Халықаралық құқық және халықаралық-құқықтық ғылымның даму тарихы

—   мемлекет шекараларының қол сүқпаушылығын  қүр-меттеу;

—  аумаклық егеменнің' келісімінсіз шетелдік аумақты пайдаланбау;

—  өзінің аумағын  басқа мемлекеттің аумағына нүқсан келтіретіндей етіп пайдаланбау  қажет.

Қазан дәуіріне дейін соғыс халықаралық шиеленістерді  шешудің занды әдісі ретінде  танылғандықтан, аумақтық озгерістердің  маңызды қүқықтық негіздерінің бірі бір мемлекеттің өзге бір әлсіз елдердің немесе халықтардіяң аумақтарын қүштеп жаулап алу болды.

Өркениетті  халықаралық қүқық, БҮҮ Жарғысына  қарсы келе отырып, күш қолданудың көмегімен аумақтық өз-герістерді жүзеге асыруға тыйым салады және осы түр-ғыдағы кез келген иемденулер заңсыз, мемлекеттердің ау-мақтық біртүтастығы қағвдатына қарама-қайшы деп сана-лады.

Үлттардың және мемлекеттердің аумағына қол сүкрау-шылықты  кепілдей отыра, өркениетті халықаралық  қүқық бір мезгілде аумактық өзгерістердің болу мүмкіндігіне, ал кей жағдайларда тіптен қажеттілігіне жол береді.

Қазіргі танда, мемлекетке тиесілі аумақты өзгертудің негізгі 2 тәсілі қолданылады:

1) ұлттар  мен  халықтардың өз тағдырын өздерінің шешуі қағидатын жүзеге асыру негізінде;

2) тиісті мемлекеттердің өзара келісімі бойынша. Барлық мейлінше ірі және елеулі аумақтық өзгерістер, халықаралық құқықта бекітілген, үлттар мен халықтардың өз тағдырын өздерінің шешуі қағидаты негізінде жүзеге асырылады.

Өз тағдырын өздерінің шешуі (анықгауы) қағидаты -аумақтық шек қоюдың негізгі қағидасы. Үлттардың өз тағдырын өздері шешуі нәтижесінде сан алуан аумақгық өзгерістердің орын алуы мүмкін, айталық, мемлекет аумағының жекеленген өзгерісінен бастап, жаңа мемлекет-тің пайда болуы түріндегі елеулі өзгерістердің орын алуы.

Белгілі бір  мемлекеттің құрамына ену немесе өз алдына мемлекет қүру мөселесін  шешу барысында, өз тағдырын өзі анықгап (шешіп) жатқан үлт, бір мезгілде, өз аумағының қандай да бір мемлекетке тиесілі болуы меселесін де ше-шеді. Немесе, өз аддына мемлекет қүру жағдайында, өз аумағының жеке мемлекеттің аумағына айналу мәселесін

шешеді.

2. Халықаралык кауіпсіздікті қамтамасыз етудің халықаралык-құқықтық әдістері

Аумақтың жекелеген бөліктерінің, мейілінше үлкен емес және түрғындар қоныстанбаған немесе аз қоныстанған жерлердің тиесілігі тиісті мемлекеттер арасындағы келісім-мен өзгертілуі мүмкін. Аумақтътқ өзгерістердің бүл түрін цессия деп атайды. .

Аумақты берудің  орынды нөтижесі, оның түрғындары-ның  азаматтығының өзгеруі болып  табылады. Беріліп жат-қан аумақ түрғындарына бүрынғы немесе жаңа азамат-тықгы таңцап алу құқығы үсынылуы мүмкін (аптация).

Өркениетті  халықаралық қүқық бойынша цессия (ком-пенсациялық) өтемдік негізде орын алуы қажет. Цессия шекаралас жатқан мемлекеттердің өзара тең белдіктерді аймақтардың айырбастау жолымен жүзеге асырылуы мүмкін. Айталық, 195] ж. 15 ақпандағы КСРО мен Польша арасындағы шарт бойынша, екі жақ келемі біртектес шекаралас бөліктерді айырбастады. Айырбас, айырбас-талатын аймақтардың КСРО мен Польшаньщ шекаралас жер беліктерінің экономикалық үмтылысы түрғысынан жүзеге асырылды.

1954 ж. 2 желтоқсандағы келісімге сәйкес КСРО мен Иран өзара мүдделіліктерін көздей отырып, тиісті жер бөліктерін айырбастады.

Кішігірім шекаралас  бөліктерді беру өзгедей негізде  де жүзеге асырылуы мүмкін, өзара тең аумақтарды айыр-бастамай-ақ, алайда бүл жағдайда жалпы үлттық мүддесі, сол сияқты берілгелі жатқан бөліктегі түрғындардың да мүддесі жеткілікті түрде есепке алынуы қажет.

1967 ж. Италия  бірнеше үйді орналастыру мүмкіндігі  ғана болған кішігірім шекаралас жер үшін өз аумағы арқы-лы ағып өтетін Ройя өзенінің суын Францияға пайдалануға қүқық берді.

Аумақ бөлігін  бергені үшін өтем өтеудің келесі бір түрі, келісілген ақша сомасын  төлеу де болуы мүмкін. Айталық, КСРО мен Финляндия арасындағы 1947 ж. 3 ақпандағы шарт бойынша, Финляндия Паатсо-Йоки өзенінде орна-ласқан Янискоски су электр станциясының және Нискакоски реттеуші бөгенінің аумағындағы 176 кв.км жерді, сол аумактағы ғимараттар мен қүрылымдарды қоса, КСРО-ға 700 млн. фин маркасына берді.⁵

Цессия қай  нысанда жүзеге асырылғанына қарамастан, тиісті мемлекеттер арасында жасалған шартпен рәсімделуі қажет. Кішігірім  болғанына қарамастан, үлттық аумақгың белгілі бір бөлігі беріліп жатқавдықтан, бүл усыну жалпы үлттың мүддесіне  сай болуы қажет. Өкімет елеулі жер бөліктерін сата алмайды, өйткені ол жер өзіне емес, саяси

және занды  үйымдастырылған адамдар қоғамдастығына, барлық елге, халыққа тиесілі.

Сонымен, аумақтың цессиясы өр түрлі нысанда бола алады. Әрбір жағдайда, тараптардың экономикалық, гео-графиялық, қорғаныстық және өзге де мүдделері ескеритеді.

Халықаралық қүқық  доктринасында, кей жағдайда өзін-өзі  қорғау, заңды түрде күш қодцану  нәтижесінде туын-дайтын жекелеген  аумақтық өзгерістердің заңдылығы  туралы мәселе пайда болады. Кеңес өдебиеттерінде былай делінген, яғни басқыншы мемлекеттің аумағын тартып алу, оның тарапынан жасалған басқыншылығы үшін жауапкер-шілігінің бір нысаны болып табылады. Осы тәріздес аумақ-тық әзгерістер екінші дүниежүзілік соғыстан соң жүргізідді. Олар негізінен Германия мен Жапонияға қатысты орын алды.

Бүрынғы кезендерде аумақты иемденудің жиі кездесетін тәсілдері басътп алу (оккупация) жөне иемденудің үзақтығы бодды.

3. Қарусыздану кұкығы. Қарулануға құкық

Басып алу (оккупация) — белгілі бір мемлекеттің ау-мағын егемендік қүқығынсыз күшпен басып алу. Иемденудің ұзақтығы — бүрын өзге мемлекетке тиесілі, алайда ол мемлекет жаңа егеменге үзақ уақыт бойы қар-сылық білдірмеген аумақты іс жүзінде үзақ және бүзылмас иелену жолымен иемдену.

Аумақты иеленудің 2-әдісі соғыста өзге бір әдіспен ез-генің аумағын жаулап алуда тыйым салынбаған, ал ха-лықаралық қүқыкты аумақтық біртүтастық жөне халық-тардың әз тағдырын өздерінің шешуі қағидаттары болмаған кездерде орын алған. Халықаралық күқық тәжірибесінде аумақты арттыру (аккреция) және тағайындау (адъюди-кация) төрізді иемдену төсілдері де белгілі.

Аумақты арттыру  ретінде табиғи немесе жасанды себеп-термен жаңадан пайда болған күрлық аумақгарды қосып алу түсініледі. Кей жағдайларда  осылайша пайда болған қүрылымдар мемлекет аумағының өзгеруіне өкеп соқпай, аумақтық су шеңберінде пайда болған арал.

Ал, көп жағдайларда  құрлық аумағының өзгеруі, оның су шекарасыньщ  өзгеруіне де алып келеді.

Аумақтық сулардың сыртқы шекарасын санау сызығына кіретін жаңа аралдардың пайда болуы, аумақтық сулардың кеңеюіне алып келеді.

Қүрлық аумағын  жасанды жолмен арттырғанда аумақ-тық  сулардың шекарасы жылжытылады, мысалы теңіз суларын кері итермелейтін және аумақтың жағалау бөліпн үлкейтетін дамбалар салу.

Халық өте тығыз  орналасқан аумақтардың бірі — Синга-пур өз аумағын жасанды жолмен үлкейту үшін мүімкін-діктер іздеуге мәжбүр болуда. 1964 ж. Сингапурда қүрылыс үшін 4 млн. кв.м алу мақсатында теңіз жағалауын көму жоспары жасалынды. Осының нәтижесінде алынған ау-мақтың үзындығы 9 км., ал ені шамамен 600 метрді құрады.

Аумақтық сулардың шеңберінен тыс, теңізде пайда болатын  аралдар ешкімге тиесілі емес деп танылады және де оккупация жолымен  кез келген мемлекеттен алынып қойылуы  мүмкін. Жасанды жолмен пайда болған аралдар, оны жасаған мемлекетке тиесілі болып табьшады.

Халықаралық-қүқықтық әдебиеттерде, төрелік немесе халықаралық  соттың шешімі бойынша аумақты тағайындау, көбіне-кеп аумақты алудың төсілі ретінде айтылады.

Кейбір авторлар мемлекеттер конференциясының шеші-мін  де осының қатарына жатқызады, яғни жеңімпаз дер-жавалар конференциясы соғыс аяқталғанда, жалпы бейбіт реттеу кезінде аумақты белгілі бір мемлекетке береді.

Адъюдикация, шын  мәнінде, аумақты иемденудің дербес тәсілі ретінде көрініс таппайды. Тараптар дау туған кезде немесе бірінің қүқығы бүзылған жағдайда терелікке немесе сотқа жүгінеді. Аумақтың шын мөнісінде кімге тиесілі екендігін сот қана анықтап береді.⁶

Аумақгық даулар және оларды реттеу тәсілдері. Аумақ-тық даулар күрделі проблема болып табылады, өйткені олар мемлекеттің емірлік маңызды элементін, оның аумағын қозғайды және сондықтан да көбіне-көп қауіпті халық-аралық әскери шиеленістерге үрындырады.

Аумақтық дау  — бүл белгілі бір аумақтың қайсы біріне занды түрде тиесілі  болуы түрғысындағы мемлекеттер  ара-сындағы дау.

Аумақтық даудың субъектісі тек мемлекеттер бола алады. Өркениетті халықаралық қүқықта халықаралық дауларды бейбіт жолмен шешу қағидаты орын алады, оның мәні мынада, яғни мемлекеттер өздерінің арасындағы дауларды тек бейбіт қүралдарымен шешуі қажет.

Мемлекеттер арасындағы достық қарым-қатынасты және қызметтестікті қарастыратын халықаралық қүқықтың қағидаттары туралы Декларация, аумақтық дауларды және шекара мәселелерін бейбіт жолмен шешуге маңызды көңіл бөледі. Онда әрбір мемлекеттің өзге мемлекеттің орын алып түрған халықаралық шекарасын бүзу мақсатында немесе халықаралық дауларды, соның ішінде аумақгық дауларды және мемлекеттің шекарасына қатысты мәселе-лерді шешудің құралы ретінде күшпен қорқытудан немесе оны қолданудан бас тартудың міндеті жарияланады.

Халықаралық дауларды бейбіт жолмен шешудің қүрал-дары мыналар: келіссөздер; ізгі қызмет көрсету, делдалдық, тергеу және келісім комиссиялары, халықаралык төрелік, халықаралық сот және халықаралық үйымдарға жүгіну. Бүл аталған қүралдар, жекелеп алғанда, аумақтық дауларды шешу барысында қодданылады. Аумақтық дауларды және шекара туралы мәселелерді бейбіт жолдармен шешу тәжі-рибесінде, халықаралық дауларды шешуде сан алуан бейбіт күралдарды қолданудың елеулі төжірибесі жинақталады.

1954 ж. КСРО-ның  бастамасымен басталған келіссөздер нәтижесінде шекаралық және қаржылық мөселелерді реттеу жәнінде Кеңес-Иран Келісімі жасалды. Бүл келісімде тараптар, бүдан былай КСРО мен Иран арасындағы мемле-кеттік шекара сызығының өтуіне байланысты мәселелер, шекараның барлық бөлігінде реттелген болып табылады және тараптардың бір-біріне ешқандай аумақтық талаптары жоқ деп баяндады.

Келіссөз жолдарымен Африка-Азия елдері бірнеше рет өздерінің  аумақтық дауларын шешті.

Аумақтық даулар әлденеше рет делдалдықгың ізгі көмек  көрсету, тергеу және келісім комиссияларыньщ көмек-терімен шешілді. Әдетте, келіссөздер киындатылғанда не-месе тиісті нәтиже бермегенде аталған құралдарға жүгінеді.

Ізгі көмек  көрсету, мысал ретінде айтар  болсақ, 1966 ж. Үндістан мен Пәкстан  арасындағы аумақтық дауды бейбіт жолмен реттеу үшін КСРО тарапынан ұсыныс болды. Кеңес өкіметінің үсынысын қабылдап, Үндістанның пре-мьер-министрі мен Пөкстан президенті Ташкентте кездесу өткізді. Жеті күнгі келіссөз нәтижесінде олардың арасында Ташкент декларациясына қол қойылды.

 

Тақырып 11. Халықаралық экономикалық құқық

1. Халықаралық экономикалық құқықтың түсінгі және қайнар көздері

2. Халықаралық экономикалық құқықтың негізгі кағидалары

3. Экономикалық ынтымақтастық сұрақтары бойынша жасалынған шарттардың заңды  табиғаты және ерекшеліктері

1. Халықаралық экономикалық құқықтың түсінгі және қайнар көздері

Қазақстан Республикасы бүгінгі таңца халықаралық эко-номикаға терең ену үшін басқа мемлекеттермен өр түрлі сауда-саттық қатынастарын орнату үстінде. Әрине, мүндай қатынастардың  оңтайлы жүзеге асуы үшін мемлекеттер өза-ра саяси-экономикалық қатынастарға туседі. Ол халық^с аралық экономикалық құқық институтымен реттеледі.

Мемлекеттер арасындағы экономикалық, оның ішінде, өзара сауда  қарым-қатынастарын халықаралық реттеу тари-хы ғасырлармен есептеледі. Сауда қатынастарының рухани және күқықтық қағидаты болып әрқашан бостандық та-нылғандықган, ол ежелден халықаралық шарттардың түбір-лі мәселесі болып саналды. Jus commercii-дің негізгі қа-ғидаты осы бостандық болып табылады.

XVII ғасырда алғашқы арнайы халықаралық сауда шарт-тары пайда болды. XX ғасырға таман мемлекеттердің өзара экономикалық қатынастарын реттеуге қатысты арнайы қа-ғидаттар, институттар және халықаралық ілімдер қалыптасты. Оларда еркін сауда мен сыртқы рынокты монопо-лиялауға тырысу мүдделерінің қайшылығы көрініс тапты.

XIX—XX ғғ. халыкаралық экономикалық және ғьшыми-техникалық қауымдастықтың жаңа нысандарының пайда болуы өмірге шарттардың жаңа түрлерін (тауар айналымы мен төлем туралы, клирингтік, көлік байланысы бойынша келісімдер т.б.), сонымен қоса көптеген халықаралық эко-номикалық және ғылыми-техникалық ұйымдардың кдоы-луын өкелді. Бұл үрдіс, өсіресе екінші дүниежүзілік со-ғыстан кейін қарқынды дамыды. БҮҮ жарғысында оның мақсаттарының бірі ретінде халықаралық экономикалық сипаттағы халыкдралық мәселелерді шешуде халықаралық қауымдасуды жүзеге асыру көрсетілген (1-бап).

XX ғасырдың екінші жартысында Еуропада ерекше эко-номикалық интеграциялық, халықаралық Еуропалық Бір-лестік және Экономикалық өзара көмек Кеңесі төрізді ұйымдар пайда болды. 1947 ж. алғашқы рет көпжақгы сауда шарты, яғни тарифтер мен сауда туралы Бас келісім (ГААТ) жасалды. Халықаралық қауымдастықтың маңыздылығы бү-кіл халықаралық құқықпен реттеліп жатқан шарттардың жарымының мемлекетаралық экономикалық қатынастарға арналуынан көрінеді.

2. Халықаралық экономикалық құқықтың негізгі кағидалары

Халықаралық экономикалық құқықгы халықаралық құқықтың субьек-тілері арасындағы экоңомикалық қатынастарды реттейтін қағидаттар мен нормалар жиынтығымен сипатталатын са-ласы деп анықтауға болады.