Халықаралық құқық және халықаралық-құқықтық ғылымның даму тарихы

1982 ж. БҮҮ  Конвенциясының кіріспесінде осының  көмегімен "теңіздер мен мүхиттарды  бейбіт мақсатта пай-далануға  жөрдем беретін" Дүниежүзілік  мүхитта қүқықтық режим^екітілетіні  жарияланған.

Бүл қағидаттың мазмүнын ашатын жалпы түжырымды  айтылған қорытынды бойынша, 301-бапқа сәйкес қатысу-шы мемлекеттер күш қаупінен немесе кез келген мемле-кеттің аумақтық түтастығы және саяси тәуелсіздігіне қарсы қолданудан немесе БҰҰ жарғысында іске асырылған ха-лықаралық құқық қағидаттарына сыйыспайтын басқа да түрлерден тыйылады.

Халықаралық қүқықта  жер шарының барлық кеңіс-тіктері, оның ішінде өуе жөне ғарыш кеңістіктері өзіндік қүқықтық мәртебесі бойынша  ең басты екі аймаққа белі-неді: 1) қүқықгық мәртебесі ішкі мемлекеттік  заң норма-ларымен белгіленетін кеңістік; 2) қүқықтық мәртебесі халықаралық нормалармен белгіленетін кеңістік.

Жер кеңістіктері сияқты, Дүниежүзілік мүхит кеңістік-тері де жағадағы мемлекеттің мемлекеттік  аймағын қүрай-тын теңіз кеңістіктерінен  және қүқықтық мәртебесі халық-аралық құқық нормаларымен белгіленетін теңіз кеңістіктерінен түрады.

Теңіз кеңістікхері қүқықтық режим бойынша: 1) құқықтық мәртебесі негізін үлттық қүқық  нормалары қүрайтын мемлекеттік  аймақтар (ішкі теңіз сулары; аймакяық теңіз); 2) мемлекеттік аймақтар қүрамына кір-мейтін, алайда жағадағы мемлекеттер мүндай кеңістіктерде Үлттық заң және халықаралық шарттармен бекітілген белгілі егеменді қүқықтарға ие болатын аралас режимді аумақтар (қүрлыкхық қайраң және экономикалық аймақ); 3) халықаралық шарттармен бекітілген барлық мемлекет-терге ерекше қүқықтық режимді жалпы пайдалануға жата-тын халықаралық режимді аймақтар (аймақтық сулардың сыртқы шегінен басталатын ашық теңіз, теңіз түбіндегі халықаралық аудан, кейбір халықаралық бүғаздар, канал-дар, өзендер мен көлдер, Антарктида, ғарыш кеңістіктері және аспан денелері),

Ішкі теңіз  сулары және аймакуық теңіз жағасындағы  мемлекет өз егемендігін жүзеге асыра.алатын мемлекеттік аймақтың бір бөлімдері  больш табылады.

Ешқандай мемлекеттің  өз егемендіғін жүзеге асыра алм-айтын  ашық теңізде , кез келген мемлекет халықаралық қүқық көлемінде, оларды өзгертпей немесе шеттен щықпай өздерінің қүқықтарын пайдалануы және өз міндеттерін орындауы қажет.

БҮҮ-ның теңіз  қүқығы жөніндегі конвенциясына  сәйкес аймақтық теңіздің сыртіфі шегінде  ашық теңіздің көлемді кеңістіктері жатыр. Ашық теңіз кеңістігі ішінен өз кезегінде жағадағы тедіі кеңістіктерінің мынадай түрлері бөлінеді. Оларға іргелес аймақ, континенттік қайраң және ерекше экономикалық аймақ жатады.

Теңіз кеңістігінің' осы түрлерінің әрқайсысы өзіндік айырмашылық режим мен ерекшеліктерге ие. Мысалы, іргелес аймақ жағадағы мемлекет пен оның ішкі теңіз суларында және аймақтық теңізде шетел кемелерінің кедендік, фискальдық, иммиграциялық және тазалық ережелерін сақтауын бақылауды жүзеге асыру үшін қүрылады.

Тақырып 14. Халықаралық ғарыш құқығы

1. Халықаралық ғарыш құқығының қағидалары және кайран көздері.

2. Мемлекеттердің ғарыш объектілері. 

3. Ғарышты бейбіт  зерттеу сұрақтары бойынша халықаралық  ынтымақтастық

1. Халықаралық ғарыш құқығының қағидалары және кайран көздері.

Ғарыш қызметінің басталуына орай оның кез келген түрі бір немесе бірнеше мемлекеттердің мүддесін қозғай алады, ал ғарыштық қызметтердің көпшілік түрлі халық-аралық қоғамдастықтың мүддесіне қызмет етеді. Бүл "Заңды ғарыштық қызмет", "Заңсыз ғарыштық қызмет" үғымдарын енгізу қажеттілігін, сонымен қатар ғарыщтық қыз-метте халықаралық байланыс түрғысында белгіленген тәр-тіпті бекітуге себепші болды.

1958 ж. 13 желтоқсанда өткен БҰҰ Бас Ассамблеясының қарарында "ғарыш кеңістігіне адамзаттың жалпы мүдде-лілігі және ғарыш кеңістігін зерттеу бағдарламасын жүр-гізуде туындайтын кұқықтық проблемаларды БҮҮ шегінде талқылау қажеттігі аталды. Бүл қарарда "Ғарыш кеңістігін бейбіт мақсатта қолдану туралы мәселе" ғарыш кеңістігінің қүқықтық мәртебесі жөне ғарыш қызметінің сипаттамасы ретінде қарастырылады (ғарыш кеңістігін тек бейбіт мақ-сатта қолдануға тырысу, халықаралық ынтымақтастыктың жаңа салада кажеттігі). Сондықтан 1967 ж. ғарыш туралы шарт ғарыш кеңістігінің тәртібін ғана белгілеп қоймай, сонымен қатар мемлекеттердің ғарыштан тыс қызметтері процесіндегі құқықтары мен міндеттерін анықгады. Бірақ олардың қызметтері ғарышты зерттеу мен қолдануға байланысты болуы керек. ХҒҚ — халықаралық қүқыктың саласы — ол ғарышты игеру қызметіне байланысты және әлемдік қоғамның ғарышты игеру қызметі процесінде пайда болатын қүқықтық қатынастарды реттейді.

Қүқық пен сыртқы саясат арасында үзілмейтін байланыс бар. Бүгінгі танда қандай салада болмасын, мемлекеттердің сыртқы саясатты жүргізуінде басты жетекшілікті жалпы халықаралық-қүқықтық қағидаттар қызмет етуі тиіс.

ХҒҚ өзінің қалыптасуының  алғашқы сатыларында осындай  қағидаттар ғарыш қызметінде ерекше мәнге ие бодды. Арнайы қағидаттардың  жоқтығынан жалпы қағидат-тарды  қолдану арқылы олардың орны толтырылды.

2. Мемлекеттердің ғарыш  объектілері. 

ХҒҚ ғылымының  пайда болғанынан бастап көптеген заңгерлер  халықаралық күқықтың негізгі қағидаттары  мен нормалары ғарыштық қызметке де таралатынын негіздеді.

Ал оның ерекшелігі арнайы нормаларда есепке алынды. Олар халықаралық қүқықтың жаңа саласын қүрастырады, бірақ ешқандай бөлек құқықтық жүйе болуы мүмкін емес.

Ғарыш бойынша  шарттың күшіне ену күні — 1967 жыл-дың 10 қазаны ХҒҚ-ның туған күні деп танылды. Негізгі қағидаттарының бірі — мемлекеттердің тендігі қағидаты. Ғарыш қызметіне қатысты бүл қағидат барлық мемле-кеттердің ғарыш қызметін игерудегі тендігін көрсетеді және оны жүзеге асырудағы құқықтық жөне саяси сипаттағы мәселелерді шешуте қолданылады. Тендік қүқығы Ғарыш бойынша шартта аталған оның кіріспесінде ғарышты зерттеу жөне ғарыш кеңістігін пайдалану, олардың эконо-микалық және ғылыми даму деңгейіне қарамастан, барлық халықгардың игілігіне бағытталуы қажет. Шартта көрсетіл-ген ғарыш кеңістігін барлық мемлекеттерге ізденіс эре-кеттері үшін және шүғылдану үшін ешқандай кемсіту-шіліксіз тендік қүқығы негізінде барлық аудандарына жол ашық.

ХҒҚ нормаларын қүру процесінде негізгі рөл халық-аралық келісімге берілген. 1967 ж. Ғарыш жөніндегі келі-сімде ХҒҚ-ның басты, негізгі қағидаттары мен нормалары бекітілді. Ғарыш ғылымының дамуы барысыдда және ғарышты тереңцей білуде ғарыштық қүқыктың ерекше жағ-дайлары арнайы келісімдерде нақтыланды, атап айтқанда ғарышкерлерді құтқару туралы, ғарышқа жіберілген ғарыш-керлерді, объектілерді қайтару туралы Келісімде жөне Ғарыш объектілерінің шығындары үшін халықаралық жауап-кершілік туралы Конвенцияда. Сонымен қатар, ХҒҚ-ның қайнар кездері болып ғарышты игеруде, мемлекеттердің ынтымақтастығы туралы эр түрлі келісімдер жатады. Бұл арнайы сипаттағы келісімдер ХҒҚ үшін ортақ болып табылатын қағидаттар мен нормаларға негізделген ғарыш бойынша келісім шартта бекітілген. Келесі қайнар көз-дердің бірі — әдет-ғұрып. Халықаралық өдет-ғұрып бүл үне-мі жүйелі қолдану нәтижесінде халықаралық қатынастағы субъектілерге занды міндетті болып табылатын тәртіп ережесі. Ғарыштық күқықтың жас екендігіне қарамастан, онда әдет-ғүрып ретінде қалыптасқан заңцы қағидаттар бар. Бұл екі негізгі кдғидат — зерттеудің бостандығы ғарыш кеңістігінің және аспан денелерінің пайдаланылуы. Бұл қағидаттар ғарыш қызметінің негізінде және халықаралық бірлестікті қолдану нәтижесінде қалыптасты. Бүл екі қағи-даның Ғарыш Келісіміне келісім нормалары ретінде бе-кітілуі олардың мағынасын ешқандай өзгертпейді, себебі олар халықаралық қарым-қатынастағы барлық қатынасу-шыларға халықаралық күқықтық дәстүр ретінде занды түрде міндетті.

3. Ғарышты  бейбіт зерттеу сұрақтары бойынша  халықаралық ынтымақтастық

Халықаралық қүқықтың жеке буыны болғандықтан ХҒҚ сипатына қарай ерекшеліктері бар. Ғарыш кеңістігіне байланысты бүл ерекшеліктерге мыналарды жатқызуға болады: 1) ғарыш кеңістігінде аумағы ешкімге тиісті емес, бос жатқан, болашақта адамзаттың пайдалануында болуы мүмкін аспан денелері орналаскан; 2) ғарыш іс жүзінде шексіз; 3) құрлық аумағына дүниежүзілік мүхитқа жөне әуе кеңіетігіне қарағанда, ғарыш кеңістігі пайдалану процесінде ешбір аймақтарға бөлінбейді; 4) адамның онда қызмет етуіне ғарыш кеңістігі қауіп төндіреді.

Ғарыш қызметіне байланысты ерекшеліктері: 1) ғарышты әскери мақсатта қолдану зор қауіп төндіреді; 2) ғарыш қызметінің нәтижесіне көп мемлекеттер қызығушьшық білдіреді, бірақ оны тек ғылыми жөне өндірістік қаты-настарда аса дамыған мемлекеттер ғана өзінше жүзеге асыра алады; 3) ғарыш аппараттарын жіберу жөне қайтару барысында шет мемлекеттерінің әуе кеңістігін және ашық теңіз кеңістігін пайдалануға байланысты; 4) ғарышқа кеме үшыру шет мемлекеттерге және олардың азаматтарына зиян келтіруі мүмкін.

Енді қүқық  нормаларының тікелей ерекшеліктеріне  келейік, норма түзілу процесіне тиісті екеуі жайында айтылды. Сонымен қатар, ХҒҚ-ға байланысты мөселелер конвенциялар мен келісімдер арқылы реттеледі. Қүқыктық мөселелерді ғарыш бойынша БҮҮ Комитеті шешеді, ал теңіз қүқығындағы мәселелер конференцияларда шешіледі.

Халыкаралық құқықгың объектілері — ол ХҒҚ субъектілерінің халықаралық құқық қатьшастарына не үшін түскендігін білдіреді, яғни материалдық жөне материалдык емес игіліктер, әрекеттер, олар мемлекеттің ішкі өкілет-тігіне кірмейді.

ХҒҚ-ның негізгі  объектілері: 1)ғарыш кеңістігі; 2) аспан денелері; 3) ғарышкерлер; 4) жасанды ғарыш объектілері; 5) ғарыш жүйелерінің жердегі компоненттері; 6) практикалық қызметтің нәтижесі; 7) ғарыш қызметі.

"Ғарыш объектісі"  деген шартты мазмұн әлі қалып-таспаған. Тек Тіркеу туралы конвенцияға сәйкес жасанды ғарыш объектілерін тіркеу практикасы қалыптасты. Ол ко-нвенцияға сөйкес "ғарыш объектісі" термині көптеген бөліктерден тұрады. Уақытша аспекті, яғни жасанды объектінің ғарыш объектісіне айналудағы кезенді белгілеуі өте қажет. Жерге жоспарлы түрде немесе төтенше жағдайда қонғаннан кейін де объект ғарыштық болып танылады. "Ғарыш қызметі" ұғымының шартты анықтамасы әлі қалыптаспаған. Казіргі кезде ол термин Ғарыш кеңістігін, оның ішінде жерде жаратылмаған табиғи әуе денелерін зерттеу және пайдалану бойынша адам қызметі деп есеп-теледі. Бірінші рет бұл термин БҮҮ Бас Ассамблеясының 1961 ж. 20 желтоқсандағы қарарында қолданылды. "Ғарыш қызметі" терминін қолдану нәтижесінде, мемлекеттер егер олар ғарыш кеңістігіндегі қызметке байланысты болса, оған ғарыш кеңістігіндегі қызметті жөне сонымен қатар жердегі .қызметті кіргізеді. Сонымен, нақты қай кызметте ХҒК, нормалары мен қағидаттары қолданылады? Казіргі кезде ғарыш қызметінің ұғымы мемлекетке байланысты. Негізін-де, ғарыш кызметі дегеніміз — адамның жасаған күралда-рының жер жанындағы орбиталарда, планетааралық кеңіс-тікте, Ай беті мен басқа аспан денелерінде орналасуы. Кей-де орбиталық ұшуларды (яғни құралдардың үлкен қашық-тыққа вертикаль ұшуы) қосады.

Тақырып 15. Халықаралық экологиялық құқық  

1. Халықаралық экологиялық құқықтың түсінігі және қайнар көздері

2. Дүниежүзілік  мүхит халықаралық-құқықтық  қорғаудың  объектісі ретінде

1. Халықаралық экологиялық құқықтың түсінігі және қайнар көздері

Қоршаған ортаны қорғау адамзаттың қажеттілігіне айналып, бүкіл әлемдік қауымдастықты  оны сақтап қалу үшін өзара үйымдасуға жөне өз өрекеттерін үйлестіруғе мәжбүр етті.

Планетаны сақтау және қорғау проблемасы адамзаттың бүлдіруші  қызметінің нәтижесінде туындады. Көптеген мемлекеттер адамның өнеркөсіптік қызмет өсері болмай түрғанда-ақ табиғи орта бүзылуының ғаламдық зардапта-рын үғынды. Үлттардың минуттық мүддесі кейбір мемле-кеттерді қоршаған ортаның бүзылуы мен ластануына көз жүмғызып отыр. Ал бүдан да маңыздырақ проблемалары бар мемлекеттер қоршаған ортаны қорғау мәселесін екінші қатарға жылжытып қоюға мәжбүр болып отыр. Осы қиыншылық жағдайға қарамастан, адамзат қызметінің табиғатқа және керісінше табиғаттың адамға қауіпті әсер ететіндігі қазірдің өзінде дәлелденіп отыр. Осы процесті тоқтату жөне қоршаған ортаға байланысты саясатты өзгерту адамзаттың қазіргі кезде бүзылған қоршаған орта мүдде-лерін қалпына келтіру мен қалдықтарын сақтаудағы және келешек үрпаққа болашақта да осы мүдделердің бүзылуына жол бермеуді тапсырудағы маңызды міндеті.

Осы дәрістің мақсаты - қоршаған ортаны халықаралық қүқықтық қорғаудың ғылым және қүқық ретіндегі дамуы мен оның осы замандағы халықаралық қүқықтық саладағы рөлін көрсету.

Халықаралық экологиялық  қүқық ұғымы, оның қалып-тасуы мен  дамуы

Әлемде 60-жылдардан  бастап өнеркәсіп пен ауъш ша-руашылығының, энергетиканың дамуында өзгеріс болып, қоршаған ортаға кері өсерін тигізді жөне ғаламдық көлемде бүлдіруші сипат ала бастады. Осыған байланысты әлемдік қауьщцастық қоршаған ортаны халықаралық қүқықгық қорғаудың қажет екенін үғывды.

1972 ж. Стокгольм  Декларациясының 1-тарауының 6-тармағында қоршаған ортаға қамқорлық көрсете отырып, біз бүкіл әлемде өз өрекеттерімізді реттеуімізге тиісті кезең келді делінген. Түсінбестікпен немесе немқұрайдылықпен қарау арқылы біз жер шарына орасан зор және түзелмейтін залал келтіруіміз мүмкін. Осы мәтіннен бүл өрекеттің халықаралық қүқықты қүрайтын халықаралық-қүқықтық реттеу екендігі түсінікті. Сондай-ақ, Стоктольм Деклара-циясының осы тарауының 7-тармағында бүл әрекет түріне ерекше мөн берілді. Қоршаған ортаға байланысты үдел келе жатқан барлық проблемалар аймақтық жөне халық-аралық сипатты иеленетін болғандықган немесе олар жалпы халықаралық аяға әсер ететін болғандықтан, жалпы мүдде үшін халықаралық үйымдар тарапынан шаралар қолдану мен мемлекеттер арасындағы кең ынтымақтас-тықгы талап етеді. Осының барлығынан мынадай түжырым шығаруға болады, халықаралық немесе аймақтық деңгейде қоршаған ортаны қорғау мақсатында өлемдік қауымдастық ынтымақтастыктан күткеннен асып түскен нәтиже алу үшін өз қызметін ретке келтіруге тырысуда.