Ежелгi дәуiрдегi Қазақстан

XIX ғасырдың 60-жылдарының орта шенiнде Қазақстанның Ресейге қосылуы аяқталды. Патша өкiметi Қазақстанның байтақ өлкесiн қол астына қаратуға қырық жылдан астам уақыт жұмсап, ендi Орта Азияға, Қоқан, Хиуа, Бұқар хандықтарының жерiне ауыз сала бастады.

1864 жыл – Шыңжаңда (Синьцзян – Жаңа шекара) көтеріліс болды. Нәтижесінде Іле өлкесінде – Іле сұлтандығы, Қашғарияда – Жетішар мұсылман мемлекеттері құрылды. 1871 жыл – Ресей әскері Іле өлкесіне енгізіліп, Іле сұлтандығы Түркістан генерал-губернаторлығына бағындырылды. 1881-1883 жылдар – Орыс үкіметінің келісімімен ұйғыр, дүнгендер Жетісу мен Солтүстік Қырғыз өлкесіне қоныс аударды (ұйғырлар – 45000, дүнгендер – 5000).

Қазіргі Алматы мен Талдықорған  жерінде алты ұйғыр болыстары  құрылды. Олар – Жаркент, Ақкент, Ақсу-Шырын, Малыбай, Қорамса, Қарасу. 1897 жылғы санақ бойынша ұйғырлар – 55999, дүнгендер – 14136 адамға өсті. Ұйғырлардың басым көпшілігі егіншілікпен шұғылданып, жан басына орта есеппен 3 десятина жер берілді. Жетісудағы шаруашылыққа қолданылатын су қорының негізі казак кулактары мен қазақ, ұйғыр байларының қолдарында болғандықтан, кедейлер су тапшылығынан жерлерін арзан бағаға байларға сатты. Ауқатты ұйғыр байлары негізінен мал шаруашылғымен айналысты. Байыған ұйғыр кәсіпкерлері Іле өзенінде кемемен жүк тасуды ұйымдастырып, су диірмендерін, мал шаруашылығы шикізаттарын өңдейтін өндіріс орындарын салуға қаражат жұмсай бастады.  

Патша өкiметi қазақ  даласын түпкiлiктi билеу үшiн әуелi әр түрлi реформалар жүргiзiп, қазақтың  елдiк этникалық ұйтқысын iрiтiп, ұлыстарды  бөлшекткп, оларды губернияларға, округтерге телiп, ұлтанды елдi тұтастықтан айырды. Рас, олар мұның бәрiн бiрден жүзеге асыра қойған жоқ. Бұқпантайлап, торғай ұстаған мысықтай жақыннан қармау үшiн алыстан арбап, зымияндық саясат жүргiздi. Патша өкiметi оны кезең-кезеңiмен iске асырады.

2.Еңбекшiлердiң қайыршылыққа  ұшырауы.

1731 жылдан 1822 жылға дейiн  созылған ел билеу жүйесiндегi протектораттық дәуiр, яғни күштi мемлекеттiң әлсiз мемлекетке  формальды түрде болса да қамқорлық  жасау саясатын жүргiзу болды. Бұл кезде патша өкiметi ел билеудiң бұрынғы хандық жүйесiн сақтап, оның iшкi тiрлiгiне араласпай, тұзақты алыстан құрып, сырт иелiгiн жасады, яғни қазақ елiн өзiне жағынып, бас шұлғып, бағынышты болған хандар арқылы басқарды. Бiрақ қазақ жұртының арасына бiлiмдар адамдарын қаптатып, ғылымды бет перде етiп алға ұстап, соның тасасында тұрып, елдiң әдет-ғұрпын, мiнез-құлқын жан-жақты зерттеп, қазақ халқының осал тұстарын пайдалануға тырысты. Оны меңгергеннен кейiн хан тағынан үмiткер ханзадалар мен сұлтандар арасында ши жүгiртiп, оларды тақ таласына итермеледi. Солардың iшiнде шенқұмар, атаққұмарлары ерекше бағаланып, бұлардан патша өкiметi ештеменi де аяған жоқ. Патша отаршылары қазақ жұртшылығының арасына алауыздық ұрығын осылайша енгiзе бастады.

Патша өкiметiнiң қазақ елiнiң басына тәуелдiлiк ноқтасын бiржолата кигiзуi 1822 жылдан 1867 жылға дейiн созылды. Сөйтiп, патша өкiметiнiң отаршылдық саясатының екiншi кезеңi басталды. Бұл кезде ол әскер күшi арқылы елдiң iшкi тiрлiгiне араласып, жергiлiктi шаруаларды қонысынан қуа бастады. Олардың орнына iшкi Ресейде жоқшылыққа ұшыраған орыс босқындарын әкелiп орналастырды.

Өзін-өзі  тексеру сұрақтары:

1. Отаршылдық қанаудан жергілікті халықтың экономикалық жағдайы.

2. Еңбекшілердің қайыршылыққа ұшырауы.

3. Жерді зор көлемде тартып алу, алым-салықтың көбеюі.

Пайдаланылатын  әдебиеттер:

1. К. Аманжолов «Қазақстан тарихы» А; 2004ж. 356-359 б.б.

2. Х. Маданов «Қазақ  халқының арғы-бергі тарихы» А; 1995ж. 121-122 б.б.

3. Ч. Мусин «Ұлы дала  тарихы» А; 1994ж. 127 б.

4. Ә. Әбдәкімұлы «Қазақстан тарихы» А; 1997 ж. 113-114 б.б.

                                                                                                        20- дәрiс.

 

Тақырыбы: Патшалы Ресейдiң 1867-1868 жылдардағы Қазақстандағы әкiмшiлiк реформалары.

Дәрістің мазмұны:

1.Капиталистiк қатынастардың  Қазақстанға енуi.

2.Басқару туралы Уақытша  ереженiң мәнi.

 

1.Капиталистiк қатынастардың  Қазақстанға енуi.

1867-1868 жылдардағы реформалар  бойынша әскери-сот комиссиялары  мен уездiк соттар құрылды, олар  жалпы империялық заңдар негiзiнде жұмыс iстедi. Бұл «Ережелер» екi жыл мерзiмге тәжiрибе түрiнде уақытша енгiзiлген болатын. Алайда, бұл «тәжiрибе»ргiлiктi халыққа терiс әсер етуi ықтимал деген қауiппен 20 жылдам астам уақытқа созылды. 1886 жылы 2 маусымды «Түркiстан өлкесiн басқару туралы ереже», 1891 жылғы 25 наурызда «Ақмола, Семей, Жетiсу, Орал және Торғай облыстарын басқару туралы ереже» қабылданды. Түркiстан өлкесi жерiнiң құрамына Ферғана, Самарқанд және Сырдария облыстары кiрдi. Сырдария облысы Әмудария бөлiмiнен және Қазалы, Перовск, Шымкент, Әулиеата және Ташкент аталған 5 уезден құралды. Ал Орынбор және Батыс Сiбiр генерал-губернаторлығы құрылды. Оның құрамына Ақмола, Семей, Орал, Торғай және Жетiсу облыстары кiрдi. 1897 жылы Жетiсу облысы қайтадан Түркiстан генерал-губернаторлығының қарауына берiлдi.

2.Басқару туралы Уақытша  ереженiң мәнi.

Әскери-әкiмшiлiк отарлау  саясаты Ресейден шаруалардың  қазақ жерiне ағылып келуiне  жол ашты. Қазақ даласын отарлау  саясатын iске асыру жолында Жетiсудың  бiрiншi әскери-губернаторы Колпаковскийдiң бастауымен 1868 жылы «Жетiсуда шаруаларды қоныстандыру туралы уақытша ережелер» бекiтiлдi. Осы ереже бойынша қоныстанушы әр жанға 30 десятина жер бөлiндi. Қоныс аударушылар 15 жыл мерзiмге алым-салықтан, рекруттық (әскери мiндет) мiндеткерлiктен босатылды. Мұқтаж отбасыларға «керек-жарақтар алу үшiн» ақшалай көмек берiлдi.

XIX ғасырдың екiншi жартысында Еуропа мемлекеттерiнде дамыған капиталистiк қатынас Ресейге әсер етпей қоймады. Осымен байланысты Ресейдiң капиталистiк өнеркәсiбi мен Қазақстандағы ауыл шаруашылық өндiрiсi арасындағы қатынас күшейдi. Сауда және өсiмқорлық капиталы Ресейдiң орталық губерниялары мен Қазақстан арасындағы ғана емес, сонымен бiрге өлкенiң өз iшiнде де тауар айналымының өсуiн шапшандатты. Өлкеде үстем болған натуралды шаруашылық бiртiндеп ыдырай бастады.

Өзін-өзі  тексеру сұрақтары:

1. Капиталистік қатынастардың Қазақстанға енуі және даму салалары.

2. Қазақ жерін басқару  туралы Уақытша Ереженің мәні.

Пайдаланылатын  әдебиеттер:

1. К. Аманжолов «Қазақстан тарихы» А; 2004ж. 361 б.

2. Ч. Мусин  «Қазақстан тарихы» А; 2003ж. 162-167 б.б.

3. Х. Маданов «Қазақ халқының арғы-бергі тарихы» А; 1995ж. 123-124 б.б.

 

 

                                                                                                    21- дәрiс.

 Тақырыбы:  ХХ-ғасырдағы Қазақстан.

Дәрістің мазмұны:

1.ХХ ғасырдың басындағы  өлкедегi жалпы ахуал.

2. I- шi дүниежүзiлiк соғыстың  Қазақстанға әсерi.

3.Ақпан буржуазиялық-демократиялық  революциясы, оның Қазақстанға әсерi.

 

1.ХХ ғасырдың басындағы  өлкедегi жалпы ахуал.

Капиталистiк қатынастардың  қазақ даласына енуi көшпелi және  жартылай көшпелi мал өсiрушiлiкпен  айналысатын қазақ ауылында патриархалдық-феодалдық  қатынастардың ыдырау процесiн  тездеттi. Өлкеде өнеркәсiптiң жаңа  салалары пайда болды. Қоғамдық  еңбек бөлiнiсi одан әрi дамып, жұмысшы табы қалыптасты.

ХIХ ғасырдың аяғы  мен ХХ ғасырдың басына қарай  Ресейде капиталистiк даму империалистiк  сатыға көтерiлдi. Бiрақ Ресейде  империализм елдiң экономикасы  мен саяси құрылысында феодалдық-крепостниктiк  қалдықтардың сақталуы жағдайында дамыды. Помещиктердiң сойылын соғатын iрi монополистiк капиталмен тығыз байланыстағы патша өкiметi елдiң өндiргiш күштерiнiң дамуына тұсау болып, қоғамдық прогрестi тежедi.

Бiрiншi орыс төңкерiсi кезiнде патшалық тәртiпке  қарсы күреске ұлттық аймақтардың езiлген халықтары да көтерiлдi. Қазақстан еңбекшiлерiнiң 1905-1907 жылдардағы ереуiлдерi орыс халқының төңкерiстiк күресiмен тығыз байланысты болды.

Қазақстан қалаларында  өткен жұмысшылар мен қызметкерлердiң  жиналыстарында Петербургтегi қарусыз жұмысшыларды атқылауға наразылық бiлдiрiлдi. Ереуiл кезiнде қаза тапқандардың отбасыларына көиек үшiн қаржы жиналды. Қалалар мен темiр жолдарда ереуiлдер өттi. 1905 жылы ақпанда Перовск, Түркiстан, Шалқар темiржолшылары өздерiнiң экономикалық жағдайларын жақсарту талабын қойған ереуiл жасады.

2. I- шi дүниежүзiлiк соғыстың  Қазақстанға әсерi.

1914 жылы патшалы Ресей  дүниежүзiлiк соғысқа тартылды. Бұл  бiрiншi дүниежүзiлiк империалистiк  соғыс барлық халықтарға, соның iшiнде  Қазақстанға да аса ауыр зардаптарын тигiздi.

1916 жылы 25 маусымда патша  үкiметiнiң “Бұратана халықты мемлекеттiк қорғаныс жұмыстарына пайдалану тәртiбi тураы ереже” қабылдануына байланысты тiптi күшейе түстi. Жұмыстан немесе әкiмшiлiк ережелерi мен талаптарын орындаудан бас тартқан жұмысшыларды түрмеге отырғызуға немесе үш ай мерзiмге тұтқынға алуға, болмаса айып ретiнде ақша өндiрiп алуға кесетiн болды. Азық-түлiктiң екi-үш есе қымбаттауы да халықтың наразылығын өршiте түстi.

Майданға миллиондаған қазақ, өзбек қырғыз, т.б. ұлттардың жастарын қаруландырмай, соғыс әдістеріне үйретпей аттандыру оларды тірідей өлімге айдаумен бірдей еді. Бұл отаршылдардың бір шырғалаңы болатын. Оған қоса, Ресей өзіне қарсы соғысып жатқан Түркияға мұсылман халықтарын қарсы қойып, олрды өзара қыр-қыстыру қиямпырыстығын да ойластырды.

Патша жарлығына сай  ең әуелі соғыс барысында қираған  әскери бекіністер мен қорғаныс қамалдарын қалпына келтіруге 391065 жігіт жіберілуі тиіс болды. Бұған барлық жерде бұқара халық наразылық білдіріп, ереуілге шығады. Кісі жібермеу антына қол қояды. Ежелгі жаумен белдесуге шыққан елдің бірі Жетісу жұрты болды. Столыпин реформасының әлегінен ата-баба қонысынан айырылып, қанаты қайырылған Жетісу сол 1916 жылдың жаз айларында ұлт-азаттық көтерілістің туын тікті. Олар қарсылық көтерілісіне қол жинап жатқанда қазақтардың ата қонысына орналасқан қара шекпенді мұжықтарды отарлау әкімшілігі қаруландырып үлгерді. Теміржол торабы арқылы Жетісуға бүкіл Түркістан өлкесінен жазалаушылар қосыны келіп жетті. Ойдым-ойдым көтеріліске шыққан халықты патша жазалаушы қосындары қанға бөктірді. Көтерілісті бастаушылар Жәмеңке мен Ұзақ аяусыз жазаланды. 

3.Ақпан буржуазиялық-демократиялық  революциясы, оның Қазақстанға әсерi.

1917 жылы 27 ақпанда Петроградта  буржуазиялық-демократиялық төңкерiс жеңiске жеттi. Патша өкiметi құлатылып, министрлер мен көрнектi чиновниктер тұтқынға алынды. Патша өкiметi құлатылғаннан кейiн бүкiл Ресейдегi сияқты Қазақстанда да қос өкiмет орнады. Бұрынғы патша чиновниктерi, эсерлер, меньшевиктер және буржуазиялық Уақытша үкiмет органдарымен бiрге халықтық өкiметтiң жаңа органдары жұмысшы, шаруа және солдат депутаттарының Кеңестерi құрылды.

Уақытша үкіметтің қазақ  өлкесіндегі жергілікті органдары 1917 жылы наурыз-сәуірде құрылды. Уақытша үкімет облыстарды басқаруға бұрынғы патша шенеуніктерін және қазақтың ұлттық зиялыларын сайлады: Ә.Бөкейханов – Торғай облысының, М.Тынышбаев – Жетісу облсының, М.Шоқай – Түркістанның Уақытша үкіметінің комиссары болды.

Қазақ ұлттық зиялыларының жетекшісі Ә.Бөкейханов «Жаңарған  Ресейдің азат азаматтары-қазақтарға» деген үндеуінде қазақтарға ұйымдасу қажет екендігін баса көрсетті. Ақпан төңкерісінен кейін ұлттық-либералдық қозғаыстың басшылары қоғамдық-саяси дамудың маңызды мәселелері бойынша Уақытша үкімет жағына шықты.

1917 жылғы наурыз-сәуір – жұмысшы және саолдат депутаттарының Кеңестері құрылды. 1917 жылғы мамыр-маусым – шаруалар депутаттарының Кеңестері құрылды. Кеңес үкіметінің көтерген мәселелері: шаруаға – жер; жұмысшыларға – 8 сағаттық жұмыс күні; халыққа – бейбітшілік беру. 1917 жылғы наурыз – жергілікті социал-демократтардың астыратын жұмыс істеуден ашық түрде жұмыстарын өрістеткен кезеңі.     

Өзін-өзі  тексеру сұрақтары:

1. ХХ-ғасырдың басындағы өлкедегі жалпы ахуал.
2. 1905-1907 жылдардағы ревалюциялық оқиғалар, саяси қозғалыстардың өрістеуі.
3. Бірінші дүниежүзілік соғыстың Қазақстанға әсері.
4. Ақпан буржуазиялық-демократиялық революциясы, оның Қазақстанға әсері.

 Пайдаланылатын әдебиеттер:

1. К. Аманжолов «Қазақстан тарихы» А; 2004ж. 376-378 б.б.
2. «Қазақстан тарихы» очерктер, А; 1994 ж. 162-163 б.б.
3. «қазақ тарихы» жур. 2004ж. №3, 91 б.

 

                                                                                                             22-дәрiс.

Тақырыбы: Тоталитарлық жүйенiң қалыптасу кезеңiндегi Қазақстан.

Дәрістің мазмұны:

1.Қазақ АКСР-нiң құрылуы.

2.ЖЭС-ке көшуi.

3.Қазақстандағы күштеп  ұжымдастыру.

 

1.Қазақ АКСР-нiң құрылуы.

Заман талабы қазақ халқының ұлттық кеңес мемлекеттігін құруын қажет етті. Жүзеге асыруға тиісті шаралар: халықтың бұрынғы территориялық  тұтастығын қалпына келтіру; қазақ жерлерін бір республика құрамына біріктіру.

Арнаулы комиссия құрылып, республика шекарасын белгілеумен  айналысты. Бұл өзгерістер кезінде  әр түрлі көзқарастар туындады. Қазақ  өлкесіне Ақмола, Семей, Орал облыстарының қосылуына қарсылық. Республика құрамына Омбы облысын, Орта Азияның көп бөлігін, Барнаул уезін, Алтай