Салық жүйесінің кәсіпорынды басқару тиімділігіне әсері

    Жаңа  Кодекс салық қызметкерлерінің оның нормаларын өз қалауларынша түсіндірулерінен қорғайтындай, әкімшілендіру сапасы мен  салық төлеушілер мүдделері  үйлесетіндей тікелей іс - әрекет ету  заңы сипатына ие болуы керек. Бірақ, ең бастысы, ол экономиканың шикізаттық емес секторы, әсіресе, шағын және орта бизнес үшін жалпы салықтық ауыртпалықтардың төменделуін қарастырылуы қажет. Бюджеттің күтілетін шығындарының орны өндіруші сектордың экономикалық қайтарымын арттыру есебінен өтелуі тиіс.

    ҚР-ның Мемлекеттік салық қызметтерінің негізгі мақсаты -  заңдармен бекітілген төлемдер, мемлекеттік салықтарды толығымен және уақытында бюджетке төлеу, оларды төлеу дұрыстығын салық туралы заңдармен бақылау болып табылады.

    Салық салуды басқару жүйелерінің мақсаты - басқару субъектілерінің басқару объектілеріне әсер ету арқылы экономиканың тиімді және оптималды дамыту болып табылады. Қарастырылып отырған жүйеде басқару объектісі ретінде халық және әртүрлі формадағы жеке меншіктер, ұйымдар және кәсіпорындар болып табылады. Басқару субъектілеріне мемлекеттің салықтық  қызмет түрінде көрсетіледі. Әсер етулер салықтық заңнамада  орнатылған жүйесінде жүзеге асырылады.

    Салық жүйесінің тиімді қызмет етулері қазіргі кезде комлекстік техникаға негізделген, алдыңғы қатарлы ақпараттық технологияны қолдануға байланысты. Осы мақсатта салық қызметтері органдарына автоматизацияланған ақпараттық жүйелер құрылады. Олар бюджетке және бюджеттік емес қорларға міндетті төлемдер және салықты жинауды қамтамасыз ету бойынша салықтық қызметтің барлық денгейлерінде автоматтық қызмет көрсету үшін салық салу материалдарын  комплексті оперативті анализ жүргізу үшін, органдарды басқаруды қамтамасыз ету үшін және салықтық қызметтердің әр деңгейлеріне нақты ақпаратпен қамтамасыз ету үшін арналған.

    Жалпы салықтарға жататын салықтар: заңды  және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы, қосылған құнға салынатын салық, акциздер т.б.

    Арнайы  салықтар бюджетке түскен соң алдын  ала белгіленген міндеттер бойынша, нақтылы шараларға жұмсалады. Мысалы: көлік құралдарына салынатын салық. Бүл салықтар жол қорын құрауға жұмсалады.

    Табысқа салынатын салықтар салық төлеушінің кез келген салық салынатын обьектісінен түсетін табысынан алынады. Олардың қатарына мына салықтар кіреді: заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы, жер салығы, мүлік салығы және т.б.

    Корпорациялық табыс салығы – заңды тұлғалардың табысына салынатын жалпы мемлекеттiк тiкелей салық болып табылады.

    Корпорациялық табыс салығы бюджет түсiмдерiнде  едәуiр орын алады (25%). Бұл салықты  Ұлттық банк пен мемлекеттiк мекемелердi қоспағанда Қазақстан Республикасының резидент заңды тұлғалары, сондай-ақ Қазақстанда қызметiн тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын немесе Республикадағы көздерiнен табыс алатын бейрезидент-заңды тұлғалар төлейдi. Арнаулы салық режимiн қолданушы заңды тұлғалар – шағын бизнестiң субъектiлерi, шаруа қожалықтары, ауыл шаруашылығы өнiмiн өндiрушiлер, кәсiпкерлiк қызметтiң жекелеген түрлерi корпорациялық табыс салығын төлейдi.

    Корпорациялық табыс салығын салу механизмi заңды  тұлғалар салықты есептеу, төлеу тәртiбiн, алу шарттарын, жеңiлдiктер мен санкцияларды, төлеу уақытын айқындайды.

    Негiзгi шектерде бұл механизм заңнамаға сәйкес мынаған саяды: салықты табыс алатын заңды тұлғалар, резиденттер мен бейрезиденттер, соның iшiнде кәсiпкерлiк қызметтен алатын табыстары бойынша коммерциялық емес ұйымдар да, бюджет ұйымдары да төлейдi. [7]

    Мыналар – салық салынатын табыс, төлем  көзiнен салық салынатын табыс және Қазақстан Республикасында қызметiн тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын бейрезидент - заңды тұлғаның таза табысы корпорациялық табыс салығы салынатын объектiлер болып табылады. 

    Салық салынатын жылдық жиынтық табыс пен Салық кодексiне сәйкес жасалған түзетулердi ескере отырып, заңнамалы түрде белгiленген шегерiмдер арасындағы айырма ретiнде айқындалады. Жылдық жиынтық табыс салық заңнамасына сәйкес түзетiлуге тиiс.

    Ендi  Қазақстан Республикасындағы соңғы  бiрнеше жылдағы корпорация табысының  жалпы табыстардағы үлесiн келесi кестеден көре аламыз:

1-кесте  - ҚР-ның мемлекеттiк бюджетiндегi корпорациялық салықтардың үлесi

 
 

    Салық төлеушiлер корпоративтік табыс салығы бойынша аванстық төлемдердi Салық кодексінде белгiленген тәртiппен ағымдағы салық кезеңі ішінде есептейді және төлейді. 

    Жеке  табыс салығы мемлекеттiк бюджеттiң кiрiстерiнің басты көздерiнiң бiрi және де басқа салықтарға қарағанда халықтың өмiрiне тiкелей әсер ететiн салықтың бiр түрi болып табылады.

    Осы табыс салығын төлеушi болып салық  жылы iшiнде салық салынатын табысы бар Қазақстан Республикасының  азаматтары, шетел азаматтары және азаматтығы жоқ тұлғалар табылады. Әрбiр салық төлеушiлер табыс салығын өздерi тұрған жерi бойынша төлеудi жүзеге асырады. Жеке табыс салығын салу объектiлерiне келесiлер жатады:

1. төлем көзiнен салық салынатын табыстар;
2. төлем көзiнен салық салынбайтын табыстар.

    Салық салу объектілері салық салуға жататын  табыстар мен осы бөлімде көзделген тәртіппен және мөлшердегі жағдайларда салық шегерімдері арасындағы айырма ретінде айқындалады.

    Салық ставкалары салық төлеушiнiң табыстарына 10% ставка бойынша салық салынады. Салық агенттерінің төлем көзінен салық салынатын табыстардан жеке табыс салығын есептеуі үшін күнтізбелік ай салық кезеңі болып табылады. Қазақстан Республикасындағы және одан тысқары жерлердегі көздерден алынған дивидендтер түрiндегi табыстарға 5% ставка бойынша салық салынады.

    Төлем көзінен салық салынатын табыстарға олардың мынадай түрлері жатады:

    1) қызметкердің табысы;

    2) жеке тұлғаның салық агентінен  түсетін табыстары;

    3) жинақтаушы зейнетақы қорларынан  төленетiн зейнетақы төлемдерi;

    4) дивидендтер, сыйақылар, ұтыстар түрiндегi табыс; 

    5) стипендиялар;

    6) жинақтаушы сақтандыру шарттары бойынша табыс.

    Салық төлеушiнiң төлем кезiндегi салық  салынбайтын табыстарына келесiлер  жатады:

1. Мүлiктiк табыс;
2. Жеке кәсiпкерлердiң салық салынатын табысы;
3. Адвокаттар мен жеке нотариустардың – заңдық көмек, нотариалдық iс-әрекетер ақысын қоса алғанда, адвокаттық қызметтi жүзеге асырудан алынған табыстар;
4. Басқа да табыстар – Қазақстан Республикасының шегiнен тыс жерлерден алынған табыстар болып табылады.

    Жеке  табыс салығын төлеушiлер салық салу объектiлерi бар жеке тұлғалар жеке табыс салығын төлеушiлер болып табылады. Ойын бизнесіне салықты, тіркелген салықты төлеушілер көрсетілген қызмет түрлерін жүзеге асырудан түсетін табыстар бойынша жеке табыс салығын төлеушілер болып табылмайды. Шаруа немесе фермер қожалықтары үшін арнаулы салық режимін қолданатын дара кәсіпкерлер осы арнаулы салық режимі қолданылатын қызметті жүзеге асырудан түсетін табыстар бойынша жеке табыс салығын төлеушілер болып табылмайды.

    Шаруашылық  жүргізуші субъектілердің қызмет етуінің  тиімділігі ондағы жұмыс істейтін қызметкерлердің жалақысының жоғарылауына мүмкіндік береді, ол сәйкесінше орта тап өкілдерінің қалыптасуына жағдай жасайды, ұлттық экономиканың дамуына оң әсер береді. Оны төмендегі сурет түрінде келтіруге болады:                          

    

       

      

      

      
 
 
 
 
 
 

    

      
 

    1-сурет - Салық жүйесінің экономикалық үдеріске

    тигізетін әсері 

    Салық жүйесінің реттеуші функциясы коммерциялық ұйымдардың қызметінде маңызды рөл  атқарады. Бұл функция коммерциялық ұйымдардың қызметін ынталандырушы  және шектеуші бола алады.   

1.2 Қазақстан  кәсіпорындарындағы салық салу  ерекшеліктері 

    Экономикалық  тұтқалардың ішінде нарықтық экономиканың дамуына ең қажетті рөлді салықтар атқарады. Қай мемлекеттің болмасын нарыққа көшкен кезде ең тиімді қолданатыны - салық саясаты, себебі салықтар - мемлекеттің экономикасының ең негізгі тірегі және тұтқасы болып табылады. Қай мемлекеттің болмасын, шет мемлекеттердің тәжірибесіне сүйенсек те салық және салық саясаты экономиканы басқарудағы ең күшті, ұтқыр қаржы институттарына жатады.

    Кәсіпкерлікпен айналысу үшін жеке және заңды тұлғалар салық комитетінде мемлекеттік тіркеуге тұрып, өз қызметін жоғарыда аталған арнаулы салық режимін таңдап іске асыруға құқылы.

    Нарықтық экономика негiзiнде ұлттық экономиканың тұрақты өсуiн қамтамасыз ету үшiн бәсекеге қабiлеттi жоғары өнiмдер шығаруға мүмкiншiлiк туғызатын, елiмiздi дамыған елдер қатарына бiр қадам болса да жақындататын басты құралдың бiрi – кәсiпкерлiк қызметтi дамыту және оның маңызды салаларын мемлекеттiк реттеу мен қолдау бүгiнгi экономикамыздың басым саясаттарының бiрi болып отыр.

    Нарықтық  экономика негiзiнде осындай тұрақты экономикалық өсуге әкелетiн басты құралдың бiрi – іскерлік қызмет, нақтылай айтсақ шағын бизнестiң үлесi айтарлықтай болмақ. Әсiресе бұл салаға кіші инновациялық іскерліктiң берер нәтижесi ерекше. Себебi, шикiзат сатуға бейiмделген экономика құлдырауға бағытталған. Тек жоғары сапалы, ең соңғы ғылым жетiстiктерiне сай техника мен технологиялар ғана экономиканы көркейтiп, халықтың тұрмыс деңгейiн жақсартуға қабiлеттi.

    Бүгінде Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерліктің микро- және макроэкономикалық мән-жайларын тереңдетіп ойластыру, монополияны тежеу және адал бәсекелестікті жандандыру мақсатында, сондай-ақ шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау және ынталандыру саясатына байланысты олар үшін салықтық міндеттемелерін орындаудың айрықша режимі белгіленген.

    Салық кодексінде ескертілгендей, арнаулы салық режимдерінің бірін таңдап алған кәсіпкер салықты есептеу және төлеудің, сонымен қатар бюджетпен есептесудің ерекше жолын таңдауға құқылы. Сонымен қатар, осы категорияны таңдап алған кәсіпкерлерге салық заңдарына сәйкес арнаулы режиммен сәйкес жеңілдетілген салық ставкалары қолданылады. Бұл салық жеңілдіктері кәсіпкерлер үшін ойланған іс деп айтуға болады, себебі шағын бизнеспен айналысатын кәсіпкерлердің салық төлеу кезінде жұмысын жеңілдету оған себеп, кейбір кәсіпкерлердің арнаулы экономикалық-құқықтық білімдері жоқ болғандықтан оларға салық төлеу кезіндегі есептеу үлкен қиындық әкеледі, ал ерекше жолмен салық төлеу өте оңай және де түсінікті. Мемлекеттің бұл жолғы кәсіпкерлерге жүргізіп жатқан шешуші қадамдары көп кешіктірмей өзінің нәтижесін көрсетер деген ойдамыз, ол шағын және орта бизнеспен айналысатын кәсіпкерлер де өздеріне тиісті міндеттерін орындауы тиіс. Ол бюджетке төленетін салық мөлшерін көбейтіп, жаңа жұмыс орындарын көбейтіп, мемлекеттік мекемелерде қиыншылықтарды жеңіп және мемлекетте кәсіпкерлікті дамытуға қолайлы жағдай жасауға керекті ұсыныстарын көрсетеді.

          Қазақстан Республикасының  «Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы» Заңы бойынша шағын кәсіпкерліктің субъектілері болып кәсіпкерлікпен айналысатын жеке тұлғалар мен қарамағындағы жұмысшылардың саны орта есеппен жылына 50-ден аспаса, сонымен қатар активтерінің құны бір жылда орта есеппен 60 мың айлық есептік көрсеткіштен аспаған заңды тұлғалар жатады. [17]

          Бұл шағын бизнес субъектілеріне жататындар: жеке кәсіпкерлер  – егер жеке кәсіпкерлердің өзін қоса алғанда қызметкерлердің шекті  орташа тізімдік саны салық кезеңі ішінде он бес адамнан аспаса және тоқсандық табысы 4,5 миллион теңгеден аспаса;