ХХ ғасырдың 20-30 жылдардағы Жапониядағы саяси ахуал

С.Катаяма, Т.Сакай  және т.б социалистік қайраткерлер ғылыми социализмнің негізін жасап, үгіт жүргізіп, жұмысшы қозғалысын бастағанмен социалистік идея мен жұмысшы қозғалысын біріктіру жолында, жұмысшы табының авангартық партиясы, яғни Коммунистік партиясыз нәтижелі болмайтыны түсінді.

1918 жылдың қараша айында Шығыс халықтарының Коммунистік организацияларының съезінің барысында Жапония революциялық қозғалысына арнайы пропагандалық социалистік ұйымдарын полицейлік қатаң бақылаудан съезге өз представительдерін жібере алмай, голаңдық революционер С.Рукерс жолдастан Москваға арнайы резолюциясымен қатар т.б. документтерді беріп жіберді. Бұл революцияның 1919 жылдың наурызында болған Коммитерінің бірінші когресінде жариялады. Жапония социалистері 1919 жылдың қараша айында өткен Шығыс халықтарының коммунистік ұйымдарының 2 съезіне де қатыса алмады, бірақ бұл жолы съезге социалистік қозғалыстың көрнекті жетекшісінің бірі Хитосия Я.Макованы жіберіп, оған елдегі жағдай туралы жазылған баяндаманы беріп жіберді. Бұл баяндамада Жапония еңбекшілері мен бұқара халықтың арасында революциялық үгіт жүргізіліп тұрғаны жайында және кейбір көмектер алып түру үшін Ш Коммунистік Интернационалмен тығыз байланыс жасау қажеттігі туралы айтылды [19; 41].

1920 жылы Комитерін  Жапониядағы жұмысшы және социалистік қозғалыстың қарқынын бақылап отырып, былай деп жазды: «Феодалдық шырмаудан айырылып жатқан Жапония капитализмі, терең революциялық кризис қарсаңында тұр, бірақ бұл қозғалыстың имперализм күші тежеуде».

Комитеріннің Атқару Комитетінің инициативасының 1920 жылы қазан айында Шығыс халқының 1-ші съезі шақырылып, Азия және Африка халықтарының ұлт-азаттық қозғалысындағы коммунистік және жұмысшы пролетарымен байланыс жасау мәселелері талқыланды. Съезде «Шығыс халықтарына»  арнайы монифест қабылданып, Европа, Америка және Жапония жұмысшыларына» деген үндеу тастады. 37 елден келген 2 мың делегаттың ішінен АҚШ-тағы Жапония социалистік партиясының мүшелері - Таро Есихаро қатысты. Осы Съездің шешімдерін іске асыру жөнінде Қытайда Қиыр Шығыс социалистерінің біріккен конференциясы болып өтті. Оған Тосихико Сакай бастаған Жапония делегациясы қатысты.

Жапония коммунистік  партиясын құру жолындағы маңызды оқиғаның бірі - 1921 жылы шілде айында Коминтерннің Ш конгресіндегі АҚШ-тағы Жапония социалистерінің представительдері С.Катаяманың әріптестері - Таро Есихаро мен Ундео Тагутидің конгрестегі қызметі. Тагути В.И.Ленинмен жеке кездесіп, съезге С.Катаяманың келе алмайтындығын хабарлап, Жапония делегаттарының әкелген резолюциялары мен Жапония коммунистік партиясының уставы және монифесін әкелгені туралы хабарлады.

 «Жапония пролетарлық қозғалысының әкесі» деген атқа ие болған Сэн Катаяма Жапонияда ленинизм және Ұлы Октябрь социалистік революция идеяларын таратуда баға жетпес еңбегі бар. АҚШ-та иммиграцияда жүрген кезде интернационалдағы қызметі мен АҚШ коммунистік партиясын құрудағы еңбегінің нәтижесінде, аса бай тәжірибе жинап, В.И.Ленин идеяларының позициясында Жапония коммунистік партиясын құру жолына түсті. 1921 жылдың аяғында Москваға келе сала, коммунистік қозғалыстың халықаралық штабының - ИККИ қызметіне араласып кетті.

1921 жылдың 18 желтоқсанда Катаяма Коминтеріннің Атқару Комитетінің мәжілісіне шақырып, оның мүшесі болып қабылданды. Осы аралықта Қиыр Шығыс елдерінің коммунистік партиясын құру жолында көп қызмет көрсетті.  Коммунистік партиясын құру жолында ең маңызды кезең болып саналатын 1922 жылы қаңтарда Қиыр Шығыс коммунистік және революциялык ұйымдарынің бірінші съезінің шешімдері. Съезде Жапония делегациясына Сэн Катаяманың басқаруымен катар, Жапония социалистік қозғалысының көрнекті қайраткерлері «Общество среды» қоғамының председателі Кюити Токуда, Коммунистік группа қоғамының, баспа комитетінің председателі Киеси Такасе және кәсіподак лидері Хадзинэ Есида, Кинтаро Вада және т.б. қатысты. Осы съезде В.И.Ленин Жапония делегацияларымен кездесіп, көптеген маңызды кеңестер берді. Жапония делегациялары атынан съезде Сэн Катаяма «Жапониядағы саяси және экономикалық жағдай» деген докладпен сөз сөйлеп, стихиялы түрде дамып келе жатқан жұмысшы және социалистік қозғалысты біріктіру үшін Жапония Коммунистік партиясын құру кажет деді.

Бұл съезден Жапония делегацияларының елге жетулері аса қауіпті, Сібір, Монғолия, Қытай арқылы ақтар мен Жапония полицияларының агенттерінің қауіп төндіруімен жетті. Елге келісімен коммунистік партия құру ісіне кірісті.

1922 жылы 15 шілде күні Токио қаласында жасырын түрде Жапония коммунистік партиясының құрылтай съезі ашылды. Съезд уақытша партияның ұстағанын қабылдап, Орталық Атқару Комитетін сайлады. КПЯ-ның Орталық Комитетінің бас секретары етіп Тосихико Сакайды сайлады. КПЯ-ның алғашқы мүшелерінің бірі болып, елдегі социалистік қозғалыстың ардагерлері Хитоси Ямакава, Хансон Арахата, Мирокуни Есикава, Токио Касиура, Сейти Итикава, Сигэки Уэде, Санзо Носака т.б. съезде Коминтернге кіру революциясын бір ауыздан мақұлдап, 1922 жылдың қараша айындағы Коминтерннің 5 конгресіне КПЯ-ның Орталық Комитеті Киести Такасэ және Тадахико Каватиді представителі ретінде Жапония коммунистік партиясы-ның құрылғанын мәлімдеуге жіберді. Саяси аренаға КПЯ-ның құрылуы Жапония халқының тарихындағы аса үлкен окиғаның бірі болды.

Коминтерннің IV конгресінде КПЯ Коминтерннің құрамына кабылданып, оңшыл секциясына кірді. С.Катаяма Коминтерннің Атқару Коминтетінің мүшесі ретінде ИККИ президиумының мүшесі болып сайланды. Бүкіл дүниежүзілік революциялық қозғалыстың штабында осындай қызметте отырып, С.Катаяма Жапония коммунистік қозғалысын қадағалап, оның теріс істеріне үнемі жол көрсетіп отырды.

Осы кезеңде  С.Катаяма өзінің жас компартияға бұқара арасында қиын жағдайда дұрыс бағдар беруге көмектескен маңызды еңбектерін жазды. Сол еңбектерінің қатарына «Жапониядағы революциялық үгіт», «Капиталистік шабуыл және Жапония пролетариатының күресі», «Қозғалыс бұл Жапония пролетариатының революциялық күресіндегі жігерлі фактор», «Жапониядағы аграрлык мәселе», «Мировой фашизм» және т.б.

Бірақ, КПЯ-ның бірінші съезі Коммунистік партиясының негізін қалағанмен, бірден біріккен күшті ұйымдастырылған партия идеясын іске асыруға шамасы жетіңкіремеді. Себебі, алғашқы құрылтай съезі әртүрлі социалистік топта, қоғамдар мен группалар қатысып, әрқайсысы революциялық қозғалыс мәселесінде әртүрлі көзқараста тұрды. Жапония коммунистерінің алдында КПЯ-ның ішіндегі алауыздықты жеңіп, шынайы марксистің-лениндік партия құру үшін, қыруар жұмыстар тұрды. Жапония коммунистік партиясының жетекшілерінің тобы әлі анархизм және оңшыл социал демократизм идеологиясынан арылып болмаған еді. Партия халық арасында жұмысты нәтижелі жүргізе алмады. КПЯ-ның тактикасы мен стратегия мәселесіне қызу сөзталастар жүріп жатты.

Бұл мәселеге тиянақты жауап беру үшін, партия Жапония капитализмін марксистік тұрғыдан толық анализ жасап, Жапония монархиясымен бүкіл Жапония таптық қоғамдық құрлысын талдап, нақты күресу бағдарламасын жасау керек болды. Басқаша айтқанда, Жапония коммунистік партиясы өзінің қатарларын еңбекші бұқара есебімен толықтырып, жұмысшы табының авангарды болатындай дәрежеге көтеруге тиіс еді.

1923 жылы ақпан айында Итикава қаласында КПЯ-ның 2 съезі  шақырылды. Бұл съезде  атқару  комиссиясы (исполком) құрылып, председателі Тосихико Сакай сайланып, құрамына Сингеку Уэда (саяси бөлімнің меңгерушісі), Манзо Ватанаве (жұмысшылар бөлімінің меңгерушісі), Такауэ Урата (шаруалар бөлімінің меңгерушісі), Манабу Сано (халықаралық бөлімінің меңгерушісі), Морикуни Есикова (финанс отделының меңгерушісі), Сэйдзо Койво (Осака представителі) және т.б. кірді. Съезде партияның Уставы мен Бағдарламасының қабылдау ұсынысы жасалды. Бірақ, бағдарлама мәселесінде алауыздық туған соң, қабылданбай, тек уставы бекітілді, соның өзі Францияны жоюға әсерін тигізді. Съезде партияның саяси линиясы белгіленіп, Россияға интервенция саясатына қарсы күрес жүргізу үшін ұранда жазылып, бұл мәселені Жапония Коммунистік партиясының негізгі мақсаты етіп қойылды.

1923 жылдың наурыз айында Токио қаласында КПЯ-ның кезектен тыс шақырылған конференциясы болып өтті. Онда партияның бағдарламасының жобасын талқылау керек болды. Бірақ, конференция жаппай қуғындалуға ұшырағандықтан, аяқталмай қалды. Бұл конференцияның барысында Коммунистік партияның алғашқы бағдарламасының жобасы талқыланып, тарихи маңызға ие болды. Жобада 22 пунктен тұратын талап қойылды.

Бірінші саяси талап: «Монархиялық системаны жою», екінші - пэрлер палатасын тарату, үшінші - 18 толған азаматтардың бәріне бүкіл халықтық сайлау провасын беру; төртінші - жұмысшы организацияларына ғана толық бостандық (кәсіподақ, саяси партиялар, топтар); бесінші - баспа бостандығы, сөз бостандығы; алтыншы - шерулер өткізуге бостандық; жетінші - полиция, жандармерия, армияны жою» [20; 6].

Екіншіден, экономикалық талаптар: «1-ші 8 сағаттық жұмыс күні; 2-ші жұмысшылардың әлеуметтік сақтану правосы; 3-ші жұмысшы бақылауын орнату т.б.»

Үшіншіден, ауыл шаруашылығындағы талаптар: 1-ші Император жерін конфискациялау, национализациялау, мемлекет тарапынан кедейлерге жер беру; 2-ші салық түрлерін өзгерту т.б.

Төртіншіден, халықаралық жағдайдағы талаптар: «1-ші Интервенциядан бас тарту, араласудан бас тарту; 2-ші Кореядан, Фармозадан, Сахалиннен әскерлерді алып кету; 3-ші Совет үкіметін тану».

Бұл талаптардың бәрі Жапониядағы 20-шы жылдардағы жағдайдан туған реалистік шешімдер еді. Бағдарламаның кейбір әлсіз жақтарына қарамастан, КПЯ-ның ең алғашқы документі ретінде Жапонияның революциялык қозғалысына жол ашып берген. Коммунистік партия құрылғаннан кейін, 1920 жылы сәуірде Жапония Коммунистік жастар Одағы құрылды. Орталық комитетінің председателі болып, жас жұмысшы коммунист Есутора Кавай сайланды. Бұл одақ коммунистік партиямен бірге Жапония жастарының арасында үлкен беделге ие болды. КПЯ-ның алғашқы күнінен бастап, Лениндік жолмен яғни, бұқара халықты коммунистік партия ісіне сенетіндей жолмен өз жағына карата білді. В.И.Ленин пролетарлық авгандар идея жағынан жеңіске жеткенімен, бұл жеңіске апару жолынан алшақ, бір авангартпен жеңу мүмкін емес, шешуші күресте тек авангарттықпен күресу, егер пролетариат және бұқара халық авангарттың позициясын түсінбей немесе нейтралитет позициясында тұрып, жауыңды қолдап тұрса, бұл санасыздық қана емес, қылмыс болар еді» - деп жазды.

КПЯ-ның негізгі ұраны «саяси күреске бетбұрыс» деген атпен Жапония жұмысшы қозғалысы экономикалық күрестен, саяси күреске бастап шықты. КПЯ идеологиялық жұмыстар жүргізуде теоритикалық журналдар шығара бастады. «Дэньэй», «Родо синбум», «Рода кумиай» және номинундо т.б.

1922 жылы Компартияның  қызметінің нәтижесінде, Жапония жұмысшылар федерациясына (Содомей-нихонр родо содомей) өз ықпалын тигізіп, коммунистік партияның позициясына қарата алды, соның негізінде жаңа типтегі профсоюздар құрылды. 1922 жылдың өзінде кәсіподақтың саны 300-ден 389-ға өсті. КПЯ-ның алдында кәсіподақтардың қимылын басқару туралы ұсыныстар жасалып, жұмысқа кірісу міндеті тұрды. Профцентр құруға анархо-синдекалистердің жетекшілері С.Осуги, С.Иваса және К.Кондо сияқты федералистік принципте тұрғандар қарсы шықты. Қарсыластарды жеңе отырып, 1922 жылы 30 қыркүйекте 60 әртүрлі одақтың жиналған съезі шақырылды. Бүкіл жапондық жұмысшы одақтарының федерациясын құруға кірісті. Бірақ, съезді полиция таратып жіберді. КПЯ-ның өзінің алғашқы күнінен бастап, жастар арасында үлкен жұмыс жүргізілді. Коммунистік Жастар Одағы арқылы, компартия жұмысшы-шаруа жастарымен студенттер арасындағы революциялық қозғалыспен байланыс жасап тұрды. Токио қаласындағы прогрессивті студенттер лигасындағы КПЯ-ның ықпалы зор болды. Марксистік ядросы Лига мен Достар Одағы анархистік элементтерге қарсы шешуші күрес жүргізді. Анархистер құрған одағын құрып, студенттері арасында экстремистік үгіт жүргізіп, өздерінің позицияларына тартты.

Қызу күрестің нәтижесінде, социалистік агентацияны бетке ұстап отырған анархистердің беделі көп ұзамай студенттер қауымы алдында төмендеп кетті. Жапонияның коммунистік партиясы өзінің интернационалистік партия екенін Жапония әскерлерінің Сібірдегі интервенциясына қарсы күрес кезінде дәлелдеді.

С.Катаяма өзі 1922 жылы мамыр-маусым айларында советтік Қиыр Шығысқа барып қайтты. Солдаттардың арасында кездесулер өткізіп, солдат шинелін киген жұмысшылардың алдында бар шындықты ашып үгіт жүргізді. С.Катаяма және баска коммунистердің октябрь идеялары туралы солдаттар арасындағы үгіті босқа кетпеді. Көптеген солдаттар майданының Жапонияға оралып, қайтып революциялық жолға түсе бастады.

Коммунистер ел ішінде советтік жұмысшы-шаруа Россиясын тануды талап етіп, Россияның ішкі істеріне араласпау лигасын құруды инциатор болды.

КПЯ - Сібір интервенциясына  қарсы қызу жұмыстар жүргізді. Советтік Россияның аса ауыр кезеңі 1922 жылы көктем және жаздағы Повельжедегі құрғақшылықтан туған ашаршылықка көмек көрсету үшін фонд ашып, жинаған қаржыларын Россияға жіберіп отырды.

Жапония коммунистік партиясы бірден-бір саяси партияның ішінде Жапон империализімінің қанауындағы Корея отарына бостандық беру мақсатында Корея халқының жағына шығып, ұрандар тастады, мұнымен қатар, Тайваньдағы ұлт-азаттық көтерілісті қолдап, басқа да Жапония отарларын күреске шақырды. Бірақ, елдегі билеуші топ жұмысшы және шаруалар қозғалысының күрт күшейіп кетуінен және Жапония коммунистік партиясының құрылуынан қауіптеніп, ішкі саясатта Като үкіметі парламент арқылы реакциялық заң жобаларын жүргізуге тырысты. «Социалистік қозғалысқа бакылау», «Кәсіподақтарды бақылау», «Аренда шиеленістерін реттеу» т.б. заңдар шығарды.

Компартияның үндеуі бүкіл елді реакциялық заң -жобаларына қарсы күреске шақырды. Бүкіл Жапондық жұмысшы Лигасы осы үш реакциялық заң жобасына қарсы демонстранциялар ұйымдастыру мен Токио, Осако, Кието қалаларында ірі шерулер болып өтті. Бұл шерулерді ұйымдастыруға студенттерде қатысты. Әсіресе, 1923 жылы наурыз айындағы Токиодағы митингіде студенттер жұмысшылар университет мұғалімдері, парламент мүшелері қатысты.

КПЯ-ның 50 жылдығына арналған Орталык Комитеттің карсаңында: «Партия үкіметінің реакциялық заң жобасын қабылдатпау үшін прогресивті ұйымдар арқылы әсіресе, Жапония еңбек федерациясы, шаруалар одағы және көптеген демократиялық ұйымдар арқылы осы үш заң жобасын қабылдатпады. Бұл КПЯ-ның ең ірі табысының бірі болды.

2.2 Алғашқы репрессия кезіндегі КПЯ-ның жағдайы, солшыл оппортунизммен күрес

Жапония коммунистік  партиясының саяси аренда пайда  болуы нәтижесінде, елдегі жұмысшы және демократиялық қозғалыс өрістеп, таптық күрес шиеленісе түсті. Жұмысшы қозғалысының өрлеуінен, шаруалар көтерілісінен және студенттер арасындағы қозғалыстан шошыған олигархия қатаң шаралар қолдана бастады, негізгі соққының жұмысшы табының авангарды Коммунистік партиясына қарсы бағыттады.