16. Ең ежелгі Үнді өркениеті.
Хронологиясы, ерекшеліктері және
жойылу себептері. Үнді — будда мәдениеті. Жер шарындағы
қасиетті де, құдіретті мәдениеттердің
бірі — Үнді мемлекетінде қалыптасып
өркендеген үнді-будда мәдениеті. Үнді
елінің ғасырлар бойғы мәдени дәстүрлері
оның талантты халқының діни сана-сезімінің
қалыптасып, дамуымен тығыз байланысты
болды.Үнді жеріне келген арийлер өздерімен
бірге б.з.б. 2000 жылы шыға бастаған көне
мәдени мұралардың бірі — Ведаларды ала
келіп, оны жергілікті халықтың арасына
кеңінен тарата бастады. Ведалар дегеніміз
— діни сарындағы дұғалардың, құрандардың,
құрбандық шалу кезінде айтылатын суреттемелердің,
табиғаттың поэтикалық бейнесінен хабардар
ететін өлеңдердің жиынтығы. Үндінің атақты
жазушысы Рабиндранат Тагор ведалық гимндерді
«Халықтың қуанышшаттығы мен оның өмірге
деген сүйіспеншілігі мен қорқынышының
поэтикалық куәгері» деп өте жоғары бағалаған
болатын. «Жаратушы әні» гимнінде бізді
қоршаған дүние былай деп сипатталады:
«Ең алғашқы кезеңде дүние хаос жағдайында
болды. Бірақ, уақыт өткен сайын адамзат
баласының тіршілік етуге деген құлшынысы
байқалды, соның нәтижесінде жарық, одан
кейін аспан мен су патшалығы пайда болды.
Міне, дәл осы кезден бастап жер бетінде
тіршілік қалыптасты, ал құдайлар дүние
жаратылғаннан кейін барып пайда болды».
Шамамен, б.з.б. 800 жылында қалыптасқан
упанишадтар үнді-арийлердің діни көзқарастарының
дамуындағы басты қадам болып саналады.
Өйткені, упанишадтар адамның ішкі жан
дүниесі, оның өмірінің мән-мағынасы, адамды
ақиқат пен шындыққа апарар жолдар мен
олардың бұл өмірдегі маңызы, өлім мен
мәңгілік ғұмыр жайындағы діни-философиялық
толғауларға толы болып келеді. Ең бастысы
— упанишадтарда Брахман мен Атман идеялары
кеңінен көрініс тапқан. Брахман — абсолютті
шындық, абсолютті руханилылық, бұл дүниеде
одан тысқары еш нәрсе де жоқ, олай болса
бізді қоршаған ортаның мәні де осы Брахманда.
Ол Атман болса осы жағдайларды ескере
отырып — жеке тұлғаны мойындау. Упанишадтар
діни философиялық ой-сананың дамуына
түрткі болды, сөйтіп көп ұзамай-ақ оның
алты мектебі қалыптасты
17. Ведалық кезең. Солтүстік
Үндістанда алғашқы мемлекеттік бірлестіктердің
пайда болуы. Ежелгі Унд. Букіл оңт Азия мемл тарихын
қамтиды. Ежелгі Унд ең ежелгі өркениеті
Үнді өркениеті д.а б.з.д 3 мың жылд қамтиды.ол
Инд өзенінің бойында қалыптасқан. Ең
ежелші халқы дарвидтер д.а. б.д. 2 мың ж
Үнд.ға үнді европа тіл семясында сойлейтін
халықтар келіп қоныстана бастады. Олар
өздерін үнді арилер д.а. Еж Үнд тарихы 3 кезеңнен
тұрады. 1) Ең ежелгі Үнді өркениеті б.д23-18ғ
3 мың ж пайда болып 2 мың жылдықтан
жойылды. Ежелгі Үнд өркениеті қазіргі
Пакистанда орналасқан. Бұл өркениет тұрғындары
жер өңдеумен айналасқан, осы кезеңде
олар өоланы пайланған. Өз жазулары боды.
Қала салды. Бұл өркениетте мохенджордаро
және Хараптада ішкі және сырты сауда
дамыды. Б.д 18 ғ бұл өркениет белгісіз себептермен
жойылып кетті. 2) Ведалық кезең б.д.д 2
мың жылд аяғы мен б.д 7 мың жылд аралығы.
Ведалар пайда болғанына байланысты осылай
аталды. Үнд ари тайпалары осы кезеңде
алғашқы қауымдықта өмір сүрді. Даму жағынан
дарвидтер ең томен болдды. Б.д.д 1 мың жылд
Үнд Арилерде теңсіздік пайда болды. Осыдан
кейн біртіндеп алғашқы қала мемл пайда
бола бастады. Б.д.д 1 мың жылд басында
еж үнд.да 4 2леуметт4 2леуметтік сасловие
пайда болды. 1. Брахмандар(абыздар) 2. Іскерилер(кңшң
атрилер) 3. Жер өңдеушілер мен қол өнершілер
(вайшилер) 3. Төменгі құқығы жоқ адамдар
(шудралар) және осы кезді каста пайда
болды. 3) Буддалық кезең. Будданың
келуімен байланысты. Ерекшелігі: мемлекет
толық сипатқа ие болды, б.д.д 6ғ аяғында
Солт Үнд 1Дарий жорық жасайды. 4ғбасында
Александр Македон жорық жасайды. Чандра
Гупта елді азат етіп Маурия әулетінің
негізін қалады. Маурия Еж Үнд.да алғашқы
орталықтанған мемл болады. Б.д.д 3 ғ ортасында
чандра Гупта немересі Ашока түсында Маурия
Кушеееді.
18.Эламда алғашқы мемлекеттердің
пайда болуы. Элам өркениеті. Ежелгі Иран мем.ті Иран түбегінде орн.
Жан жағын таулар қоршап жатыр, Солт Эльбрус
Таулары. Шығ Туркмен хорасан таулары,
батыста Загрос таулары. Оңт Иран таулары.
Иран жерінің орталығының көп жері шөл
шөлейт, Ирандағы алғашқы өркениет Иранның
оңт батысында Эллам болған.Элламиттер
батыс иранда Лулубилер, Кутрилер және
каситтер билик етті. Бұл тайпалар үнді
еуропа емес, әр түрлі тілдерде сөйледі.
Эллам өркениеті б.д.д 3 мың жылд қалыптасты.
Бұл өркениет Қоз өзен өркениетімен тығыз
байланыста болды. Жалпы б.д.д 22 ғ орталықтандырылған
Эллам мемл құрылды, ал б.д.д 639 жылы Элламды
Ассирия жаулап алды.б.д.д 2 мың жылд бұл
аймаққа Иранға, үнд европа тіл семясының
үнді ирандық тіл тармағында сөйлейтін
халықтар қоныстанды.
19. Ежелгі Иран территориясына
иран тілдес тайпалардың қоныстануы. Мидия
патшалығы.
Мидия – тарихи аймақ. Б.з.б. 7 – 4 ғасырларда
Әзербайжанның оңтүстік мен Иранның
солтүстік-батыс бөлігінде өмір
сүрген қуатты патшалық. Мидия жөніндегі
алғашқы деректер б.з.б. 9 ғ-дың 2-жартысында
жазылған ассириялық жылнамаларда кездеседі.
Б.з.б. 9 – 8 ғ-ларда Мидия жерін мекендеген
тайпалар асссириялықтарға қарсы табанды
күрес жүргізді. Ассирия қолжазбалары
бойынша Мидия патшалығы б.з.б. 7 ғ-дың 70-
жылдарында пайда болған. Астанасы – Экбатана
қаласы (қазіргі Хамадан маңында) болды.
Киаксар патшаның (шамамен б.з.б. 625 – 584)
тұсында Көне Шығыстағы ұлы державалардың
біріне айналды. Ол әскери реформа жүргізіп,
сақтармен бейбіт келісім жасады. Вавилонмен
күш біріктіріп, б.з.б. 607 – 605 ж. Ассирияны
талқандады, кейін Урарту мен Каппадокияны
басып алды. Киаксардың баласы әрі мұрагері
Астиаг тұсында Мидияны парсы патшасы
Кир жаулап алып (б.з.б. 553 – 550/49), ахемен
әулеті билеген парсы патшалығының құрамына
қосты. Мидия өз алдына жеке мемлекет болып,
б.з.б. 4 ғасырдыңдың соңында (бұрынғы патшалықтың
бір бөлігі – Әзербайжанның оңт-нде) қайта
құрылды. Оны тарихшылар Кіші Мидия, Мидиялық
Атропатена деп те атады. Археологиялық
зерттеулерге қарағанда, Мидияда бейнелеу
өнері жақсы дамыған. Мысалы, Сузыдағы
парсы патшасы Дарий І-нің сарайын мидиялық
сәулетшілер безендірген.
20. Ежелгі Египетте алғашқы
мемлекеттік бірлестіктердің пайда
болуы. Ежелгі Египеттің бірігуі.
Ерте патшалық. Ежелгі Египет деп Нілдің бойын және
Нілдің сағасын айтады. Египет атауы
грек тіліндегі Ежелгі Египет астанасы
Менфис атауынан шыққын. Египет Өздерін
кемет деп атағын қара деген мағынаны
береді. Герадот Египетті « Нілдің сиы»
д.а.Орталықтанған Египет мемл тарихы
4кезеңнен тұрады. 1) Ерте патшалық 2) Ежелгі
патшалық 3) Орта патшалық 4)Жаңа патшалық
5) кейінгі патшалық. Ең ежелгі патшалық
(б.з.б. 3000 – 2800) кезеңінде
елді екі билеуші әулет кезек-кезек басқарды.
Жерді суғару қолға алынып, мыстан қару-жарақтар,
құрал-саймандар соғылды, айырбас сауда
дүниеге келді. Нубияға, Ливияға,Синай түбегіне жорықтар жасалды. Ерте патшалық
б.з.д 31-29 ғ қамтиды. Бұл кезеңде 1-2 әулеттер
билік құрған. Орталықтанған жалпы Египетті
негізі Мина перғауын қурған. Мина перғауын
орт. Египет мемл.ң астанасы Менфистің
негізін қалайды. 1-ші әулет тұсында Птах
қудайға арнап храм салынады. Перғауындар
өздеріне арнап мазарлар салады. Еж.
Египет терр синай тубегіне созыла бастады
1-ші әулет тұсында . ал 2 –ші іулет тұсында
Египет толық біріктіріледі. Адам ж.е материалдық
ресурстар біріктіріледі. Жер өңдеу қол
өнер дамиды. Бірақ жеке билікке ұмтылу
Египетті толық орталық. Мем болуына кедергі
жасайды. Египет толық ежелгі патшалық
кезінде біріктіріледі.
21. Египеттің Ежелгі патшалық
кезеңі. Ішкі және сыртқы саясаты. Ежелгі Египет деп Нілдің бойын және
Нілдің сағасын айтады. Египет атауы
грек тіліндегі Ежелгі Египет астанасы
Менфис атауынан шыққын. Египет Өздерін
кемет деп атағын қара деген мағынаны
береді. Герадот Египетті « Нілдің сиы»
д.а.Орталықтанған Египет мемл тарихы
4кезеңнен тұрады. 1) Ерте патшалық 2) Ежелгі
патшалық 3) Орта патшалық 4)Жаңа патшалық
5) кейінгі патшалық. Ежелгі патшалық (б.з.б. 2800 – 2250) үшінші әулеттің
билікке келуімен басталды. Ауыл шаруашылығы, қолөнер, айырбас сауда мен құрылыс жұмыстары жетілдіріліп,
жерге жеке меншік пайда болды. Перғауын мен мемлекеттік аппараттың билігі күшейтілді,
тұрақты әскер құрылды. Құл еңбегін кеңінен
қолдана отырып, перғауындарға арналған пирамидалар(хеопс) салынды.
Мысырдың бірінші бөлінуі б.з.б. 2250 – 2050
ж. болды. Жер көлемінің тым ұлғайуына
байланысты жергілікті тайпа көсемдерінің
билігі күшейіп, нәтижесінде б.з.б. 23 –
22 ғасырларда Мысыр бірнеше ұсақ иеліктерге
бөлініп кетті. өсақ мемлекеттер өзара
қырқыса бастады. Дегенмен сауда мен қолөнердің
дамуы елдің бір орталыққа бағынуын қажетсінді.
Сөйтіп, б.з.б. 21 ғ-дың ортасына таман ел
қайтадан бірікті.Б.д.д 23-21ғ ортасында
1-ші өтпелі кезең болады. Эконом дағдарыс
болады.(7-10 әулеттер билік етті) б.д.д 18ғ
2-ші өтпелі кезең болады.
22. Ежелгі Қосөзендегі
шумерлік қала-мемлекеттер.Қосөзенде
орталықтанған Аккад патшалығының
құрылуы. Саргонның билігі. Ежелгі қос өзен өркениеті Тигр мен Ефрат
өзендерінің бойында п.б. Ирак терр орн.Тигр
мен Ефрат табиғи жағдай адамға онша қолайлы
болмады. Бұ аймақта саздар мен қамыстар
көп болған. Төменгі- Шумер, ортасы- Вавилон,
Жогары жагы- солт Туркия . Қос өзен халқы
жер өңдеумен айналысқан. Қос өзен ежелгі
халықтарына шумерлер жатады. Ол қос өзен.ң
төменгі және оңт. Шумерліктер алғаш сына
жазуын тапқан. Шумер тілінің басқа тілдермен
еш ұқсастығы жоқ. Қос өз ортаңғы және
жоғарғы бөлігінде шумер, солт жағында
семит тілінде сөйлеген тайпалар болған.
Еж. Қос өзен тарихы б.ша дипломатиялық,
заңдық, шаруашылық жайлы құжаттар сақталған.
XVIII ғ алғашқы экспедицияны дат ғалымы
Нибур жасаған қос өзенге. Сына жазуының
сырын жазған неміс ғалымы Ротифен оның
ісін Раусенсон жалғастырды. Шумер, Сумер – Месопотамия
ойпатының оңт-нде орналасқан ежелгі тарихи
аймақ. Ол Тигр мен Евфрат өзендерінің
аралығында, қазіргі Ирак аум-ның оңтүстік
бөлігінде болған. Қазіргі күнге жеткен
жазба деректер бойынша Шумерді — біздің
заманымыздан бұрын 3-мыңжылдықтың соңында
негізінен шумерлер және аздаған мөлшерде
шығыс семиттер – аккадтар мекендеген.
Аккадтар шамамен — біздің заманымыздан
бұрын 2400 жылы Аккаде қ-ның негізін қалады.
Осы уақыттан бастап Шумердің солтүстік
облысы Аккад деп атала бастады. Джемдет-Наср
және одан да ертеректегі Урук пен эль-Обейд
археол. мәдениеттеріне тән ескерткіштер
шумерлердің бұл аймақты біздің заманымыздан
бұрын 5 – 4-мыңжылдықта мекендей бастағанын
дәлелдейді. Шамамен біздің заманымыздан
бұрын 3-мыңжылдықта Шумерде алғашқы мемлекеттік
құрылым қалыптаса бастады. Зерттеушілер
сына жазуы пайда болып, орныққан б.з.б.
2700 – 2300 жылы аралығын ерте әулеттік кезеңге
жатқызады. Ол кезде бұл аймақта сыртында
үлкен отбасылық қауымдар өмір сүрген
көптеген қала-мемлекеттер құрылды. Ондағы
негізгі халық толық құқық-ты қауым мүшелері
мен оларға тәуелді қалалық ғибадатхана
тұрғындары еді. Қалаларда дәулетті қауымдық
ақсүйектер пайда болды. Шаруашылық жүргізу
өзен суы және су қоймаларына жиналған
жауын-шашын суын пайдаланып, егіншілікпен
айналысуға негізделді. Сондықтан негізгі
каналдар мен суландырылған жерлер үшін
үздіксіз соғыстар жүргізіліп тұрды. Кейбір
жекелеген қала-мемлекеттердің әскери
көсемдері (ертеректегілерінен неғұрлым
белгілері б.з.б., 28 – 27 ғ-лардағы Киштің,
Уруктың І-әулетінің, кейіннен Ур, Лагаштың
билеушілері, т.б.) көршілес қалаларға
кезекпе-кезек үстемдік ете бастады. Қалалардың
өз ішінде де билік үшін күрес жүріп жатты.
Бұл күрестің неғұрлым белгілі көрінісі
Лагаштағы б.з.б. 24 ғ-дағы Урукагинаның
(Уруинимгинаның) реформалары болды. Ерте
әулеттік үлгідегі соңғы билеуші Лагашпен
көршілес Умманың, кейіннен Уруктың билеушісі
болған Лугальзагисси еді. Аккад патшасы
Ежелгі Саргонға Умма, Урук пен Лагашты
және Шумердің басқа да тәуелсіз мемлекеттерін
бағындырудың сәті түсті. Ол Месопотамияда
“дүниенің 4 мемлекеті патшалығын” (Аккад
әулеті, б.з.б. 24 – 22 ғ.) құрды. Бұл мемлекет
таулық кутий тайпаларының соққысынан
құлады. біздің заманымыздан бұрын 22 ғ-дың
соңында кутийлерді Урук патшасы Утухенгалем
талқандады. Ол қайтыс болғаннан кейін
билік Урдың ІІІ әулеті және “Шумер мен
Аккад патшалығының” негізін салушы Ур-Наммға
көшті. Бұл мемлекет аса көп шенеуніктер
мен бақылаушылар аппаратымен басқаратын
алып патшалық иеліктерге негізделді.
Ондағы қызметшілер іс жүзінде құлдық
жағдайға жеткізілді. Соның салдарынан
қауымдардың шаруашылық, саяси және мәдени
өмірі құлдырап кетті. Урдың ІІІ әулеті
кезінде құдайлардың храмдары бір үлгіге
келтірілді, патшалар көздерінің тірісінде
құдайлармен теңестіріле бастады. біздің
заманымыздан бұрын 2000 жылдар шамасында
Урдың ІІІ әулеті батыс семит тайпалары
– амориттер мен таулықтар – эламиттердің
соққысынан құлады. Шумердің бұдан кейінгі
тарихы Вавилон тарихымен тығыз байланысты.
23. Урдың ІІІ әулеті
тұсындағы Шумер-Аккад патшалығы. Шумер, Сумер – Месопотамия ойпатының
оңт-нде орналасқан ежелгі тарихи аймақ.
Ол Тигр мен Евфрат өзендерінің аралығында,
қазіргі Ирак аум-ның оңтүстік бөлігінде
болған. Қазіргі күнге жеткен жазба деректер
бойынша Шумерді — біздің заманымыздан
бұрын 3-мыңжылдықтың соңында негізінен
шумерлер және аздаған мөлшерде шығыс
семиттер – аккадтар мекендеген. Аккадтар
шамамен — біздің заманымыздан бұрын
2400 жылы Аккаде қ-ның негізін қалады. Осы
уақыттан бастап Шумердің солтүстік облысы
Аккад деп атала бастады. Джемдет-Наср
және одан да ертеректегі Урук пен эль-Обейд
археол. мәдениеттеріне тән ескерткіштер
шумерлердің бұл аймақты біздің заманымыздан
бұрын 5 – 4-мыңжылдықта мекендей бастағанын
дәлелдейді. Шамамен біздің заманымыздан
бұрын 3-мыңжылдықта Шумерде алғашқы мемлекеттік
құрылым қалыптаса бастады. Зерттеушілер
сына жазуы пайда болып, орныққан б.з.б.
2700 – 2300 жылы аралығын ерте әулеттік кезеңге
жатқызады. Ол кезде бұл аймақта сыртында
үлкен отбасылық қауымдар өмір сүрген
көптеген қала-мемлекеттер құрылды. Ондағы
негізгі халық толық құқық-ты қауым мүшелері
мен оларға тәуелді қалалық ғибадатхана
тұрғындары еді. Қалаларда дәулетті қауымдық
ақсүйектер пайда болды. Шаруашылық жүргізу
өзен суы және су қоймаларына жиналған
жауын-шашын суын пайдаланып, егіншілікпен
айналысуға негізделді. Сондықтан негізгі
каналдар мен суландырылған жерлер үшін
үздіксіз соғыстар жүргізіліп тұрды. Кейбір
жекелеген қала-мемлекеттердің әскери
көсемдері (ертеректегілерінен неғұрлым
белгілері б.з.б., 28 – 27 ғ-лардағы Киштің,
Уруктың І-әулетінің, кейіннен Ур, Лагаштың
билеушілері, т.б.) көршілес қалаларға
кезекпе-кезек үстемдік ете бастады. Қалалардың
өз ішінде де билік үшін күрес жүріп жатты.
Бұл күрестің неғұрлым белгілі көрінісі
Лагаштағы б.з.б. 24 ғ-дағы Урукагинаның
(Уруинимгинаның) реформалары болды. Ерте
әулеттік үлгідегі соңғы билеуші Лагашпен
көршілес Умманың, кейіннен Уруктың билеушісі
болған Лугальзагисси еді. Аккад патшасы
Ежелгі Саргонға Умма, Урук пен Лагашты
және Шумердің басқа да тәуелсіз мемлекеттерін
бағындырудың сәті түсті. Ол Месопотамияда
“дүниенің 4 мемлекеті патшалығын” (Аккад
әулеті, б.з.б. 24 – 22 ғ.) құрды. Бұл мемлекет
таулық кутий тайпаларының соққысынан
құлады. біздің заманымыздан бұрын 22 ғ-дың
соңында кутийлерді Урук патшасы Утухенгалем
талқандады. Ол қайтыс болғаннан кейін
билік Урдың ІІІ әулеті және “Шумер мен
Аккад патшалығының” негізін салушы Ур-Наммға
көшті. Бұл мемлекет аса көп шенеуніктер
мен бақылаушылар аппаратымен басқаратын
алып патшалық иеліктерге негізделді.
Ондағы қызметшілер іс жүзінде құлдық
жағдайға жеткізілді. Соның салдарынан
қауымдардың шаруашылық, саяси және мәдени
өмірі құлдырап кетті. Урдың ІІІ әулеті
кезінде құдайлардың храмдары бір үлгіге
келтірілді, патшалар көздерінің тірісінде
құдайлармен теңестіріле бастады. біздің
заманымыздан бұрын 2000 жылдар шамасында
Урдың ІІІ әулеті батыс семит тайпалары
– амориттер мен таулықтар – эламиттердің
соққысынан құлады. Шумердің бұдан кейінгі
тарихы Вавилон тарихымен тығыз байланысты.
24. Ескі ассириялық және
орта ассириялық кезең. Ашшур
қала-мемлекеті. Асирия ежелгі Қос өзенде п.б мемл. Қос
өзеннің солт п.б. Халқы ассириялықтар.
Тілі ассириялық тіл. Тарихы 3кезеңге
бөлінеді. 1. Ескі ассириялық кезең б.д.д
2мың жылд пен 1ші мың жылд жартысы. 2) Орта
ассири кезең б.д.д 2мың жылд пен 2 мы3 жылд
жартысы. 3) Жаңа ассир кезең б.д.д 1 мың
жылд 10-7ғ дейін. Ескі асс кезеңде Ассирия
мемл орт. Ашур қаласы болған шағын терр
қамтыды. Ассирия қоғамында негізгі рөлді
сауда атқарды. Ассирия арқылы маңызды
сауда жолдары өтті. Бұл кезеңде ассирия
қоғамы құлиеленуші қоғамы болды, бірақ
алғашқы қауымдастықтың құрылысы сакталды.
Мем басқаруда ақсақалдар кеңесінің рөлі
жоғары болды. Б.д.д 16 ғ аяғында ассирия
қос өзендегі Мидтани мемл.ң ықпалына
және билігіне өтті. Осылай ескі ассирия
кезеңі бітті. Орта Ассириялық кезең
б.д.д 15ғ ассирия дипломатия арқылы өзінің
бұрынғы жағдайын қалпына келтіруге ұмтылды.
Ассирия вавилон, мидтани және хетт мем.мен
куресте египетпен бірігеді. Б,д,д 13ғ Ассирия
гулденеді. Мидтани толығымен жаулап алынады.
Бұл кезңде жеке меншік жақсы дамиды. Ақсақалдар
кеңесінің рөлі төмендейді. Б.д.д 11ғ басында
алдыңғы Азияға шапқыншылық жасаған Арами
тайпаларының шыбуыл нәтижесінен Ассирия
құлдырауы басталады.
25Хетт патшалығы кезеңдері
ежелгі орта — б.з.б. 18 — 12 ғасырлар аралығында Кіші
Азияда өмір сүрген ежелгі мемлекет. Б.з.б.
20 — 19 ғасыларда құрамына хетт, хатти этникалық
топтары кірген кішіазиялық саяси бірлестіктердің
(Канес, Хаттусас, Бурушханда) негізінде
құрылған. Хетт патшасы Куссар Анитастың кезінде (шамамен б.з.б. 18 ғасыр)
оған дейін Ассирияға бағынған кішіазиялық елді мекендердің
өзара бірігуі басталды. Ол Нес, Хеттусас қалаларын басып алып, Куссарды астанаға
айналдырды. Ежелгі хетт әулетінің негізін
салушы Лабарна (б.з.б. 17 ғ-дың бас кезі) Хетт патшалығының
аумағын кеңейтті. Лабарнаның мұрагері
Хаттусилис Қ-нің кезінде (б.з.б. 17 ғасырдың
ортасы) Цальпа мен Кіші Азияның оңтүстік-шығысындағы
бірқатар облыстар басып алынды. Ол астананы
Хаттусасқа көшірді. Хаттусилис Қ-нің
ұлы Мурсилис Қ-нің тұсында Хетт пирамидасының
әскери қуаты ең жоғары өрлеу шегіне жетті.
Онан кейінгі 100 жылдай кезең өзара қырқысу
соғыстары мен сарай төңкерістеріне толы
болды. Хетт заңдары қабылданғанға дейін
(шамамен б.з.б. 16 ғасыр) Хетт патшалығы
үш негізгі бөліктен: орталық Хаттусас
болған орталық облыстан, Кіші Азияның
оңтүстік-батысындағы Лувий мен солтүстік-шығысындағы Палдан құралды. Б.з.б. 15 — 14 ғасырдың бас кезінде
лувиялықтар мен хурриттер мекендеген
оңтүстік облыстардың рөлі күрт күшейді.
Жаңа патшалық деп аталған кезеңдегі (б.з.б.
14 ғасыр — 12 ғасырдың бас кезі) хетт патшалары
хуриттер болды. Суппилилумас Қ патша (б.з.б. 14 ғасырдың басы) ұзаққа
созылған соғыстан кейін Миттанияны талқандап, Угаритті тәуелділікке түсірді. Кейінгі патшалар
Мурсилис ҚҚ билік еткен уақыттан (б.з.б.
14 ғ-дың соңы) Хаттусили ҚҚҚ-ге дейін Хетт
патшалығы мен Египет Таяу Шығыстың екі қуатты державасы ретінде Сирияны иемдену үшін өзара соғысты. Б.з.б. 13 ғасырдың
соңы мен 12 ғасыдың бас кезінде Хетт патшалығынаАхиява мен Арцава кірген мемлекеттер одағы қарсы шықты.
Билеушілер әулетінің өзара қырқысу соғыстары,
шеткері облыстар мен одақтас патшалардың
оның құрамынан шығуы мемлекеттің ыдырауына
әкеп соқты. [хаттусили 1 астананы хаттусаға
қайта көшіріп куссар қаласы екінші орында
болды. Ол солт сирияға Халпа қаласына
жорыққа шығады бірақ женіске жетпейд.
Сөйтіп куссарға қайтып келеди. Одан мурсили
1ші 1620-1590бдд орталық билік күшейеді. Мурсили
1ші халпаны бағындырады.одан оңт шығысқа
аттанадыбұл жерлерді де бағындырды. Мурсили
әпкесінің күйеуімен өлтіріледі, одан
Телепин билікке келді. 1520-1490ж. Тулия маңызды
болы. Тилипин өлгеннен кейн орта хет патш
басталады. 15Ғ бдд хетт патш әлсірейді.
Хеттен шығысқа қарай митаний державасы
күшейіп, үлкен бақталас болды. Хеттин
аса қауіпті бақталасы Арцава болды. Киццуваднудан
айырылып шығыс жерорта теңізіне шығуға
жол кесілді. Жане де каск тайпалары да
қауп төндірді. Осылайша жойылу үстінде
болды.