ХХ ғасырдың 20-30 жылдардағы Жапониядағы саяси ахуал

Оппартунизмге қатты соққы берген В.И.Ленин көптеген еңбектермен қатар «Не істеу керек?» деген еңбегінде маркстік ілімін  жан-жақты  талдап,  маркизм  идеясының  туын  жоғары көтеріп, социалистік идеяны бейбіт күресінің құралы деп ретінде көрсетті.

Сэн Катаяма  өз тіліне Маркс пен Энгельстің еңбектерін ең алдымен «Коммунистік париясы  монифесін» аударды. 1903 жылы шығарған «Мой социализм» деген еңбектерінде Сэн Катаяма еңбек пен капитал арасындағы қайшылықты қақтығыска ұшырайтынын, түбінде пролетариат капитализмді жеңіп шығатынына сенемін деп жазды. Демократиялық-революциялық қозғалысының тарихындағы үлкен бір роль атқарған «Қарапайым халықтың қозғалысы» деген қозғалыс, оның жетекшілері, сол заманның көрнекті социалистері С.Котоку, Т.Сака, И.Абэ 1903 жылы бұл халық қоғамының «Хеймйнсин Симбум» шығарыла бастады. Сен Катаяма бұл газет туралы «Жапония социал-демократиялық қозғалысының таза органы болды» деп жазды. «Халык қоғам» газетінің бүкіл ұлттық маңызы болды. 25 профектура орталықтарында бөлімдері ашылып, оқушы қауымының ассоциациялары, социалистік курстармен қоғамдар құрылды.

Орыс-жапон соғысының қарсаңында «Хэймин ундо» орыс-социал демократтары сияқты соғыстан жеңіліп шығуының позициясын ұстады. «Жеңілу-жеңуге әкеледі» деген лозунглар-ұрандар тастады. С.Котоку алдыңғы қатарлы Жапондықтардың соғысқа көзқарасын «Хэймин симбун» газеттерінде: «Соғыстың мәні» егер дворяндар мен офицерлердің соғысуға себебі болса, соғыса берсін, Жапония мен Россия қарапайым халқының соғысуға себебі жоқ. Біз - қарапайым халықпыз, ал қарапайым халық - ұлттық басым бөлігі «Халықтар ынтымақтастығы» бауырластык, бостандық, бейбітшілік және достық. 1904 жылы 13 мамырда Россия социал-демократия жұмысшы партиясына жолдаған хатын жариялады, мұнда соғысқа қарсы күресті орыс және жапон жұмысшыларының күшін біріктіру керек деп жазды.

1904 жылы 15 мамырда баспа бетінде В.И.Лениннің «Орыс пролетариатына» деген рекламасында басылды. Мұнда орыс-жапон соғыстарының шығу жолдарын көрсетті. «Хэймин симбун» газетінде бірінші рет К.Маркс пен Ф.Энгельстің «Коммунистік партиясының монифесі» толық жарияланды. Бірақ, бұл номерден кейін үкімет газетті жауып тастады. Ең соңғы номері 1905 жылы 29 қаңтарда қызыл бетпен газеттің жабылуы туралы С.Котокудың жазған монифесі басылып шықты. К.Маркс пен Ф.Энгельстің «Жаңа рейн» газеті жабылған кездегі сөздерін естеріне алды. «Олар біздің рухымызды өлтіре алмайды! Біз ұрыс даласында құлаған жерімізден, қайта күресті жалғастыру үшін көтерілеміз» деп жазды.

«Қарапайым халықтың қозғалысын» кызметінің жұмысшы қозғалысында алатын орны зор болды. Орыс халықшылдығына жақын идеялар болса да, әлеуметтік теңсіздікпен қанауға қарсы батыл күресті [12; 34-36].

Жапония революциялық қозғалысының тарихында үлкен маңызды орын алатын жағдайдың бірі 1904 жылғы Амстердамда болып өткен екінші интернационал конгресіндегі Сэн Катаяманың Г.В.Плехановпен кездесуі. Бұл кездесуде орыс-жапон соғысы туралы пікір алысты. Кейіннен С.Катаямада, Плеханов та бұл кездесу туралы өз естеліктерінде жазып қалдырған болатын. Екінші Интернационалдың конгресінде Сэн Катаяма және И.Абэ Интернационал Халықаралық социалистік бюросына, Жапон социалистерінің өкілдері ретінде кірді. 1904 жылы 9 қазанда «Хэймин Симбун» газетінде конгресс туралы есептерін жариялады. Бұл газет жабылған соң, оны «Текугэн» газеті жалғастырды. Бұл газет беттерінде көбіне 1905 жылғы орыс-буржуазиялық демократиялық революциясы туралы статьялар басылып отырды. №1 «Огонь революции», №2 «Развитие движения в Россий», №3 «Уроки революции», №6 «Истоки русской революции», №15 «Успех русской революции». Бұл мақалаларда орыс революциясының барысы және құрбандары жөнінде жазды. «Социализм идеяларын кеңінен таратқандығы үшін «Текуган» газеті 1906 жылы жабылды [13; 50-55].

Портумут бейбіт келісімі өткізілген кезде Токиода үлкен шерулер болып өтті. 1907-1910 жылдары социалистердің ұйымдасуымен ірі-ірі шерулер мен забастовкалар өткізілді. Жапония жұмысшы қозғалысының тарихындағы ірі оқиғаның бірі - 1911 жылғы Токио қаласындағы Сэн Катаяманың жетекшілігімен өткізілген трамвайшылар стачкасы. 6 мың трамвай жұмысшылары мен қызметкерлері жалақының көбейту мәселесінде талап қойып, жеңіске жетті. Бірақ, соңынан 50 жұмысшыны қамауға алды. Сэн Катаяма да осы оқиғаға байланысты бір жыл қамауда болды. 1912 жылы жұмысшы табының саяси партиясы болғанымен жұмысшы қозғалысының қайта өрлеуі басталды.

Осы жылы ең алғашқы  профецентр өзара көмек қоғамын (Юайкай) құрылды. Қоғам капитал иелерімен араласып тұрғанмен жұмысшылардың қысымымен забастовка, стачкаларды ұйымдастырып отырды. Қоғамның жетекшілерінің бірі кәсіподақ қозғалысының қайраткері Бундзи Судзуки және ғалымдар тобымен саяси қайраткерлер болды. 1914 жылы 10 мың жұмысшыны біріктіріп тұрған бірден-бір ашық тұрде қызмет жасаған ұйым еді. Бірінші дүниежүзілік соғысы кезінде Жапония жұмысшыларының саны 1450 мыңнан 2480 мыңға есті, яғни 70 процентке дейін. Бұл кезеңде Жапон жұмысшы табының сана-сезімі саяси жағынан жетіліп, капитал езгісіне саяси күреске белсене араласа бастаған еді. 1914 жылы 1 дүниежүзілік соғысы кезеңінде Жапония монополиясы Англия, Франция, Германияның соғысқа кірісіп кетуін пайдаланып, тек Қытай рыногын ғана емес, сонымен қатар Индия, Египет рыноктарын жаулап алды. Жапония сыртқы саудасы соғыс кезеңінде екі есе өсіп, өндіріс өнімі алты есеге артты.

Жапонияның  соғысқа араласу, елдегі жұмысшы және социалистік қозғалысына үлкен әсерін тигізді. Жапония предпринимательдері соғыс заказдарын орындау үшін өндірістің бірігуімен, капиталдың шоғырлануы мен қарқынын күшейтіп, жұмысшы табының санын күрт өсуіне жағдай жасады. Өндіріс пролетариатының класикалық сана -сезімі қалыптасты. Бірақ, дүниежүзілік соғыстың басталуымен Жапония билеуші тобы жұмыстарға қарсы репрессияны күшейтті. Бір жағынан елдегі жағдайда қалпына келтіру үшін «Жұмысшылар мүдделерін» қанағаттандыру үшін аз ғана шаралар қолданған сымақ болды [14; 15-30].

Бірақ, бұл кезеңде алыстағы Петроградта «Аврора» дүрсілі әлемді сілкіндіріп жатты.

2-тарау Жапонияда саяси ахуал

2.1 Жапония коммунистік партиясының кұрылуы 20 жылдардың басындағы

КПЯ-ның  кызметі

1917 жылғы Октябрдің естен кетпес күндерінен, қоғамдық прогрестің, шынайы адамдық тарихтың жаңа дәуірінің өз есебін жүргізе бастаған сол бір аңызға айналған күндерден бізді 70 жыл бөліп тұр. «Октябрь азаматының шын мәніндегі «Жұлдызды сағаты», оның нұрлы таңы. Октябрь революциясы - халықтың революциясы және халық үшін, адам үшін, оны азат етіп, дамыту жасаған революция».

Россияда жұмысшы-шаруа үкіметінің құрылуы, оның Бейбітшілік және Жер туралы тарихи деректері мен Россияның халкының правосы туралы декларациясы бүкіл елдің жұмысшы халқына, социализм идеясының өміршең екендігін дәлелдеп, әлеуметтік және ұлт-азаттық күреске жаңа күш пен жігер берді.

Бірақ, шындығында октябрь оқиғалары туралы шетел жұмысшыларына үлкен қиыншылықтар арқылы жетті. Буржуазия Россия революциясымен әртүрлі тәсілдер арқылы бұрмалап, Совет үкіметінің жұмысшы шаруаға жасаған тарихи шешімдерін жасырып қалуға тырысты. ¥лы Октябрь социалистік революциясы, Жапония революциялық қозғалысына қатты әсер етті. Россиядағы революция жеңісінен кейін, басқа да елдерде партияның жаңа типі - коммунистік партияның құрылып жатқан кезде Жапония шет қалған жоқ.

Жапония коммунистік  партиясының құрылуы Октябрь жеңісімен тікелей байланысты. Ұлы Октябрь социалистік революциясы Жапония жұмысшы-шаруа қозғалысының саяси күресін жандандырды. Бұл таңқаларлық жағдай емес еді, өйткені бұл кезде Жапония жұмысшы табы, капиталға қарсы күресте тәуір тәжірибе жинақтаған болатын [15; 21-23].

Сол кездегі, Октябрь  туралы алғашқы хабар жеткен кезде, Жапония бұқара халқының саяси жағдайына дәлелі болатын жағдай - бүкіл баспа бетінде «Октябрь оқиғалары туралы күнделікті жарияланып тұрады». Жапония журналисі Огура «Россиядан жеткен хабарларды Жапон халқы, көздеріне жас алып, шын көңілімен кабылдады». «Социалистік революция үшін, өмірлерін құрбан еткен С.Ктоку және тағы баска әріптестерінің өмірлері босқа кеткен жок» - деп жазды [16; 26].

1918 жылы тамызда Қиыр Шығыс Советінің Ү съезіне Жапон социалистері өздерінің құттықтау хатын жіберді. Бұл хатта былай деп жазылды: Орыс жолдастарына!

Орыс революциясының алғашқы күнінен бастап, біз сіздердің жалынды қызметтеріңізді шын көңілмен қадағалаудамыз. Сіздердің қызметтеріңіз, біздің халқымыздың шамасына үлкен әсерін тигізді. Қазір біздің үкіметіміздің Сіздерге жіберген әсерінің, сіздердің революцияларыңыздың тағдырына қауіп төндіріп тұрғанын білеміз. Оған қарсы біздің қоятын күшіміздің жоқ екеніне қынжылудамыз. Бірақ, біз, жақын болашақта бүкіл Жапония революция Қызыл туының желбірейтініне сенімдіміміз.

Революциялык сәлеммен: Токио және Иокагама социалистік тобының Атқару комитеті.

Иммиграцияда Нью-Йоркте жүрген Сэн Катаяма және жұмысшы қозғалысының солшыл қанатының кайраткерлері Дж.Рид, Ч.Рутенберг, Юдебс, Ч.Байкер және т.б. Октябрь социалистік революциясының алғашқы қорғаушылары болды. Нью-Йоркте Сэн Катаяманың редакциясының шығарылып тұрған «Хэмин» газеті Октябрь социалистік ревалюциясы туралы «Жапон жұмысшы халқы Россия революциясының жеңісінен-зор қуанышпен қарсы алуда, Жапония халқына бюрократтық қатаң режимге қарсы күресте қуатты қолдау мен жігер берді».

Октябрь әсерімен, Жапонияда ғылыми социализм жасауға жағдайлар туды. Монархияны құлату, капиталистік-помощиктер қанауға қарсы күрес жолындағы жұмысшы табы мен шаруаларды ойландырған көптеген проблемалық сұрақтарына дүниежүзілік пролетариаттық көсемі В.И.Лениннің еңбектерінен жауапты Жапонияның алдыңғы қатарлы күштері іздестірді. Тек социалистер ғана емес, прогрессивтік ойдағы интеллигенция Ленин еңбектеріне назар аудара бастады. В.И.Ленин еңбектерін Жапония прогрессивті баспалар басып шығара бастады. «1932 жылы В.И.Лениннің еңбектерінің негізгі бөлігін басып алды». В.И.Лениннің шығармаларын Жапония еңбекшілеріне және революционерлеріне коммунистік партиясын құруына сабақ болды. «Хакуеся» баспасы В.И.Лениннің 10 томдық еңбегін басып шығарып, оған хабарландыру жасаған кезде былай деп жазды: «Лениннің тұлғасы тарихтың көк жиегінде, әлемдегі жаңа құрылыстың жеңімпазының хабаршысы ретінде көрінеді. Ленин ойын түсіну, яғни адамзат тарихының бетбұрысының маңызын түсіну. Жұмысшы шаруа азаматтық жолындағы күрестің түпнұсқасын» зерттеудегі ғылыми негіз болып табылады. Бұл еңбектер әлеуметтік мәселені зерттеушілер мен саяси қызметкерлер және экономистерге қажет.

Репрессиялық шаруаларға қарамастан, елде жұмысшы қозғалысы күннен-күнге өсіп келе жатты. 1917 жылдың наурызында металлургия заводының 4 мың жұмысшысы қатысқан забастовка, Мораран қаласында болып өтті, маусымда Нагасакидегі кеме жасушылардың 10 мың жұмысшысы қатысқан көтерілісі болды. Жалпы осы жылы 398 забастовка болып, оған 57,3 мың адам қатысты. Бұл 1916 жылға қарағанда, қақтығысулар 4 есе, ал қақтағысушылардың саны 7 есе артты.

Жапония еңбекші  халқы күнделікті тағамы - күріш. Күріштің бағасының күрт өсіп кетуіне назары болып, күннен-күнге жағдай шиелене түсті. 1918 жылдың ортасында Советтік Қиыр Шығысқа интервенцияға әскер жіберуіне байланысты, саудагерлер бүкіл күрішті жоғары бағамен сату үшін қолдарына жинады. 1914 жылы 1 есе күріштің бағасы 12 сән болса, 1918 жылы 25 сәннен 37 сәнге өсті [17; 36].

1918 жылы 3 тамыз күні Тояма профиктурасындағы шағым портты поселкада балықшылар жиналып, жергілікті үкіметке күрішті сыртқа шығаруды тоқтату туралы шағым айтты. Күрішпен сауда жасайтын саудагерлердің үйін қоршап, арзан бағамен сатуларын талап етті. Бірақ, бұл оқиғаға полиция араласып, қақтығыста көптеген әйелдер жараланды. Бұл оқиғаны естіген басқа поселкалар да көтеріліп кетті. Киюто Осаку, Ногая Кобэ сияқты қалаларды орман өрті секілді көтеріліс болуы шарпыды. Барлық жерде полициялармен қақтығысып, император армиясының горнизондарының көмегімен жауыздықпен басып отырды. 1918 жылы 3 тамыздан 17 қыркүйекке дейін 36 профектурасын, яғни Жапония территориясының 2/3 қамтыды. Күріш бөлігін шахтерлер және басқа еңбекші бұқара қолдап, көтеріліске шыға бастады. Күріш бүлігіне барлығы 10 млн адам қатысқан. Үкімет бүлікті басу үшін бүкіл репрессиялы аппаратқа тұрақты әскерді қоса аяусыз қан төгіспен басып тастады. Нәтижесінде, 7813 адам қамауға алынды. Баспаға күріш билігі туралы жариялауды қатаң тиым салды.

Нью-Йоркте жүріп Катаяма «күріш бүлігін» естіп, үлкен үкіметпен қарсы алып, келіп жатқан хабарларды тиянақты жинап, талдады. 25 тамыз күні «күріш бүлігінің» нағыз қызған уақытында ең алғашқы материалын жариялады. «Хеймин» газетінің қарашадағы бүкіл номерлерінде «күріш бүлігін» хабарлады. Мұнда негізінен 3 қазандағы хаты жарияланды. «Жұмысшылар мен кедейлер арзан күріш алғанымен, ешқандай заң өзгеріп немесе жойылған жоқ», «Күріш билігінің салдарынан минстрлер кабинеті құлағанмен оның орнына басқа кабинет келеді, оның жақсырақ болатыны күмән тудырады. Бірақ, бір нәрсеге ғана сенімдіміз. Ол күріш бүлігінің болашақтағы Жапониядағы әлеуметтік революциясының бастамасы екендігін дәлелдейді». Күріш бүлігінің стихиялық жағдайда өткені жұмысшы табының авангарды болатындай партияның болмауы әсер етті, бірақ, бұл оқиғадан кейін Жапония жұмысшы табы өзінің күшіне классикалық организацияның қажет екенін дәлелдеп, революциялық қозғалыстағы алға жасаған үлкен бір қадам болды. «Правда» газеті күріш бүлігі туралы былай деп хабарлады: «Қазір Жапония еңбекші бұқарасы соқыр әлсіздікпен астананың үйлерін, редакцияларын, күріш қоймаларын қиратып жатқанымен, ертеңгі күнде әсіресе, орыс революциясының қаруымен нәтижелі күреске шығады» - деп жазды [18; 32].

Жапонияның  жұмысшы және социалистік қозғалысының өрлеуіне себебін тигізген жағдай - бірінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі елдегі экономикалық крезистің басталуы. Соғыс аяқталған соң, соғыс жүргізіп жатқан мемлекеттерге шығаратын соғыс дарының тоқтап қалуы Жапония буржуазия капиталына соққы болып тиді. Сыртқы рыноктың тарылуына байланысты Жапония экспорты 40 процентке қысқарды. Көптеген өндіріс салаларының қысқаруы, бірқатар компаниялардың банкрот болуына әкеліп соқты, ал бұл жағдай жұмыссыздықтың санын өсіріп, еңбекші бұқараның жағдайын нашарлатты. Жұмысшы қозғалыстары өршіп, кейбір жетістіктерге жете бастады. 1917-1922 жылдар көтерілісі 1910-1916 жылға қарағанда, 5 есе артты, қатысушы саны 8 есе.

1921 жылы Жапон  еңбекші федерациясы құрылды. Жапония шаруаларының жағдайы да төмендеп кетті. Арендалық төлем дүние жүзіндегі ең жоғарғы салықтың бірі болып саналады. Ол өнімінің 60 процентін алды. Деревняларды арендалық қақтағыстар жиіледі. Егер, 1917 жылы 85 қактығыс болса, 1918 жылы - 250, 1919 жылы - 376, 1920 жылы - 408, 1921 жылы -1680,  1922 жылы-1578, 1923 жылы-1917.

Жерсіз және арендаға жер алып отырған шаруалар жер реформасы мен арендалық төлемді қысқартуды талап ете бастады. Осы кезеңде көптеген қоғамдар құрыла бастады. Көптеген жұмысшы және социалистік қозғалыстың барысында біріккен күш қажет екенін түсінген социалистер Т.Сакай және т.б 1920 жылы желтоқсанда саяси ұйым құруға дайындалды. Желтоқсанда Жапония социалистік лигасын құрып, қатарына 3 мың мүше кірді. Бірақ, бұл лига жұмысшы табының бұқарасын біріктіре алмады және олардың күресін бастай алмады. Мұндай құрамында әртүрлі көзқарастағы адамдарды жинақтаған лига, тек қана социалистік идеяларды таратумен шектеліп, жұмысшы табының саяси жетекшісінің ролін атқара алмады. Бір жағынан 1921 жылы мамырдағы «Қоғамдық тәртіппен тыныштықты сақтау» заңы бойынша лиганы тарату туралы бұйрық берілді. КПЯ-ның Орталық Комитетінің Компартияняның құрылуының 50 жылдығына арналған қаулысына бұл туралы былай деп жазды: «Жапония социалистік лигасының құрылуы және таратылуының тәжірибесі - Жапония халқының күрес жолында басқаратын араласқан отряд емес, революциялық саяси марксиам-ленинизм позициясында тұрған партия керек екендігін көрсетті» - деп жазды.