Халықаралық құқық және халықаралық-құқықтық ғылымның даму тарихы

Конвенцияларды жеке кешендер құрайды, біріншіден, жаппай жою қаруын қолданбау - 1972 ж. Бактериология-лық (биологиялық) және улы қарулар жасауға жөне жи-нақтауға тыйым салу және оларды жою туралы Конвенция; 1993 ж. химиялық қаруды шығармау, жинақгамау, қолдан-бау, жою жайындағы конвенцияға қосымшалар енгізілді; екіншіден, басқа да қару-жарақ түрлерін қолданбау немесе шектеу; наклы қару түрлерінің өте зор зиян келтіретінін немесе тавдауды білмейтін әрекеттерді қолдануды тоқтату не шектеу жайындағы 1981 жылғы конвенция хаттамалары бар (табылмайтын оқ бөліктері, минаны пайдаланбау, мина үстап алу т.б., қүрылғыларды және жанғыш қаруларды қолданбау қарастырьшған).

Сонымен қатар, аймақтық келісім-шарттарға да көңіл бөлген жөн. Оған 1993 ж. 24 қыркүйекте ТМД аясында  қабылданған Соғыс қүрбандарын  қорғаудың бірінщі ке-зектегі шаралары туралы келісім-шарты жатады.

Халықаралық қүқықтың жақсы  дамуы процесіне мемле-кеттермен  қатар, БҮҮ үлкен әсер етіп келе жатыр. Соны-мен қатар, Халықаралық Қызыл  Крест Комитеті, Халық-аралық қүқық  институты т.б. мемлекеттік емес үйымдар да жақсы атсалысуда.

3. Адам құқықтары мәселелері бойынша халықаралық ынтымақтастық

Әскери әрекеттерді  ашу туралы 1907 ж. Гааганың III конвенциясы бойынша соғыс өрекетінің басталуы мемлеке-ттер арасындағы аддын ала ескертусіз жүзеге асырылмауы тиіс. Олар соғыстың шығу себебін немесе шартты талап қойылуын хабарлауы тиіс. Бүл ереже қазіргі заманғы талаптарда жалғасын тауып келеді. Сонымен қатар, 1974 ж. БҰҰ Бас Ассамблеясы қабылдаған басқыншылық анық-тамасында БҰҰ жарғысының 51-бабына сөйкес қорғану адстісі болып табылмайтын соғыс жариялау фактісі заңсыз соғысты занды соғысқа айналдырмайтын, керісінше басқыншылық актісін сипаттайтынын естен шығармаған жөн. Жариялаудың өзі халықаралық қылмыс болып табылады. Ал қарулы қақтығыстар құқығы ережесін сақтау соғыс жарияланған ба, өлде жарияланбаған ба, оған қарамай орындалуы тиіс.

Соғыс жариялау (немесе соғыс  қаупі) әр ёлдің жоғары мемлекеттік  органдары өкілеттігіне жатады.

Соғыс жариялау соғыс  қимылы сипатын алмаса да, соғыстың зандылық қалпының бастауы болып  танылады.

Соғысты жариялаудың күқықтық салдары мынаған келіп тіреледі:

1) Бейбіт қатынастар  тоқтатылады, дипломатиялық және  консулдық қатынастар үзіледі,  олардың қызметкерлері кері шақырылады;

2) Бейбіт қатынастарға  жасалған саяси, экономикалық  және өзге де келісім-шарттар түгел тоқтайды немесе тоқта-тыла түрады. Жалпы сипатты көпжакты келісім-шарттар соғыс тоқгағанша өз істерін жүргізбейді;

3) Соғыс жағдайына  бекітілген арнайы келісім-шарттар  қолданыла бастайды. Бүндай келісім-шарттардың  ерекше-лігі — олардың қарулы  қақгығыс кезінде бекер қалмауында.

4) Қарсылас жақтың  азаматтары үшін ерекше ереже  жасалады. Соғысушы мемлекеттен  олардың кетуіне — сол мемлекет  мүддесінё қарсы келмейтін болса  ғана рүқсат етіледі   (4-Женева   конвенциясының   35-бабы).   Оларға  арнаулы ереже қолданылуы мүмкін, тіпті белгілі бір жерге еріксіз қоныстандыруды да жүргізе алады (4-Женева ко-нвенциясының 41 жөне 42-баптары).

5) Жауласушы ел мүліктері  тәркіленеді, бірақ өкілдік пен  елшілік мүліктеріне тиісуге  болмайды. Дүшпандық етуші азаматтар  мүлкі өз дөрежесін сақтап қалады.

Соғыс әрекеттері белгілі  бір кеңістік шегіне тарайды, оны  соғыс театры деп те атайды, оған соғысушы мемле-кеттердің барлық аумақгары  енеді (күрлықгағы, жаяу, теңіздегі, ауадағы). Соғыс өрекеттері кең өріс алып кетуі  де ғажап емес. Соғыс әрекетінің театры дегеніміз соғысушы жақтардың қарулы күштерінің сынақкд шығатын көрінісі.

Бейтарап мемлекеттердің аумағы, кеңістігі соғыс өре-кетінің  театры ретінде пайдаланыла алмайды. Олар халық-аралық құқыкцен қарусыздандырылады. Мысалы, Антарк-тика, ғарыш кеңістігі, оған Ай жөне басқа аспан денелері де енеді, халықаралық арналар т.б. осылай дәрежеленеді.

Соғысушы мемлекеттердің бейтарап мемлекет жері арқылы әскер  жүйесі мен әскери көлік өткізулеріне рұқсат жоқ. Бейтарап ел өз жерінде  бейтараптықгы қорғауға құқылы, оған өзінде бар барлық қүралдарды, тіпті  қарулы күштерді де жүмсай алады.

Халықаралық құқық ережелеріне сәйкес, соғыс оты туындай қалса, сол мемлекеттердің қарулы күштерінің арасында ғана жүргізілуі керек, ал бұл қақтығыс соғыстан азаматтық халық зиян шекпеуі тиіс. Осыған байланысты халықаралық құқық қарулы күштерді соғысқа қатыспайтын жай халықтан бөліп қарайды.

Соғыстың занды қатысушылары комбатанттар (соғысу-шылар) болып табылады. Комбатанттар ғана соғыс күшін пайдалануға  құқылы деп танылады. Олардың өздері ұрыс кезінде зорлықгың жоғары түрін  іске асыра алады, яғни адамдарды  қыра алады. Қарсыласының билігінде бола қалған комбатанттар оларға соғыс түтқындары ретінде қарауларын талап ете алады.

Соғыспайтындарға соғысушы жактың қарулы күштері құрылымы мүпіелеріне  заңцы түрде жататын күрес  әрекет-терінің табысқа жетуіне  жан-жақты көмек көрсететін жеке құрам жатады. Бірақ олар соғыс алаңына шықпайды. Ко-мбатант еместер соғысқа қатыспауы керек. Оларға дөрігерлер, жабдықтаушы жүмыскерлер, тілшілер жөне діни адамдар т.б. жатады. Осыған қарамастан, олар өздерінде бар қаруларын өзін-өзі немесе мүлкін қорғау үшін пайда-лануына болады.

Қазіргі халықаралық  құқықта партизандық соғыс бас-қыншыға, тәуелділікке және шетелдік жаулатт  алушыға қарсы күрес түрі деп  сараланады. 1949 ж. Женева конвен-циясы  бойынша, партизандардан кейін комбатант  дөрежесі анықгалған,  онда олардың жетекшісінің ерекшеленетін белгісі болуы шарт, қаруды ашық түрде алып жүре алады, соғыс әрекеті кезінде соғыс заңцары мен салттарын сақтауға міндетті.

Қазіргі заманғы халықаралық  құқық бойынша комб-атант дөрежесіне ұлт-азаттық қозғалыс жауынгерлері де ие.

Тақырып 13. Халықаралық теңіз құқығы. Халықаралық әуе құқығы 

1. Халықаралық теңіз құқығының түсінігі, кағидалары және қайнар көздері

2. Теңіз кеңістіктерінің жіктелуі

3. «Тарихи сулардың»  түсінігі  

1. Халықаралық теңіз құқығының түсінігі, кағидалары және қайнар көздері

Халықаралық теңіз  құқығы халықаралық құқықтың жалпы  жүйесінің бір бөлімі болып табылады. Сондықтан халықаралық қатынастарды реттейтін қазіргі халықаралық  құқықтың көпшілікке танылған қағидаттары  мен норма-лары, соидай-ақ Әлемдік мүхит кеңістіктері мен ресурста-рын игеру процесіндегі мемлекеттердің қатынастары мен қызметтері - құқықтық реттеудің негізі болады.

XX ғасырдың бірінші жартысына дейін халықаралық теңіз қүқығы жөнінде мемлекеттердің көпшілік-құқықтық қатынастарын реттеу ережелері негізгі өдеттік-қудықтық жене көбіне теңіз кеңістіктерінің құқықтық мөртебесіне, теңізде жүзу және балық аулаудың нақты тәртібін бел-гілеудің анықтамаларына шоғырландырылған болатын. Сол уақытта теңізде жүрудің бөлек арнайы мәселелері женінде мемлекетаер халықаралық келісімдер жасасты. Бұл жасалғандарға XVIII ғ. Ресейдің басқа еддермен Ашық теңізде салют болдырмау жөніндегі келісімдері, 1780 ж. "Қарулы бейтараптылық жөніндегі" Декларация, 1856 ж. "Теңіз соғысы жоніндегі" Декларация, 1884 ж, "Су асты телеграф кабель-дерін қорғау женіндегі" Конвенция, 1888 ж. "Суэц кана-лының режимі жөніндегі" Конвенция жатады. Алайда халықаралық әдет-ғұрыптарды барлық мемлекеттер тани білмейді, соның салдарынан осы немесе басқа да халық-аралық-қүқықтық норма жалпы міндеттеме ретінде бар ма деген мәселеге мемлекеттер арасында жиі дау туып отырған.

Сондықтан халықарапық  теңіз қүқығының әмбебап дең-гейдегі  нормаларын бір жүйеге түсіру қажет  болды. Әсіресе мүндай қажеттілік ғылыми-техникалық төңкеріс кезеңінде жетідді, теңіз шаруашылығында жаңа технология пайда болғанда теңіз ресурстарын және кеңістіктерін жан-жақты жоне кешенді игеруге өту үшін дөйекті талаптар қүрылды, бүлар Әлемдік мүхитта мемлекеттер қызметінің жаңа түрлерін қамтыды, яғни ғылыми зерттеулер, барлау және мүнай мен газды пайдалану мақсатында бүрғылау, іздеулер жоне теңіз түбінің пайдалы қазылған терең аудандарын өндеу, мүхиттық экспедициялық балық кәсібі жөне т.с.с. Барлық осы мөселелер халықаралық деңгейде егжей-тегжейлі қүқықтық тәртіп белгілеуді керек-етті.

2. Теңіз кеңістіктерінің жіктелуі

Халықаралық теңіз  қүқығы жалпы халықаралық қүқық-тық  жүйенің қүрамдас бөлімі болғандықган, жалпы халық-аралық күқықгың негізгі  қағидаттарын басшылыққа алады. Бүл  қағидаттар: өзара күш қолданбау, қорқытпау, халық-аралық дауларды бейбіт жолмен шешу, мемлекеттердің ішкі істеріне араласпау, мемлекеттердің кызметтестігі, барлық халықтар тендей өз тағдырын өздері шеше алады, мемлекеттердің егемендігі бірдей, барлық мемлекеттер өздеріне алған міндеттерді ойдағыдай орындауға тиісті.

Өз мәні бойынша  әмбебап жөне барлық мемлекеттерге  кез келген қызметтер де міндетті, соның ішінде, әлемдік мүхитты  зерттеу және пайдалану жөнінде  мемлекеттердің қызметтері, олар барлық халықаралық қүқықтық қаты-настарда болатын негізгі занды ережелер мен нормалардан түрады.

Халықаралық теңіз  құқығында сонымен бірге өзіндік  негізгі қағидаттар, оған сипатталатын халықаралық күқықтың жалпы жүйесінің  бір саласына ғана жататындар кіреді.

Халыкаралық теңіз құқығының егізгі қағидаттары қа-тарына жататындар: ашық теңіз бостандығы; теңіз ресурстарын сақтау және орынды пайдалану; теңіздік ортаны қорғау; әлемдік теңіздерді бейбіт мақсатта пайдалану.

Ашық теңіз  бостандығы қағидаты — халықаралық  теңіз құқығының негізгі қағидаты больш табылады. Ашық теңіз бостандығы кдғидатына сәйкес, аумақтық теңіздің сыртқы шекарасына теңіз кеңістіктері ашық және қандай да бір мемлекеттердің егемендігіне жатпайтын барлық мемлекеттерге белгіленген халықаралық құқық пен жағдайына байланысты берілген.

Ашық теңіздегі  бостандық қағидаты - теңізде жүзу еркіндігін, ашық теңіздің әуе кеңістігіндегі үшу еркіндігін, су асты кабельдері мен қүбырлар салу еркіндігін, жасанды аралдар түрғызу еркіндігін, балық аулау еркіндігін және ғылыми зерттеулер жүргізу еркіндігін білдіреді.

Жоғарыда көрсетілген еркіндіктер ашық теңіз еркінді-гінің туынды элементтері болып табылады, сондай-ақ, теңіз қүқығының бөлек қағидаттары ретінде өзіндік мәндерге ие болады. Теңізде жүзу немесе кеме қатынасы бостандығы — әрбір мемлекеттің, жағадағы не болмаса жағадан тыс  йемлекеттің ашық теңізде өз жалауымен еркін жүруі болып табылады.

Үшқыш аппараттардың  ұшу бостандығы қағидаты (азаматтық, әскери) XX ғасырдың бірінші жартысында қүрылды.

Осы қағидатқа  сөйкес, барлық мемлекеттер үйымдарға, азаматтық жөне әскери үшқыш аппараттардың үшуын жү-зеге асыруға; олардың көмегімен ғыльіми зерттеулер жүр-гізуге; радиотехникалық қүрамдарды пайдалануға; теңіз жағдайындағы сауда, әскери, кәсіптік, ғылыми-зерттеу ке-мелерінің мүдделерін өуеден бақылап, теңізде көмек көр-сетуге бірдей құқықтарға ие.

Теңіз кеңістігін қорғау қағидаты ірі сипаттағы жалпы  халықаралық күқықтың негізгі қағидаттарының бірі - қоршаған ортаны қорғау қа-ғидатының  қүрамдас бөлігі болғандықтан, теңіз  кеңістігін қорғау жалпы мемлекеттердің халықаралық қызметтестік мәселелерінде шешілуі қажет.

БҰҰ-ның 1982 ж. Теңіз қүдығы жөніндегі Конвенциясы бүл қағидатты теңіз кеңістігін қорғау жайындағы мемлекеттердің жалпы халықаралық міндеті ретінде бекітті. Конвенцияның 192-бабына сәйкес "Мемлекеттер теңіз кеңістігін қорғауға және сақтауға міндетті".

Теңіз кеңістігін қорғау қағидатын жасаудағы үлкен  рөлді осы мәселенің әр түрлі  аспектілері бойынша теңіз кеңіс-тігін  қорғауға шақыратын көптеген халықаралык  конвен-циялар атқарады. Оларға жататындар: 1954 ж. Теңіздердің мүнайдан ластануын болдырмау жөніндегі халықаралық Конвенция және 1973 ж. Теңіздердің кемелермен ласта-нуын болдырмау жөніндегі халықаралық Конвенция (07.06.1994 ж. Қазақстан осы Конвенцияның қатысушысы); 1972 ж. Теңіздердің қалдықтар мен басқа да материалдарды тастаудан ластануын болдырмау жөніндегі Конвенция; 1969 ж. Мүнайдан ластануға алып келетін апат жағдайында Ашық теңізде араласу жөніндегі халықаралық Конвенция және т.б.

3. «Тарихи  сулардың» түсінігі  

Теңіздің тірі ресурстарын сақтау және орынды пайдалану қағидаты теңіз кеңістігін қорғау жөне балық аулау бостандығымен тығыз байланысты. Бүл қағидаттың өзгешелігі кез келген мемлекеттің теңіз ресурстары аулан-ған түрлерінің қорларын сақтау есебімен Әлемдік мүхиттың тірі ресурстары кәсібіне қүқығы бар екендігінен түрады.

1958 ж. "Балық  аулау жөніндегі" жөне "Ашық  теңіздің тірі ресурстарын қорғау  жөніндегі" Женева Конвенциялары  және 1982 ж. Теңіз қүқығы жөнівдегі  БҮҮ Конвенциясы теңіздік биоресурстар  көсібін тиімдірек ету жөне  тәртіпке салудағы объективті қажеттіліктерді бекітті. БҮҮ Конвен-циясының 177-бабына сәйкес "Барлық мемлекеттер Ашық теңіздің тірі ресурстарын сақтау үшін қажетті шаралар қол-данады немесе өз азаматтарына қатысты қабылданған осындай шаралары бар баска мемлекеттермен қызмет-теседі".

Дүниежүзілік мұхитты бейбіт мақсатта пайдалану қағидаты. Дүниежүзілік мүхйтты бейбіт мақсатта пайдалану және толық қарусыздандыру режимін бекітуді кдмтитын 1959 ж. Антарктика жөніндегі шарттың, 1971 ж. Теңіздер жөне мүхиттар түбіне жене оның қойнауына ядролық қарулар мен жаппай қарулардың басқа да түрлерін орна-ластыруға тыйым салу жөніндегі шарттың және 1963 ж. "Ауада, ғарыш кеңістігінде және су астында ядролық қару-ды сынақтан өткізуге тыйым салу жөніндегі" шарттардың маңызы зор. Қазіргі уақытта бүл қағидаттың бөлек норма-тивтік мазмүнын ашатын жалпы түсінік шығарылған жоқ. Бірақ әлемдік мүхитты бейбіт мақсатта пайдалану қағи-датының маңызы - сөзсіз мемлекеттердің Дүниежүзілік мүхитты пайдалану жөніндегі қызметтерін күшпен немесе күш қаупімен іске асыруды болғызбаудан түрады.