіпорын дамуының альтернативтiк жолдарын талдайды. Осы мақсатқа жету үшiн кәсіпорынның қаржы бөлiмi жоспарлауды, болжауды, тәжiрибелердi қаарстырып, олардың тиiмдi нұсқасын iздейдi.

    Қаржы саясатында стратегия мен тактика әрдайым бiр-бiрiмен тығыз байланыста болады. Бұл – кәсіпорынның қабылдаған стратегиясының болашақтағы тиiмдi даму бағытын көрсетсе, ал қаржылық тактикалар сол мақсатқа жетудiң әр түрлi жолдарын қарастырады.

    Кәсіпорын iшiлiк қаржылық жоспарлау өз кезегiнде  келесiдей құжатттардан тұрады:

• кәсіпорын бюджетiнiң кiрiсi мен шығыстары;
• қызмет түрi және қаржы есебiнiң орталығы бойынша ақша құралдарының қозғалысы;
• баланстық есеп бойынша бюджет жағдайы;
• капиталдық бюджеттiң мәлiметтерi.

Қаржылық  анализ келесi тараулардан тұрады:

• қызмет түрi бойынша ақша ағымдарының тиiмдi қозғалысын және бөлiнуiн бағалау;
• қосымша қаржы ресурстарын тартудың каналдарын (банктiк несие, меншiктiк акцияны эмиссиялау, лизингтiк бизнес, тауарлы несие және т.б.) анықтау.
• қабылданған қаржылық және инвестициялық шешiмдердi қаржы тұрақтылығы көрсеткiшi арқылы тиiмдiлiгiн бағалау.

    Осылайша  кәсіпорынның қаржы саясатының басты  екi мiндетi: қаржының тұрақты өтiмдiлiгiн сақтау және максималды пайда табу болып табылады.

    Кәсіпорынның  қаржы саясаты стратегиялық  және тактикалық мiндеттердi мақсатты түрде iске асыруға бағытталады. Мысалы, нарықтағы кәсіпорын тауарының өтiмдiлiгiн көбейту немесе сұранысты өсiру активтер мен меншiк капиталдарының пайдалылығы мен рентабельдiлiгiн арттыру, баланстық төлем қабiлетiн және өнiмдiлiгін сақтау, акционерлер жағдайын жақсарту және инвестициялық климатты жақсарту болып табылады.

    Экономикалық  ортаның тұрақсыздығы инвестициялық қарқынды, төлем қабiлеттiлiгiнiң дағдарысы кезiндегi нарықтағы қызмет етiп отырған кәсіпорындардың өмiр сүруі және банкротқа ұшырамауы үшiн тырысып бағады. Жалпы кәсіпорынның қаржылық саясатын келесi бағыттарға топтастыруға болады:

• кәсіпорынның қаржылық ағымдарын және айналым капиталдарын тиiмдi басқару;
• алдағы кезеңдегi қаржылық ресурстарды қолданудағы негiзгi бағыттарды анықтау;
• тәжiрибелiк iс-әрекет көшу, яғни алдыға қойылған мақсатқа жету үшiн қаржылық зерттеу, қажеттi қаржыларды талдау, кәсіпорынның нақты инвестициялық жобаларына және қаржылық активтерiне баға беру.

    Осы үш негiзгi бағыт арқылы көрiнiс табатын  қаржылық саясат және стратегиялық мiндеттер  келесiлер болып табылады:

• экономикалық өсудiң қайнар көзi ретiнде пайданы максималдап отыру;
• капиталдың құнын және құрылымын оптимизациялау, корпорацияның iскерлiк активтiгiн және қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету;
• меншiк иелерiне (акционерлер, қатысушылар, инвесторлар және несиелеушiлерге) арнап кәсіпорынның қаржылық жағдайын анық және нақты түрде хабарлап отыру;
• корпоративтi бағалы қағаздар эмиссиясы, қаржы лизингi, жобалық қаржыландырулар көмегiмен капитал өсуiнiң нарықтық механизмiн қолдану;
• кәсіпорын қызметiнiң алдыға қойған мақсаттарына, нарықтық экономикадағы және бәсекелiк ортадағы тұрақтылығына, кәсіпорынның одан әрi даму болашағына түсу жолдарын қарастыру мақсатында “қаржылық менеджмент” негiзiнде қаржыларды тиiмдi басқару механизмiн қолдану.

    Кәсіпорындағы қаржылық менеджмент тиімділігі көп жағдайда  пайдаланылатын ақпараттармен анықталады. Өз кезегінде кәсіпорындағы қаржылық менеджменттің ақпараттық базасының қалыптасуы стратегиялық шешімдерді қабылдауға және қаржы қызметін ағымдық тиімді басқаруға бағытталған сәйкесті ақпараттық көрсеткіштерді  мақсатты бағытты таңдау процесін білдіреді.

    Нақты кәсіпорын үшін, қаржылық менеджменттің ақпараттық көрсеткіштерінің қалыптасу жүйесі оның салалық ерекшеліктерімен, ұйымдастырушылық-құқықтық нысанымен, шаруашылық қызметінің көлемімен және диверсификациялану деңгейімен, басқада жағдайлармен байланысты. Сондықтанда қаржылық менеджменттің ақпараттық базасын құрайтын барлық көрсеткіштердің жиынтығы ақпарат көздерінің түрлері бойынша топтастырылуы мүмкін және нақты кәсіпорынның тәжірибелік қызметінде әрбір топ  бойынша қолданылуын процедуралық дәйектеуді талап етеді.

    Бірінші топқа елдің жалпы экономикалық дамуын білдіретін көрсеткіштер жатады. Бұл топтың ақпараттық көрсеткіштерінің жүйесі қаржылық қызмет саласында стратегиялық шешімдерді қабылдаған кезде кәсіпорынның қызмет етуінің сыртқы жағдайын болжау үшін қажет.

    Бұл топқа келесі көрсеткіштер жатады:

• Мемлекеттік бюджет табыстарының көлемі
• Мемлекеттік бюджет шығыстарының көлемі
• Бюджет тапшылығының мөлшерінің көлемі
• Ақша эммисиясының көлемі
• Халық табыстарының көлемі
• Хылықтың банктегі салымы
• Инфляция индексі
• ҚР Ұлттық банкінің есептік ставкасы

    Бұл топ көрсеткіштерінің қалыптасуы мемлекеттік статистика мәліметтерінің жарияланымына сүйенеді.

    Екінші  топқа кәсіпорынның салалық құрылымын сипаттайтын негізгі ақпараттық көрсеткіштер жатады.

    Бұл топқа келесі көрсеткіштер жатады:

• Өнімге баға индексі
• Негізгі қызмет бойынша пайдаға салық салу ставкасы
• Активтердің, соның ішінде айналым активтерінің жалпы құны
• Пайдаланылған капиталдың, соның ішінде жеке капиталдың жалпы сомасы
• Өндірілген (өткізілген) өнім көлемі.

    Бұл топқа контрагенттер мен бәсекелестердің қызметін сипаттайтын көрсеткіштерді де жатқызуға болады.

    Бұл топ көрсеткіштерінің қалыптасу көздеріне есептік материалдардың жарияланымы, сәйкесті рейтингтер, ақпараттық қызметтер нарығында ұсынылатын ақылы бизнес-анықтамалар кіреді.

    Үшінші  топқа қаржылық нарықтың коньюктурасын сипаттайтын көрсеткіштер жатады. Бұл топтың ақпараттық көрсеткіштерінің жүйесі ұзақ мерзімді қаржылық инвестициялар портфелінің қалыптасуы және қысқа мерзімді салымдар мен басқа операцияларды жүзеге асыру саласында басқарушылық шешім қабылдау үшін қызмет етеді.