ХХ ғасырдың 20-30 жылдардағы Жапониядағы саяси ахуал

Жапония императоры абсолюттік билікке ие болды. Конституция  арқылы өзінің тұлғасын қасиетті деп жариялады. Император атына кіріс келтіру немесе жала жабу, мемлекетті сатумен тең деп қатаң жазаға тартатынын заң шығарылды. Буржуазиялық революцияның аяқталмай қалуы капитализмнің дамуына бөгет жасады.

Саяси құрылыстағы өзгеріске ауыл шаруашылығында және әлеуметтік өмірдегі феодализмнің сарқыншақтары капиталистік қатынастардың алға қарай жылжуына жол бермеуі, өндіргіш күштердің дамуын қысып отырды. Әсіресе, феодализм сарқыншақтары ауыл шаруашылықта басым көрінді. Токугава дәуіріндегі жерді пайдаланудың феодалдық әдісінің орнына, жартылай феодалдық қатынастағы, яғни ұсақ шаруашылықтағы жерсіз шаруалардың арендалық төлем арқылы күн көрісі орын алды. Помещиктердің ешкімнің бақылауынсыз билігі үстем алып тұрды. Феодализм қалдығы өнеркәсіптік саудадағы ішкі рыноктың шектен тыс тарлығына әсерін тигізді.

Дегенмен, ортағасырлық көптеген саркыншақтар сақталғаны-мен қай жағынан алса да (экономикада, саяси кұрылыста) Жапонияда капитализм даму қарқыны Азия елдерінің ішіндегі шапшаң өскен ел болып саналды.

В.И.Ленин көрсеткендей: «Азиядағы товарлы өндірістің неғұрлым толық дамып, неғұрлым еркін, кең  түрде және шапшаң дамыған капитализм тек қана Жапония мемлекетінде, яғни өзін-өзі басқарып отырған ұлттық мемлекетте көрінді» [3; 12-35].

Жапонияда капитализм Европа елдерінен кеш орнағанымен, басқа Азия елдеріне қарағанда жарты ғасыр бұрын орнап болды. Бұл жағдай шетел құлдығынан сақтап қалды. Жаңа дамып келе жатқан елдер сияқты, Жапония мемлекеті де, алдыңғы қатарлы батыс мемлекеттерінен саяси және экономикалық жағынан қауіп төніп тұрғанын сезді. Алғашқы уақыттарда Батыс державалардың алдында шетел капиталына ыңғайлы көптеген шарттарға барып отырды. Сондықтан, толық тәуелді болып қалудан қорыққан билеуші топтар, капитализмге тежеу болып отырған ортағасырлық феодализм шектеушіліктерін жоюға мәжбүр болды.

Ең алдымен  армия құру үшін өндірісті дамытты. 70-80 жылдары Жапонияда социализмінің дамуына жол ашатын бірнеше әлеуметтік-экономикалық реформалар жүргізілді.

Біріншіден - ірі  феодал самурайлардың көптеген «артықшылық праволарын» жойды. Көптеген феодалдардың жеке меншіктерін конфискациялап, мемлекеттік конпенсация төледі. Сауатты феодалдар өз қаржыларын өнеркәсіпке сала бастады.

1882-1883 жылдары аграрлы реформалар жүргізілді, бұл түгел феодалдық тәртіпті жоймағанымен, капитализмнің алға жылжуына жағдай жасады. Алдыңғы қатарлы Европа мемлекеттерінен ғылыми технологияның жетістіктеріне сатып ала бастады. Бірақ, мемлекет беріп отырған субсидияның басым бөлігі шаруалардан сығып алынған еді.

Мемлекеттік көмегімен  салынған өнеркәсіптерді арендаға және белгілі бір шартпен өндірістік компанияларға сатып отырды. Мемлекет жағынан, әсіресе ауыр индустрия саласында жаңа технология енгізген өндірістерге қолдап, жағдай жасауы, көп табыстарға жеткізді, 1884 жылы Жапонияда 5985 мың және мемлекеттің негізгі эконоимкасын құрап отырған, предприятиялар болды. XIX ғасырдың аяғында Жапонияда темір жолдың ұзындығы 6 мың километрге жетті. Үкіметтің протекционистік саясатын өндірістің өсуіне теплица жасағанымен тең болды.

Ф.Энгельстің орыс үкіметінің протекционистік саясатына айтқан сөзін Жапонияға тікелей қатыстыруға болады. «Эта типличная атмосфера в области промышленности, убыстряет процесс, который в противном случае мог бы носить более затяжной характер. А нам Она втискивает в какие-нибудь двадцать лет процесс, которых при других условиях занял бы шестьдесят лет и более» [4; 175].

Феодалдық Жапония  келбеті шапшаң өзгере бастады. Осака  Кобэ, Нагасаки, Иокосука сияқты ірі-ірі қалаларда көптеген завод-фабрикалар ашылып, ірі индустрия орталықтарына айналды. Мемлекеттің астанасы Токио дүние жүзіндегі ең ірі қалалардың бірі болып саналды. 1900 жылы Жапония товарлары, әсіресе тоқымалары Оңтүстік-Шығыс Азия рыноктарында Англия, Франция және АҚШ товарларымен тайталасып, сәтті саудаға түсіп жүрді.

В.И.Лениннің еңбегінің арқасында өзінің - капиталистік мемлекеттердің саяси-экономикалық даму саласындағы теңсіздік заңын Жапонияға қарасты «жас таңқаларлық шапшаңдыкпен прогрессивтік капиталистік елдер» қатарына қосып айтты.

1871 жылы кейін Германия, Англия және Францияға карағанда, 3-4 есе күшейсе, Жапония Россияға қарағанда 10 есе күшейді. Осылайша тез даму қарқынына қарамастан, Жапония бұл кезде Батыс елдерінен әлі артта еді.

В.И.Ленин патшалық Россияның өндірісінің дамуына ортағасырлық сарқыншақтарының әсерін талдай отырып, былай деп көрсетеді: «Егер, Россия капитализмін, капиталистік дәуірге дейінгі кезеңмен салыстырса, (ал, бұл салыстырма дұрыс шешім қабылдау үшін өте қажет) онда, капитализм тұрысындағы қоғамдық шаруашылықтың өсу карқыны тым жоғары, ал осы шапшаңдықты жаңа техникамен мәдениетпен салыстырса, онда Россиядағы капитализмнің дамуы өте баяу болып саналады. Бірақ, бұл баяулық ешбір капиталистік мемлекетте болып көрмеген, ескіліктің капитализммен сыйыса алмайтын түрлері сақталып калған, Россия ғана шыдай алды, сондықтан, оны өте баяу деп санауға тағы да болмайды. Сонда Россия «капитализмі» дамуға жағдай болмай отырған «капитализммен» зардап шекті [5; 56-60].

Міне, бұл В.И.Лениннің ескертпелерін Жапонияға толығымен келтіруге болады. В.И.Ленин Жапония капитализмін зерттеуге көп көңіл бөліп, еңбек еткен. «Жапония монополиясы әскери күш арқылы және Қытайды тонауға ыңғайлы жағдай арқылы (және басқа да көрші елдерді) заманына сай қазіргі заманға монополия мен финанстық капиталды ауыстыра алды».

Жапония капитализіміне көптеген феодализм саркыншақтары-ның сақталуына байланысты, капитализмнің әскери-феодалдық имперализм түріне енуіне мүмкіндік жасады. Елдің саяси өмірінде әскери монополия күші, көп үкіметке көп пайда келтіріп, үкіметтің өзін жаулау және агрессия саясатын құптап отырған финанс алигархиясын қолдап отырды. Бұл саясатты үкімет имперализмнің дамуына бірден-бір қозғаушы күш ретінде екінші дүниежүзілік соғыс аяқталғанша дейін ұстады. Токугаво сегуны құлап, бүкіл билік император қолына көшкенде әскери топ, қоғам алдында маңызын жоғалтпай, түгелімен абсолюттік монархия қызметіне көшті. Көбіне жуық бұл жағдайда да мемлекеттік жоғарғы шендерге ие болды.

Әскери күш  ерекше конститутция заңымен бекітілген, онда армия және флоттың жоғары қолбасшысы тікелей императорға бағынады делінген. Әскери министрі императорға тікелей баяндама жасап, министірлер советіне бағынбайтын жағдайда тұрды. Әскери совет император шешімін қарсы протес бере алды. Самурайлық традицияны жалғастыра отырып, ол бүкіл империяның тірегіміз деп есептеді. Жапония ұлтының ерекше белгіміз деп санады. Император атын жамылып, әскери топ ең алымен жұмысшы тобымен коммунистік қозғалыстың негізгі тұншықтырушысына айналды. Императордың жеке басына табыну идиалогиясын тарату билеуші топтарға, қарсы шығатын топтарға антиәскерлік режимге, марсистік-лениндік идеологияның таралуына қарсы ең алғашқы Жапония баспа сөзінде К.Маркстың аты 1876 жылы жарық көрді «Рекугготзасси », «Всемирное обозрение», «Кокуминно томо», «Друг народа» және Сен Катаяманың «Капитал» и его автор Маркс тәсілдің бірі үшін қолданды.

Міне сондықтан, буржуазиялық үгіт және бүкіл тәрбиелеу системасы Жапония халқын «Императордың жолымен» яғни, агрессивті национализм-шовинизм рухында жүргізді. Жапондықтар көңілдеріне - ең жоғарыда император үйі, ал оның табалдырығында - бүкіл халық, бүкіл Жапония ұлты біртұтас семья, ең жоғарыда әкеміз - император, ал бүкіл Жапондықтар соның сенімді балаларымыз, яғни ең жоғарғы өмірдегі мақсатымыз бен мүддеміз - император өміріне құлдық ету, Жапонизімді бүкіл әлемге тарату- патриоттық міндеті - деп халықтың санасына құюмен болды.

Бірнеше жылдар бойы жапондықтарға жайып, мифологияның әсерінен өз мақсаттарына берік болды. Ол мифте - жер бетінде ең бірінші император Дзимо осыдан үш мың жыл бұрын патшалығы орталықтанған. Мемлекет құрып, өз ұрпақтарына «біршатырдың астына бүкіл әлемді жинап» билік ету керек деп өкімет өсиет айтып кеткен деген. Бұл идеяны буржуазияны бұйрық ретінде үгіт етіп таратты, онда бүкіл халықты Жапония шатырының астына топтастыру, яғни бүкіл әлемдік Жапония билігін орнату. Осы идеямен бүкіл армияны, халықты қаруландырмақшы болды. Ұрандары «Жапония байыған үстіне байып, кедейлер одан бетер кедейлену үшін» деген сияқты. Жапонияның географиялық жағынын артта калған Азия елдеріне жақын болуы және күшті әскери машинасы арқылы бар ерекшелігі арқылы бүкіл индустрияны соғысқа бұрып, жағдайдың өзі, сол елдерді отарлауға итеріп тұрды. Жапония капитализмі сонау бастан әскери көріністе пайда болған, ең алдымен әскери-полицейлік міндеттерді орындаумен айналысты, үкіметтің бүкіл назары әскери өнеркәсіптерді дамытуға аударылды. Жапония мелитаризмі тек капитализмнің монопалистік өнеркәсіп арқасында ғана емес, сонымен қатар, абсолюттік монархияның күшімен күшейді.

Осылайша, Жапония әскери-феодалдық капитализм барынша агресивті соғыстармен байланыса дамыды. Жапон билеуші топтары бүкіл қаржыларын қарулы күштерді жаңа технологиямен жабдықтауға жұмсады. Егер, 1891 жылы жаяу әскерге 13822,6 мың жұмсаса, 1899 жылы 50783,1 мыңға жетті, ал әскери теңіз флотына 10159,3 мыңнан 58 529,9 мың йен жұмсалды. 1894-1895 жылдардағы Қытаймен соғысындағы жеңістің нәтижесінде Жапония Тайваньды басып алып, Кореяны анекциялады, формальды түрде 1910 жылы және көп мөлшерде 368,3 млн. йен контребуция алған болатын.

Орыс-Жапон соғысының қарсаңында, Жапония 850 мың дайындықтан өткен солдат 168 флотты коробль болды. Аз уакыт ішінде теңіз әскери базаларын Иокосука, Куре, Сасебо қалаларында салынды. Қиыр шығыстағы соғыс қимылдарын өзінің колоннияларын көбейту аркылы өз салмағын арттырмақшы болды. Азия континентіндегі жетістіктері капитализмнің даму қаркынына мол себебін тигізді. Қытайды жеңіп алу халыкаралық аренада зор маңызға ие болды. Жас Жапонияның табысы ірі державалардың Қытайды бөлшектеу күресін шиеленістірді.

¥лы державалар Қытайдың талкандалуынан сескеніп, «жеңістерінің жетістіктерін тартып алу үшін» біріккенімен, Жапония Азият материгіндегі тонау саясатын жалғастыра берді. Жапония өнеркәсіптік өндірісінің шарықтануына қуат берген күш, Россия үкіметінің төлеген 475 йен млн. йен контребуциясы және Оңтүстік Маньчжурия теміржолы Сахалиннің оңтүстік бөлігін тартып алуы [6; 45-47].

1900–1913 жылдары Жапония өнеркәсібінің өсу қарқыны 12 пайыз. Мысалы, Германия 4 пайыз, Англия 2 пайыз, АҚШ 7 пайыз 1914 жылы фабрика, завод бірлестіктері жалпы 17062 жетті, яғни, 1905 жылға қарағанда екі есе өсті. Жапония капитализмінің дамуының ең бір маңызды кезеңі бірінші дүниежүзілік соғыстың барысында, Антанта құрамына кіруі үлкен пайда келтірді. Жапония Қытайдың Шаньдунь провинциясы мен Германияның Тынық мұхиттағы территорияларын басып алды. Жапония соғыс жүргізіп жатқан мемілекеттерге соғыс-әскери материалдар беру арқылы, орасан зор қаржы түсіріп, өзінің Қиыр Шығыстағы және Тынык мұхиттағы базасын күшейтті.

1914 - 1922 жылдар  арасында жалдамалы жұмысшылардың саны 948,3 мыңнан 7 млн-ға өсті. Ауыл шаруашылығындағы жалдамалы жұмысшылар мен бүкіл Жапон пролетариатының саны 11 млн-ға жетті. Жапония әлеуметтік өзгерістің нәтижесінде, ауыл шаруашылығымен тұрғын халықтың 48 проценті айналысты. Егер, XIX ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында Жапония капитализмі енді ғана монополия стадиясына көтерілсе, бірінші бірінші дүниежүзілік соғыс қарсаңында Жапония дамыған империалистік монополиялық капитал үстем етіп отырған мемлекетке айналды. Бұл кезеңде Жапонияда ірі-ірі концерндер пайда болып, өнеркәсіптік капитал, финанстық капиталға айналатын болатын, Жапония енді капиталды сыртқа шығара бастады, негізінен Қытай, Корея, Оңтүстік Шығыс Азия елдеріне. Еңбекті капитал арқылы қанау Жапонияда шыңына жетті.

Жапонияның билеу системасының ортасында тұрған мемлекеттік монархиялық аппарат, ірі помещик және монополистік капитал арқылы қанаушы таптық диктатурасы арқылы атқарды. Осы топқа сүйене және мүддесін орындай отырып, монархия Жапон халқын бостандық пен демократия күрес жолына түсірмеу үшін қанап, биледі. Ешқандай ірі мемлекеттерге парлалент Жапониядағыдай әлсіз болған емес. Көрнекті совет зерттеушісі Я.Волк басқа капиталистік елдердегі буржуазиядан, Жапония буржуазиясының ерекшелігі сонда, олар басқа елдердегідей ескі феодалдық идеологияға қарсы тұрған емес, қайта оны аз ғана буржуазиялық индивидуализм порциясын қосу арқылы, сақтап калуға болатын бүкіл феодалдық идеологиясын қорғады.

Осылай, көптеген Жапония капитализмінің дамуының спецификалық ерекшеліктері, революциялық қозғалысты тежеген проблемаларды туғызды. Жапония социалистік және коммунистік қозғалысының жолына асулар жатады.

1.2 Жұмысшы табының қалыптасуы мен дамуы және Жапония социалистік қозғалыстың бағыты

Жапония капитализмінің туындап, дамуының өз ерекшелігі елдегі әлеуметтік-экономикаға, діни правоға, философия-этикаға және Жапония бұқара халқының дүниеге деген таным-көзқарасына өз ізін терең салып кетті. Жапония жұмысшы табының басым бөлігі ұзак уақыт бойы, деревнялық патриархалдық, крепостниктік және билеуші күштің алдында бой көтермеу әдетін сақтады. Соған қарамастан, басқа да елдер сияқты Жапонияда капитализм, феодалдық коғамның қалған көптеген кедергілер арасынан, өзіне өндіріс күшін дамытуға және фабрика-завод пролетариатының қалыптасуына жол салып отырды. Осы жағдайға байланысты, Жапония капитализімінің дамуының өзінше екі ерекшелігін КПЯ-ның Орталық Комитетінің секретариатының жетекшісі Тэцудэо Фуво көрсетті. Біріншіден, Европа елдерінен Жапония буржуазиясының айырмашылығы сол «Буржуазиялық-демократиялық жолды дамытудың орнына, керісінше алғашқы кезден бастап, абсолюттік монархиялық құрылыс жағдайында бостандык пен демократияны тұншықтыруды қолдап, ірі буржуазия, паразиттік помещиктермен абсолютті-монархиялык құрылыска сіңісіп, мелитаризм және агресиялық соғыс саясатын колдап, «елдің байлығы - армияның күшінде» деген ұранмен бостандык пен демократияны» езіп келді. Бұл ерекшеліктерден туындайтын екінші ерекшелігі. Екіншіден, Тэцудео Фуваның пікірі бойынша, Жапонияда «Бостандық және демократия үшін күресті, сонау бастан халықтың иығына салып, әсіресе, жұмысшы табы мен оның партиясы алға бастады». Жапония пролетариаты да, баска Батыс елдерінің пролетариаты секілді, бүкіл даму стадияларынан өтті, предпролетариат, мануфактуралық пролетариат және фабрика -завод пролетариаты. ¥зақ уақыт бойы қаналушы масса болып келген жұмысшы тобы, біртіндеп экономикалык әлеуметтік күреске араласып, маңызды орын ала бастады. Осыдан келіп қоғамдық саналы күшке айналу процесі басталды. Бірінші дүниежүзілік соғыс қарсаңында Жапон өнеркәсібі шашырады, ұсақ болуына байланысты жұмысшы табының да бірігіп орталықтануына зиянын тигізді. Меидзи дәуірінің буржуазиялық революциясы салдарынан қолөнершілердің цехтық советінің қирауына әкеліп сокты. Жұмысшы одағын құру мүмкін болмады, үкімет оған жол бермеді. 1985 жылы үкімет «қалалық жағдай» жариялап, кәсіподақ құруға рұқсат бергенімен, стачка, забастовка жасауға атаң тиым салды.