Ежелгi дәуiрдегi Қазақстан

Жорық 1219 жылдық қыркүйек айында басталды. Шамамен 150 мың әскер  жинаған Шыңғысхан Ертістен Сырдарияға қарай бет алды. Отырарға жеткенде моңғол әскері төртке бөлінеді: Біріншісі  - Шыңғысханның екі ұлы Шағатай мен Үгедей Отырарды қоршауға қалады. Екінші Жошы бастаған әскерлер Сырдарияның төменгі ағысындағы қалаларды алуға аттанады. Үшінші бөлік Сырдарияның жоғарғы ағысындағы қалалар мен қыстақ-кенттерді алуға, ал Шыңғысхан кіші баласы Төлемен Бұқараға қарай бет алды.

Отырар билеушісі Қайыр  хан қол астында шамамен 20-50000 әскер бар еді. Қаланы қоршау 5 айға жуық созылды. Хорезмдік әскер басы Қараджа Хаджының сатқындығының нәтижесінде жау қалаға кіреді. 1220 жылдың ақпанында Отырар толығымен жау қолына көшті. Қайыр хан қолға түсіріліп ауыр жазаланды.

Шыңғысханның үлкен  ұлы Жошы Сыр бойындағы қыпшақтардың астанасы Сығанақ қаласын жеті күн  және жеті түн қоршады. Ақыры басып алған соң тұрғындарын түгелдей қырып тастады.

Шыңғысхан қолы Сырдың боыймен  жүріп отырып, Үзкент және Барышкент  қалаларын қарсылықсыз-ақ алды. Ашнас  қаласын қорғаған кедейлер қатты  қарсылық көрсетті. Бірақ көш тең  емес еді. Қала халқының қырылып кетті. Бұдан кейін Жент пен Янгикент қалалары құлады. Осының бәрі 1219-1220 жылдардың қысы мен көктемінде болған оқиғалар. Ал 1221 жылы. Үргеніш қаласын бағындырған соң Аралдың Солтүстік шығысындағы елді мекендерге бет алды. Қыпшақтар қатты қарсылық көрсеткенімен ең соңында тізе бүгуге мәжбүр болды.

Жаулап алу барысында  монғол шапқыншылары халықты бағындырудың сан алуан түрлерін (дипломатиялық  тәсілді, жансыздарды, үрей туғызуды, арандатуды, кепілдік, аманаталуды, т.б. қолданды. Жергілікті халықтың қарсылығын басу үшін Шыңғысхан  жаппай террор мен зорлық – зомбылық, тұтас аудандарды ойрандау әдісін қолданды. Сырдария өңіріндегі қалалар мен қазіргі Оңтүстік Қазақстан қалалрымен елді мекендері осындай саясаттың құрбаны болды.

Қорыта келгенде бұл кезде Шыңғысханның жағында көптеген жергілікті феодалдар болды. Жергілікті халық басқыншыға қарсы ерлікпен күресті. Парсы тарихшысы Жувейнидің айтуынша, бес ай қоршауда тұрып, қалың жаумен шайқасқан Отырар жұртында аштық басталды. Осыған шыдамаған қолбасшылардың бірі – Қараджа хаджип түн ішінде қаланың «Суфихана » қақпасын ашып жіберіп, жау қолына қосылады. Соған қарамастан Отырар әкімі Қайыр хан бастаған қала халқы тағы да бір ай ерлікпен соғысады.

Әбілғазы баһадүрдің айтуынша Ашнас қаласының қарапайым халқы ерлікпен қарсыласып, ақыры қатты қырғынға ұшыратты. Жошы әскері қаланы бірнеше күн тонаған. Жент қаласын Хорезм шахының әскерлері қалдырып кеткенеді. 1220 ж. сәуірде Жошы қаланы қоршап, оңғұттық  Чин – Темір дегенді келісімге жіберді, бірақ тұрғындар  өліспей – беріспейтінін айтып, қақпаны жабады. Жошы әскері қаланы атқылап басып алады.

Халқын толық жойып  жіберген қалалардың қатарында Отүстік  Қазақстанның үш қаласы – Отырар, Сығанақ, Ашнас аталады.   

2. Шапқыншылықтың зардаптары. 

         Жоғарыда жылнамада айтылғандай, тарихи деректердің хабарына қарағанда, монғолдар алғаш Оңтүстік Шығыс Қазақстаннан кіре бастағанда, олар бейбіт түрде кірген. Алайда соған қарамастан, монғол шапқыншылығынан кейін Жетісуда шаруашылықтың құлдырап кеткендігі байқалады. Ол, әсіресе, археологиялық деректерден көрінеді. Егер Жетісу жерінде монғолдар келгенге дейін 200-ге жуық елді мекен қалалар болса, XIII-XIV ғ.ғ., жиырмаға жуық қана қала қалған. Тіпті жуас қала атанған Баласағұнның өзі түп орнымен жоқ болып кеткен. Оны Мұхаммед Хайдардың мына сөзінен де көруге болады. «Баласағұнның өзі тұрмақ, оның орны қайда екені белгісіз». Ал 1253-1255 ж. Монғолияның ұлы ханы Мөңкеге барып қайтқан француз елшісі Рубрук та Жетісу жеріндегі бұзылған қалаларды, бүлінген егіндіктердің, арық-тоған жүйелері туралы жазған. Мұндай деректерді басқа да Европаның саяхатшылары мен елшілерінің еңбектерінен кездестіруге болады.

Келтірілген көріністер монғол жаулаушыларының Жетісу жеріне қанша бейбіт түрде келгенімен, ондағы жер шаруашылығының, отырықшылықтың қаншалықты бүлінгендігіне дәлел.

Ал монғол шапқыншылығы Оңтүстік Қазақстанға қарай бағыт  алғанда, қандай қатыгездік болғандығын  археологиялық деректер толығымен  дәлелдеп отыр. Бір Отырар қаласының  өзінде қаншалықты қырғын болғандығын  қазіргі кезде дәл басып айту қиын. Бірақ қазба жұмысының кезінде қалаға монғол шапқыншылығының салдарын көрсететін мәдени қабатта бір жерде үюлі жатқан 15-20 адамның бас сүйектері және қаланың батыс жағындағы сол кездегі егін суғаруға Арыстан тартылған үлкен оманның 2-3 км. жуық бойына тасталған адам мәйіттерінің сүйектері бүгінгі күнге дейін жер бетіне шығып жатқандығы сол кездегі қалада болған қырғыншылықты дәлелдемек. Қазіргі кездегі Отырар маңындағы тұрғындардың айтуынша, қай жерге кетпен, күрек шапсаңыз, адам сүйегіне тап боласыз деулері және дәлелдей түседі. Отырар, Ашнас сияқты қарсылық көрсеткен қала тұрғындары түгелдей қырылып, қалалар жермен жексен болған. Шапқыншылықтың салдары Қазақстан жерін мекендеген халықтардың шаруашылығының дамуын толық тоқырауға ұшыратты.

Тоқырау тек материалдық  жағынан ғана әсерін тигізіп қоймай, Қазақстан жеріндегі халықтардың  қоғамдық жағынан рухани мәдениетінің дамуына үлкен кесел келтірді. Өйткені монғол қоғамының даму деңгейі  Қазақстандағы дамудың деңгейінен әлдеқайда төмен еді. Әскер күшіне сүйенген, жаулаушылыққа сай құрылған көшпелі әскери феодализмнің шапқыншылығы Қазақстан жеріндегі әлеуметтік-экономикалық формацияның дамуына тежеу жасады. Әсіресе, жаңадан халық болып қалыптасып келе жатқан халықтық құрамның шырқын бұзып, оны екі ғасырға кешеуілдетті. Бұл шапқыншылықтың Қазақстан жеріне алым-салықтың ауыр зардабын, қайғы-қасіреттің, зорлық-зомбылықтың күшін орнатты. 

Өзін-өзі  тексеру сұрақтары:

1. Монғол әскерінің Жетісуға кіруі. Отырар опаты.

2. Шыңғысханның Қазақстан қалаларын жаулауы, Отырар қорғанысы.

3. Монғол шапқыншылығының  зардаптары.

4. Шыңғысханның жауланған жерлерді үлестік жерлерге бөлуі.

5. Ұлыстардың құрылуы.

Пайдаланылатын  әдебиеттер:

1. К. Аманжолов «Қазақстан тарихы» А; 2004ж. 155-178 б.б.

2.Сұлтанмұрат Сабырұлы «Қазақстан тарихы» А; 2006ж. 46-51 б.б.

3. «Қазақстан тарихы» А; 1996ж. 440-445 б.б.

4. «Қазақстан тарихы»  І том. А; 1996ж. 481-485 б.б. 

8-дәріс

Тақырыбы: Қазақстан территориясында құрылған мемлекеттер.

Дәрістің мазмұны:

1. Алтын Орда және Ақ Орда мемлекеттері. Территориялары, саяси тарихы.

2. Әбілхайыр хандығы. Саяси тарихы, шаруашылығы.

3. Ноғай Ордасы, Этникалық құрамы, территориясы, шаруашылығы. 

4. Моғолстан мемлекеті, территориясы, шаруашылығы, саяси тарихы. 

 

1. Алтын Орда және Ақ Орда мемлекеттері. Территориялары, саяси тарихы.

Алтын Орда мемлекетінің құрылуы жеті жылдық жорықпен байланысты. 1236-1242 жж. Жошының ұлы, Батый Еділ Бұлғариясы мен орыс князьдігін талқандап, Польшаға, Венгрияға, Чехияға, Молдовияға, Валахияға, Трансильванияға ойран салып, Еділдің сағасына қайта оралып, мұнда жаңа мемлкет – Алтын Орданы құрады. Ораның астанасы Сарай Бату, Беркенің тұсында Сарай Беркеге ауысты. Алтын Орда мемлекетінің ресми тілі – қыпшақ тілі болды. Алтын Орда Өзбек және Жәнібек хандар тұсында гүлденді.

Алтын Орда болып жалпы  аталғанымен, оның өзі жеке-жеке ұлыстарға  бөлініп жатқан. Олардың арасында байланыс өте нашар болған. ХІІІ ғ. 40 ж-дың өзінде Алтын Орданың  өз ішінде Орда-Еженнің ұлысы ерекше бөліне бастаған. Бату хан өзінің басқа да інілеріне үлестік жерлер бөліп берген. Олар өздерінің Алтын Ордаға бағынышты деп мойындағанымен, іс-жүзінде оған бағынбаған.

2.  Әбілхайыр хандығы.  Саяси тарихы, шаруашылығы.

Орда-Ежен ұлысына Жетісудің  солтүстік-шығыс, Ертіс бойы, Ұлытау мен Қаратауға дейінгі жерлер қараған. ХІІІ ғ. ІІ ж. деректердің хабарлауынша Орда Еженнің немересі Қонышаның тұрған жері Сыр бойындағы Жент, Үзгент маңы болған. ХІІІ ғ. ортасынан бастап, ұлыстың орталығы да осы аймаққаауысып, өз алдына Ақ Орда деген мемлекет пайда болды. Бұл монғол шапқыншылығынан кейінгі Қазақстан жеріндегі этникалық құрамға байланысты құрылған алғашқы феодалдық мемлекет. Ақ Орда ХІҮ ғ. бастап, Ерзен ханның және оның ұрпақтарының кезінде біраз дәуірлейді. Ақ Орда билеушілері Орта Азиямен сауда қатынасын орнатты. ХІҮ ғ. ІІ. Жартысыдағы саяси тарихы өте шиеленісті. ХҮ ғ-дың 20 ж. Ақ Орда мемлекеті мүлдем әлсіреді. ХҮ ғ. 20 ж-да Ақ Орданың жерінде бір-біріне тәуелсіз бірнеше иелер пайда болған. Жазба деректерде бұл феодалдық иеліктер көшпелі өзбектер деп аталған. Бұл ұлыстардың арасында жер үшін, өкім билігі үшінешбір тоқтаусыз қиян-кескі ұрыстар болып тұрған. Сол талас-тартыста Жошының Шайбан ұрпағынан тараған Әбілқайыр жеңіске жетеді. Сөйтіп, 1428 ж. Әбілқайыр хандығы пайда болды. Әбіқайыр ұстанған жаулаушылық саясат оң нәтиже бермеді. 1428 – 1429 жылдары Түменді (бұл қала 1446 жылға дейін ел астанасы  болған), 1431 -1432 жылдары Хорезмді, оның астанасы Үргенішті басып алады. Осы жылдары Әбілхайыр Хажы Тарханның билеушілерін (Махмұт хан мен Ахмет ханды) жеңіп, астанасын Кеңгір өзені жағалауындағы Орда Базарға көшіреді. 1446 жылы ол аса ірі жеңістерге қол жеткізіп, мемлекетінің құрамына Қаратау алабы мен Сыр жағалауындағы Созақ, Сығанақ, Арқұдық, Аққорған, Үзкент секілді қамал-қалаларды қосып алады. Соның нәтижесінде ел астанасын Сығанақ қаласына көшіреді. Тарихи әдебиеттерде  мемлекет тұрғындарын құраған ру-тайпалар жалпылама түрде өзбектер деп аталған. Мемлекет ханы Әбілхайыр 1468 жылы Моғолстанға, кейін қазіргі Солтүстік, Шығыс Қазақстан жеріне жасаған жорығы кезінде қайтыс болады. Осы қайғылы оқиғадан он жыл бұрынырақ, 1457 жылы Есен тайшының баласы - Өзтемір Дешті Қыпшаққа келіп, Әбілхайыр (1428 – 1468) ханның әскерін талқандап, қалаларын өртеді. Әбілхайыр мемлекетін саяси ыдырауға әкеп тіреді. Барақ ханның кіші ұлы Жәнібек пен Орыс ханның шөбересі Керей сұлтандар басқарған тайпалардың бір бөлігі Шу өзенінің төменгі ағысы мен Қозыбасы маңына көшіп кетеді. Сөйтіп, Қазақ хандығын құруға бағыт ұстайды.

3.  Ноғай Ордасы, Этникалық  құрамы, территориясы, шаруашылығы. 

Ноғай ордасы (Ноғайлы) – XIV ғасырда Алтын Орданың ыдырауы нәтижесінде пайда болған мемлекет. Ноғай Ордасы Алтын Орданың әскери қолбасшысы Ноғай әскерлерінің құрамына енген тайпалар мен маңғыт тайпаларынан құралған.

Түркі тілдес халық – ноғайлар Еділден Ертіске дейін, Каспий және Арал теңіздерінен Түменге дейінгі жерлерде көшіп жүрген. Орданың орталығы – Жайық өзені сағасындағы Сарайшық қаласы болды. Әлемге билік жүргізген Алтын Орда ыдырап, оның орнына Қазақ хандығы, Астрахань хандығы, Ноғайлы және Көк Орда қонысын иеленген Қазан Ордасы, тағы басқа хандықтар дүниеге келіп, XVI ғасырда күш-қуаты бар жеке мемлекеттер ретінде белгілі болатын. Алайда, Ноғай Ордасындағы алауыздық бүкіл түркі дүниесіне қасірет әкелген еді. Ноғайлар жауға есесін жіберіп, жақынын қарақтауға көшті.

Ноғай Ордасының әміршілері Мамай би мен Ағыс батыр 1523 жылы Қажы Тархан (Астрахань) түбінде өздерінің қандас бауырларын – Махмет-Герей хан бастаған 30 мыңдық Қырым әскерін қапыда басып, түгел қырып тастайды. Осының алдында ғана Алтын Орданың батыс бөлігін бірұтас ұлысқа айналдырмақ болып, ант ішіскен қандас бауырлар бірінің түбіне бірі жетеді. Сөйтіп, Русь мемлекетіне Еуразияны жаулап алуға өздері жол ашады. Орыс мемлекеті Қазан мен Астрахань хандықтарына көз алартатын дәрежеге жетеді. Содан, XVI ғасырдың 2-жартысында Ноғай Ордасы бірнеше мемлекеттік бірлестіктерге ыдырап кетті.

Қасым хан тұсында  ата-жұртта отырған қуатты Қазақ  Ордасы әлсіреген ноғайлы ұлысының Жайықтан Еділге дейінгі үлкен бөлігін  өз құрамына қосып алды. Ауыз бірлігінен айырылған Қазан, Астрахань және Ноғай Ордалары Орыс мемлекетіне қор боп, жем бола бастайды. Қасым хан сияқты Қазақ Ордасының іргеленуіне үлкен үлес қосқан Хақ-Назар хан Еділ бойындағы ноғайлының үлкен бөлігін өзіне қосып алып, Орыс мемлекеті табанынан қандастарын құтқаруға тырысады. Ыдыраған Ноғай Ордасының бір бөлігі Ресей мемлекетіне кіріптар болып қалады. XVIII ғасырдың соңы мен ХІХ ғасырдың басында Кіші Ноғайлының біраз бөлігі бұрынғы ата қонысы Азов маңына (Доннан Кубаньға дейін) ауып, кей бөлігі Түркияға көшті. 

4.  Моғолстан мемлекеті,  территориясы, шаруашылығы, саяси  тарихы. 

XIV ғ. ортасы – XVI ғ. басында  Оңтүстік – Шығыс Қазақстан аумағы Моғолстан мемлекетіне кірді.

Бұл мемлекет XIV ғасырдың ортасында Орта Азияның оңтүстік-шығыс бөлігі, Жетісу мен Шығыс Түркістан жерінде Шағатай ұлысы ыдырағаннан кейін құрылды. Моғолстан мемлекетінің негізін салушы – дулат тайпасының басшысы Әмір Болатшы. Билеушісі – Тоғылық Темір хан (1348-1362 ж.ж.). Астанасы – Алмалық (Іле алқабында). Территориясы – Оңтүстік-Шығыс Қазақстан, Қырғыстан, Шығыс Түркістан. Моғолстанның шекарасы туралы Мұхаммед Хайдар Дулати «Тарих-и-Рашиди» еңбегінде жазған: «Шекарасының ұзындығы мен ені 7-8 айлық жол. Баркөл, Ертіс – Көкше теңіз – Түркістан-Ташкент, Ферғана, Қашғар, Ақсу аралығы». Орталық аймағы – Жетісу. «Моғолстан» атауы «монғол» сөзінен шыққан. Өйткені түрік және парсы деректерінде монғолдарды осылай атаған. Халқы: дулат, қаңлы,керей, арғын, үйсін, т.б. тайпалар. Дулаттар – ең қуатты тайпа. Бұл тайпалардың көпшілігі кейін қазақ халқының құрамына енді, ал Тянь-Шань етегі мен Шығыс Түркістанды мекендеген тайпалар қырғыз және ұйғыр халықтарын құрады.

Моғолстанның алғашқы  ханы Тоғылық Темір өз билігін нығайту үшін илам дінін тірек етті.   

Өзін-өзі  тексеру сұрақтары:

1. Монғол мемлекетінің  құрылуы, Шыңғысхан.

2. Ұлыстар, территориясы, этникалық құрамы.

3. Алтын Орда, аумағы, саяси тарихы.

4. Ақ Орда, территориясы, этникалық құрамы, саяси тарихы.

5. Әбілхайыр хандығы,  Моғолстан, Ноғай ордасы. Территориялары, саяси      

   тарихы.

Пайдаланылатын  әдебиеттер:

1. Ә. Әбдәкімұлы «Қазақстан  тарихы» А; 1997ж. 88-92 б.б.

2. «Қазақ тарихы» 1997ж.  №1, 45 б.

3. К. Аманжолов «Қазақстан  тарихы» А; 2004ж. 281-292 б.б.

4. «Қазақ тарихы» жур. 1997ж. №5, 11-14 б.б. 

 

9-дәріс         

Тақырыбы: Қазақ хандығы дәуірі.

Дәрістің мазмұны:

1. Қазақ халқының қалыптасуы, «қазақ» этнонимі.

2. Қазақ хандығының құрылуы. Жәнібек пен Керей.

 

1.  Қазақ халқының  қалыптасуы, «қазақ» этнонимі.

Қазақ халқы әлемнің  басқа халықтарына тән болған бірегей заңдылықтар негізінде қалыптасты. Этногенез процесінің жалпы схемасы мынадай болды: жеке рулар, тайпалар, тайпалық одақтар, халықтар, ұлттар. Рулардың тілінен тайпалардікі, одан халықтар тілдері, одан кейін ұлттардың тілі дамыды. Бұл процесстер тура сызықты ьолған емес, ол қайшылық жағдайда ұсақтану, ассимиляциялану, будандасу, бірігу арқылы өтті. Жеке бір тұста уақытша тоқтап та қалып, ал содан кейін қайта дамып отырды.  Бұл орайда тарихи жаңа жағдайларда жаңғырып отыруды басынан кешірді. Тұтас алғанда халықтың құрылуы – ұзақ мерзімді процесс, оның түпкілікті уақытын белгілі бір датаның кезеңімен байланыстыру қиын. Алайда азды-көпті тұрақтанған пікірге қарай, қазақ халықының қалыптасу процесі негізінен ХІҮ-ХҮ ғғ. арасында аяқталуды деуге болады. «Қазақ» этнонимінің шығуы жөнінде әр түрлі пікір кездеседі. Бернштам қазақ атын сақтармен байланыстырады. «Қазақ» сөзі ежелгі замандағы «Каспий» және «Сақ» деген сөздің қосындысы дейді. Ақынжановтың айтуы бойынша «Қазақ» сөзі «Қас\ нағыз» және «Сақ» деген екі сөздің қосындысы.

2. Қазақ хандығының  құрылуы. Жәнібек пен Керей.

Қазақ хандығының пайда  болу тарихы ХҮ ғ. ІІ ж. басталды. Ол Қазақстан  жерінде ХІҮ-ХҮ ғғ. болып өткен  әлуметтік-экономикалық  және этникалық-саяси  процестердің заңды қорытындысы. Өзбек  ұлысында тұрған қазақ халқының ХҮ ғ. 50 ж.соңынан 60 ж. аяғына дейін Жетісуға ауа еөшуі әдеттегі көшу емес еді. Мұның өзі еңбекшілердің фоедалдық  езгіге, көбейе түскен салықтар мен міндеткерліктерге, феодалдық тартыстар мен соғыстың шексіз ауыртпалығына деген қарсылығы еді. Әбілқайырмен жауласқан Ақ Орда хандары әулетінің билігін қалыпына келтіру үшін шайбанилықтарға қарсы күресіп жүрген Жәнібек пен Керей сұлтандар халық бұқарасының наразылығын  пайдаланды. Өздерінің таптық мақсатын кқздеп, билік үшін күресе отырып, олар сонымен қатар қазақтардың саяси тұрғыдан бірігуіне және Қазақ хандығының құрылуына себептесті. Сөйтіп 1465-1466 жж. Шу мен Талас аралығында Қазақ хандығы құрылды. Қазақ хандығы жөнінде негізгі дерек Мұхаммед Хайдар Дулатидің «Тарих-ир-Рашиди» еңбегі. Алғашқы қазақ хандары хандықтың аумағын кеңейтуге, Сырдария өңіріндегі қалалар мен Шығыс Дешті Қыпшақтың қырларындағы өз билігін нығайтуға бағытталған белсенді сыртқы саясат жүргізді. Қазақ халқы мемлекетінің негізін қалаған Керей мен Жәнібек хандар қазақ тайпаларын біріктіруге көп күш жұмсады. ХҮ ғасырдың соңғы ширегінде Жетісудың тайпалары мен руларын Қазақ хандығына біртіндеп қосу процесі одан әрі жалғасты.