Ежелгi дәуiрдегi Қазақстан

Қола дәуiрiнде  Сiбiрдiң, Қазақстанның және Орта  Азияның кең-байтақ далаларын  тегi және тарихи тағдырының ортақтығы  жағынан туыс тайпалар мекендедi. Бұл тайпалар бiр үлгiдегi, бiр-бiрiне  ұқсас мәдениет қалдырды. Олар  қалдырған ескерткiштiң табылған жерi Ачинск маңындағы Андроново селосының атымен ғылымда шартты түрде «Андронов мәдениетi» деп аталады.

Андронов мәдениетiнiң  негiзгi орталықтарының бiрi-Қазақстан  жерi. Археологиялық деректерге қарағанда, Андронов мәдениетi дәiрiнде халықтың  басым көпшiлiгi отырықшылықта өмiр сүрген. Өзендердiң, көлдердiң жағасындағы жайылымы мол жерлерге орналасқан патриархаттық отбасылардың үйлерi мен үлкен жертөлелерi болған. Олардың жанынан әр түрлi шаруашылық жайлар мен мал қамайтын орындар салынған. Өйткенi, бұл кезде мал қамайтын орындар салынған. Өткенi, бұл кезде мал бағу кәсiбi басымырақ едi. Тайпалар малшылық-егiншiлiкпен аралас шұғылданады.

Орталық Қазақстанда  қола дәуiрiнiң соңғы кезеңiнде (б. з. б. X-VIII ғасырлар) Андронов мәдениетiмен салыстырғанда анағұрлым жоғары Дәндiбай-Беғазы мәдениетi болғанын бiлемiз. Ол Қарағанды қаласы маңындағы Дәндiбай ауылында және Балқаштың солтүстiк төңiрегiндегi Беғазы қойнауында қола ескеркiштерi алғаш қазып алынған жерiне қарай аталған. Дәндiбай-Беғазы мәдениетi Атасу өзенiнен Ертiске дейiнгi байтақ даладан табылған көптеген ескерткiштермен сипатталынады. Олардың қатарына Ақсу-Аюлы II, Ортау II, Байбала II, Бөсоба, Бұғылы III кешендерi жатады. Бұл ескеркiштерге тән нәрсе, бiр жағынан, андроновтық дәстүрлердiң сақталуы, екiншi жағынан, мәдениеттiң жаңа элементтерiнiң тұрпаты ерекше бейттiк тамдардың, жатаған, домалақ ыдыстардың пайда болуы. Жерлеу ғұрпы кейiнгi, ерте темiр дәiрiнде Қазақстан жерiнде тұрған малшы тайпаларда кеңiнен тараған.

Қола дәуiрiндегi тайпалардың дiни нанымдары мен сенiмдерiне келетiн болсақ, ол тұстағы адамдардың тұрмасы мен әл-ауқаты түгелдей табиғатқатәуелдi болғандықтан, олар табиғат күшiн киелi рух деп бiлген. Бұл күштер ең алдымен су, күн, от, жануарлар мен өсiмдiктер дүниесi едi. Күн мен от, жарық, жылылықты бередi, мұның бәрi қайырымды құдiреттi рухтармен байланыстырылды. Адам мен жануарларға сусыз өмiр жоқ, сондықтан суға да, сол сияқты ай мен жұлдызға да табыну сияқты наным күштi болды.

Қола дәуiрiнiң  тайпалары ата-бабаларына сыйынған  және о дүниеге сенген. Ауру адамдарды емдеу және оларды өлiмнен сақтап қалу әрекеттерi де болып отырған. Ол әрекеттер нәтиже бермеген жағдайда өлген адамды о дүниеге қажет деп санаушылық, о дүниеде тамақ керек деп, тамақпен, киiммен, еңбек құралдарымен, қару-жарағымен, сәндiк заттарымен барынша жақсылап көму қола дәуiрiндегiлерге тән рәсiм.

Қола дәуiрiнде  күнге, отқа, суға, айға, жұлдыздарға  және қорғаушы рухтарға арнап  құрбан шалу ғадетi де болған. Кейiн келе адамның ой-өрiсiнiң  өсуi нәтижесiнде, оның өзi туралы және табиғат туралы ұғымы күрделене түстi, сөйтiп, дiни дүниетаным келiп шықты.

Қорытып айтқанда, қола дәуiрiнiң соңғы кезiнде  отбасылық және қауымдық топтық  еңбектiң кезiнде өндiрiстiк жабдықтарға  және өндiрiс өнiмiне ортақ меншiктiң  пайда болуына байланысты қоғамда қауымдық құрылыс ыдырап, отбасылық меншiк алға шықты.

Өзін-өзі  тексеру сұрақтары:

1. Тас дәуірінің кезеңдерін ата.
2. Еңбек құралдары мен шаруашылығы.
3. Қола дәуірі, кезеңдері.
4. Мал шаруашылығы мен егіншіліктің дамуы.
5. Қола дәуірінің кезеңдерін ата, олардың ерекшілігі.

Пайдаланылатын әдебиеттер:

1. К. Аманжолов «Қазақстан тарихы» дәріс курсы І, А; 2004ж. 24-36 б.б.
2. «Қазақстан тарихы» очерктер, А; 1994ж. 17-30 б.б.
3. Қ. Салғарұлы «Алтын тамыр»
4. С. Өтениязов «Атилла»
5. Ә. Әбдәкімұлы «Қазақстан тарихы» А; 1997ж. 34-38 б.б.

 

                                                                                                 2 дәрiс.

 Тақырыбы: Қазақстан территориясындағы тайпалық одақтар.

Дәрістің мазмұны:

1.Сақтар. Олар туралы  жазба мәлiметтер. Шаруашылық түрлерi.

2.Үйсiндер және қаңлы мемлекеттерi.

3.Ғұндар. Сармат-савромат  тайпалары.

 

1.Сақтар. Олар туралы жазба мәлiметтер. Шаруашылық түрлерi.

            Қазақстан жерiнде тұрған ежелгi тайпалар темiрден заттар жасауды игерiп, қуатты тайпа одақтарын құоған. Қолына көп мал жинаған iрi бай отбасылары жердi әрдайым ауыстырып, өзен бойларын ғана емес, сонымен қатар далалық және шөлейт жерлердi, Тянь-Шаньның биiк таулы бөлiктерiн бiрте-бiрте игере бастаған, Жұрт темiрдi пайдасына жаратып, атқа ауыздық салуды үйренген, сөйтiп атты алысқа қатынайтын аса маңызды көлiкке айналдырған iрi байфеодалдар қоғамдағы ықпалды күшке айнала бердi.

Бiздiң заманымыздан  бұрынғы V ғасырдың 40-жылдары аяғында грек тарихшысы Геродоттың «Тарих» аталатын еңбегiнде және басқа қолжазбаларда бiздiң заманымыздан бұрынғы I мың жылдықтың орта шенiнде Орта Азия және Қазақстан жерiнде Сақ деп аталатын бiрнеше тайпалардың қуатты жауынгер одақтары болғаны айтылады. Ол одақ массагеттер, даилар, қаспийшiлер, есседондар, кейiнiректе аландар, савроматтардан тұрған. Персия патшасы I Дарийдiң Накширустамдағы (Персополға жақын) тас жазуларында Сақ тайпалары үш топқа: Сақ-хаумаваргаларға (Геродоттың Амюргей скифтарының атына ұқсайды), Сақ-тиграхаудаларға (төбесi шошақ бас киiмдерi бар сақтар), Сақ-парадарайяндарға бөлiнедi делiнген. Бiрiншi топтағы сақтар Ферғана жерiнде мекендесе, екiншiлерi-Сырдарияның арғы бойы және Жетiсу жерiн жайлап, үшiншiлерi-еуропалық скифтер немесе Әмударияның арғы жағындағылар болған.

Геродоттың айтуынша: «Сақтар-скиф тайпалары, бастарына тiк тұратын төбесi шошақ тығыз киiзден iстелiнген бөрiк және шалбар киген. Олар садақ, қысқа семсер және айбалтамен қаруланған. Тамаша атқыш жауынгерлер болған.»

Сақ дәулетiнiң iргесiн қалаушы  Алып Ер Тұңға (Афрасиаб) болған  деген деректер бар. Сақтар көк  тәңiрiне табынған. Олардың жазуы рун жазуы, яғни түркi жазуы, тiлi-Алтай тiлдiк тобынан өрбiген түркi тiлi.

Сақ тайпалары көшпелi және жартылай  көшпелi мал шаруашылығымен айналысты.

2.Үйсiндер және қаңлы мемлекеттерi.

Сюннулар (хунну немесе ғұндар  деп аталды) әсiресе б. з. б. III ғасырда мейлiнше күшейдi. Тайпалардың бұл тобының аты қайдан шыққаны белгiсiз. «Ғұн» деген атаудың өзi кейiнiрек сюнну (хунну) деген аттан шыққан деп болжанды.

Мөде ғұндарды күштi державаға  айналдыру үшiн реформалар жүргiздi. Мөденiң басшылығымен ғұндар Саян-Алтай тайпаларына және үйсiндерге шабуыл жасап, оларды өзiне қаратты.

Б. з. б. 47 жылы ғұндар державасы  оңтүстiк және солтүстiк ғұндар  болып екiге бөлiндi.

Усундер туралы не бiлемiз? Батыс  усундердiң шекарасы Шу және  Талас өзендерi арқылы өтiп, Қаратаудың шығыс бөлiктерiне дейiн созылып жатқан. Усундердiң қол басқарушысын гуньмо деп атаған. Усун гуньмосының ордасы Чигу-Чэн («Қызыл-Аңғар қаласы») болған. Ол ертеден белгiлi «Ұлы Жiбек» жолындағы маңызды сауда орталығы.

Бiздiң заманымыздан бұрынғы II ғасырда «Кангют» деген атпен Қытайға белгiлi болған кангюй түрiк тұқымдас тайпалар да болған. Сырдария және Талас өзенiнiң бойында мекендеген кангюйлердiң астанасы Битянь деген қала. Жаңа заман шегiнде Кангюй князьдiгiндегi 600 мың адамның 120 мыңы соғысқа шығатын жауынгерлер екен. Кангюйлер усундер тарапынан қысым көрiп, ғұндардан жәрдем сұрап, көмек алып отырған. Кангюй тайпасы өзiнiң сауда , әскери және саяси қызметiнде ешқашан шығысқа ұмтылған емес, өз байланыстарын басқа бағытта дамытты.

3.Ғұндар. Сармат-савромат тайралары.

Ғұндар б.з.б I мың жылдықтың басында  Орталық Азияда моғол тектес  аборигендер мен Солтүстiк Қытайдан  шыққан Европалық түрiк тектес  нәсiлге жататындардан қалыптасқан  көшпелi халық. Б.з. 2-4 ғасырларда Орталық  Азиядан қоныс аударған, Орал маңын мекендеушi түркi тiлдес хун тайпаларымен жергiлiктi утра және сарматтардан қалыптасқан халық. Ғұндар жұрты үш бөлiкке бөлiнген. Бiрiншiсiнiң iшiнде сюннулар болды. Екiншiсi б.з.б I мың жылдықта сыртқы Монғолияда түркi монғол тiлiнде аралас сөйлеген сәнбилер. Үшiншiсi түркi тiлiнде сөйлеген тайпалар қоныстанған орта. Сармат-савромат тайпасы Каспий теңiзiнiң терiстiгiнде, шығыста Едiл өзенiне дейiнгi, солтүстiкте Жайық өзенiнiң басына дейiнгi жерлерде тұрғаны белгiлi.   

 Өзін-өзі тексеру сұрақтары:

1. Сақ, сармат тайпаларының  орналасқан жері.

2. Археологиялық ескерткіштері, саяси тарихы.

3. Қаңлы мемлекеті, оның территориясы.

4. Үйсіндер оның шығу тегі, шаруашылығы.

5. Ғұндар, саяси тарихы.                                                                                             

Пайдаланылатын әдебиеттер:

1. К. Аманжолов «Қазақстан  тарихы» дәрістер курсы І, А; 2004ж. 44-77 б.б.

2. «Қазақстан тарихы» очерктер А; 1994ж. 30-54 б.б.

3. «Қазақстан тарихы» І-ші том. А; 1996ж. 349-361 б.б.

 

                                                                                                            3-дәрiс.

   Тақырыбы: Ерте ортағасырлық мемлекеттер.

Дәрістің мазмұны: 1.Түркiлердiң тегi туралы деректер мен зерттеулер.

                                   2.Қарлұқтар.

 

1.Түркiлердiң тегi туралы  деректер мен зерттеулер.

VI-X ғасырларда алғашқы феодалдық мемлекеттер Батыс түрiк қағанаттары едi. Бiздiң заманымыздың I мың жылдығындағы Орталық Азия жерiн мекендеген тайпалар одақтарының тарихы бұлармен өзара тығыз байланыста болды. V ғасырға қарай Солтүстiк Сонғолиядан Орта Азияның Әмудария өзенiнiң бойына дейiн созылған кең-байтақ жердiң бәрiн тирек (телэ) деген жалпы атпен бiрнеше тайпа мекен еттi. Солардың бiрi-түрiк тайпасы болды. Түрiк деген ат алғаш рет 542 жылы аталады. Қытайдың солтүстiк-батысына орналасқан Вэй князьдiгiне түрiктер (туцзюе) жыл сайын шабуыл жасап, ойрандап отырғандығы жөнiнде айтылады.

Түрiк қағанаты 603 жылы  екi дербес Шығыс және Батыс  қағанаттарына бөлiндi. Батыс қағанатының орталығы Жетiсу жерiндегi Суяб қаласы болды.

Батыс түрiк қағанаты  ежелгi усун жерiн жайлады. Ол Қаратаудың  шығыс баурайынан Жонғарияға  дейiнгi жердiң бәрiн алып жатты. Қағанаттың негiзгi этникалық-саяси  ұйтқысы-«он тайпа» он-оқ будунның мекендеген жерi де осы ара болған.

2.Қарлұқтар.

VIII ғасырдың орта кезiнде Қазақстан жерiндегi Түргеш қағанатын қарлуқтар талқандап жеңiп, оның орнына 756 жылы түрiк тiлдi олардың тайпалары келiп орналасты. Олар Батыс Алтайдан көшiп келiп, Жетiсу жерлерiн өздерiне қаратып басып алды.

Қарлұқ тайпаларының  әуелгi орналасқан аймағы Батыс  Алтай мен Тарбағатай арасындағы  өлке болды.

Жазба деректерге қарағанда, Қарлұқ туралы алғашқы деректер «Сүй әулетi тарихында» (581-618 жылдар) кездеседi.Онда қарлұқтар өздерiнiң басты руының атымен Ақтағ (Алтай) баурайларында мекендеген, бұлақ (було) деп аталған. Қарлұқ тайпалары VIII-X ғасырларда Қазақстанның Жоңғар Алатауынан бастап Сырдарияның орта бойына дейiнгi кең-байтақ жерлердiң бәрiнде қоныстанды. Олар Балқаш пен Ыстықкөлдiң арасын, Ыстықкөлдiң айналасын, Iле, Шу, Талас аңғарларын, Тянь-Шаньның баурайларын мекендедi.

Қарлұқтардың құрамына  үш iрi ру бiрлестiктерi-Моула, Чжисы  және Ташли кiрдi. Қарлұқтардың  көсемдерiн жабғу деп атаған. Олардың  астанасы Қойлық қаласы болды.

Өзін-өзі  тексеру сұрақтары:

1. Түрік қағанатының құрылуы.

2. Оның экономикасы,  әлеуметтік жағдайы, территориясы, саяси тарихы.

3. Қағанат нешеге бөлінеді, оларды ата.

4. Қарлұқ мемлекеті,  саяси тарихы.

Пайдаланылатын әдебиеттер:

1. К. Аманжолов «Қазақстан тарихы» дәрістер курсы І, А;2004ж. 91-117 б.б

2. «Қазақстан  тарихы» І том. А; 1996ж. 296-332 б.б.

3. «Қазақстан тарихы» 2004ж. №2 47-53 б.б.

 

                                                                                                     4-дәрiс.

Тақырыбы: Дамыған ортағасырлық мемлекеттер.

Дәрістің мазмұны: 1.Қарахан мемлекетi.

                                   2.Оғыз Мемлекетi.

                                   3.Қимақ және Қыпшақ мемлекетi.

 

1.Қарахан мемлекетi.

942 жылы дүниеге келген  Қарахан қағанаты Шығыс Түркiстан, Жетiсу, Сырдария, Талас, Шу өңiрiн құтты қоныс еттi. Оның орталық астанасы Шу өзенi бойындағы Баласағұн, кейiнiрек Ордакент (Тараз) қаласы болды. Қарахан мемлекетiнiң Үзген, Мерке, Құлан сияқты қалаларында қағанаттың iрi алпауыттары мен қолөнершiлерi мекендеген.

Қарахан әулетiнiң негiзiн  салушы Сатұх Боғра хан болып  есептелiнедi. Қарахан хандығының iргесiн  көтерiп, мәртебесiн асырушылардың  арасында Бiлге Күл Қадыр хан, Әбдулкәрiм, Сатұқ Қара хан, Сүлеймен  Жүсiп, Мұхаммед Насыр, Ыбырахым Арыстан, Қылыш Арыстан сияқты бiртуар адамдар болған. Сатұх Тараз және Қашқар қалаларын өзiне қаратып, 942 жылы Баласағұндағы билеушiнi құлатып, өзiн жоғарғы қаған деп жариялайды. Қарахан мемлекетiнiң тарихы осы уақыттан басталады. Сатұх өлгеннен кейiн билiк оның баласы Мұсаға көштi, ол 960 жылы Қарахан мемлекетiнiң халқын ислам дiнiне қаратты.

2.Оғыз Мемлекетi.

Оғыз мемлекетi – IХ ғасырдың ортасы мен ХI ғасырдың басында Сырдарияның орта және төменгi ағысы мен оған келiп қосылатын Батыс Қазақстан жерiнде пайда болған оғыз тайпаларының ежелгi феодалдық мемлекетi. Сiрә, оғыздардың бастапқы қоныстанған жерлерi Орта Азияның Оңтүстiк шығыс аймақтары болса керек. Ертедегi оғыздардың топтасып қалыптаса бастауы Батыс Жетiсу жерiмен байланысты. Оғыз мемлекетiнiң астанасы – Янгикент Едiл жағалауы мен Маңғышлақ, Үстiрттi басып өтiп, Европа мен Азияны жалғастыратын маңызды жол тораптарының тоғысқан жерiнде орналасқан. Янгикент арқылы маңызды керуен жолдары қимақтар елiне, Хорезм мен Мауаранахрға өтетiн. Янгикент билеушiлерiнiң мемлекет құрамы бiр тектi болмады. Оғыздардың құрамына ежелгi тайпалар ретiнде негiзiнен түркiленген Сырдария алқабы мен Арал-Каспий далаларын мекендеген этникалық топтар және Жетiсу мен Сiбiрдiң жартылай көшпелi және көшпелi ру-тайпалары кiрдi. Оғыз мемлекетiнiң басында “жабғу” (яғбу) деп аталатын жоғары басқарушысы тұрды.