Қазақ тіліндегі белгілілік пен белгісіздіктің

Түрлі деңгейдегі категорияларды зерттеуде В.В.Виноградовтың еңбегі зор. Ғалым грамматикалық және лексика-синтаксистік деңгейлердің өзара әсеріне назар аудару қажеттігін, мұндай зерттеулердің семантика жүйесін құруға арналған зерттеулерде маңызы зор болатынын айтады. Функционалды-семантикалық категориялар туралы зерттеулер А.В.Бондарко еңбектерінде жалғасын тапты. Ғалым функционалды-семантикалық категорияларды ерекше тілдік категория ретінде қарастырып, оның принциптерін, берілу жолдарын, сипатын («мағынадан – тұлғаға қарай», яғни мағынадан осы мағынаның түрлі деңгейдегі берілу жолдарына қарай) айқындайды. Ғалым: «В современной лингвистике назрела настоятельная необходимость свести результаты многочисленных частных исследований о строении языка в единое целое», - дей келіп, тілді біртұтас жүйе ретінде зерттеу қажеттігін айтады /66, 68/. 

А.В.Бондарко грамматикалық категорияның семантикасына  баса назар аудара отырып, кез келген функционалды-семантикалық категорияны  анықтауда оны негізгі тірек  ретінде ұстанады /67, 68, 69, 70, 71, 72, 73/. Ғалым функционалды-семантикалық категорияны тілдік категорияның ерекше түрі ретінде сипаттап, принциптерін, берілу жолдарын: «мағынадан – тұлғаға қарай, яғни мағынадан осы мағынаны беретін түрлі деңгейдегі құралдарды анықтайды. О.Есперсон /74/, И.И.Мещининов /75/, Е.В.Гулыга, Е.И.Шендельс /76, 58/ сынды ғалымдардың пікірлерін дамыта отырып, ғалым функционалды-семантикалық категориялардың өзегі (доминанты) белгілі бір деңгейге (морфологиялық, синтаксистік не лексикалық) тән болатынын айтады. Зерттеуші морфологиялық құралдарды синтаксистік құралдармен тығыз байланыста қарастыра отырып, контекстің түрлі комбинацияларын сөз етеді. Алайда функционалды-семантикалық категорияның өзіндік ерекшелігін анықтау үшін  түрлі деңгейдегі категорияларды, барлық тілдік құралдардың қызметін талдау қажет.  Ғалым функционалды-семантикалық категорияның жалпы сипаты мен лингвистикалық сипатын  дәйектеді. Бұл көптеген функционалды-семантикалық категориялардың бір теориялық негіз бойынша жоспарлы зерттелуіне жол ашады. Сонымен қатар белгілілік/белгісіздік функционалдық-семантикалық категориясын жан-жақты зерттеуге, оның қызмет ету заңдылықтарын айқындауға мүмкіндік береді.

Болғар тіліндегі белгілілік/белгісіздік  категориясын ұғымдық категория  ретінде зерттеген ғалым В.Косска-Тотева бұл категорияның морфологиялық категория ретінде қарастырылғанын айта келіп, белгілілік/белгісіздік категориясы мен етістікпен тығыз байланысты екенін көрсетеді. Ғалым белгілілік/белгісіздік категориялары темпоралды-аспектуалды қатынастармен де байланысты екенін айтады /66, 15/. Алайда белгілілік/белгісіздік категориялары темпоралды-аспектуалды қатынастармен өзара байланысты болғанмен, белгілілік/белгісіздік категорияларының жағдаят белгілері процессуалдықтан тыс болуы да мүмкін. Гладров В. белгілілік/белгісіздік функционалды-семантикалық категориясын семантикалық категория ретінде сипаттай отырып: «отражает учет информированности слушающего говорящим о названном именем существительным объекте действительности, и вместе с тем как поле, охватывающее разноуровневые формальные средства, служащие для выражения указанных отношений /41, 241,242/, – деп жазады.

Қазақ тіліндегі белгілілік/белгісіздік  функционалдық-семантикалық категориясын таным категориясының категорияларының бірі ретінде қарастыру осы категорияны  талдауға негіз болады. Қазақ тіліндегі белгілілік/белгісіздік категориясының зерттеуде функционалды грамматика принциптері басшылыққа алынады. Н.Сәрсембаева зерттеуге алынып отырған категорияның тілдің түрлі деңгейлерінде көрініс табатынын айта келіп: « Белгілілік және белгісіздік категориясының семантикалық, ұғымдық мәні бар категория ретінде өмір сүруінің өзіндік онтологиялық негізі бар – олар шындық құбылыстардың, табиғаттың, адамзат ойлауының, тілдің, вербальді коммуникациясының өмір сүру формасының түрі болып табылады. Әрбір тіл міндетті түрде халықтың, этностық бүкіл ойлау дүниесін бейнелейді және де семантикалық, мазмұнды категорияларға жататын мәселелердің барлығын қамтиды. Белгілілік-белгісіздік категориясы – вербальді коммуникацияның негізі. Және сол себептен де өзінің әрбір тілдегі берілісінде арнайы құралдарға ие болады. Белгілілік категориясы вербалды коммуникацияның мәнін, ең маңызды мақсатын – ауызша және жазбаша қарым-қатынас иелерінің арасындағы түсінікті қамтамасыз етеді, ал белгісіздік болса, тілдік біртекті емес әртүрлі тұлғалардың, түсінбеушілікті тудырады», – дейді /***,  84-б./.   

Белгілілік/белгісіздік  категориясын зерттеуде белгілілік үш негізгі жолмен берілетінін көреміз. Олар: нақтылау, тұтастық, жалпылау. Сол сияқты белгісіздік мәні де үш түрлі жолмен беріледі: даралау, жинақтау, жалпылау. Белгілілік/белгісіздік категориясының құрылымын толық түсіну үшін айтылым деңгейінде зерттеулер жүргізу керек. Яғни белгілілік/белгісіздік категориясының категориялдық жағдаятын зерттеп, нақты семантикалық элементтерден құралған мағыналық құрылымын тексеру қажет.

Категориалдық жағдаят  мазмұндық құрылымды айқындайды. Ол айтылымның жалпы сигнификативті жағдаятының аспектілерін тексереді /80, 21/. Мұнда әңгіме денотативті жағдаяттың нақты тобын бейнелейтін категориалдық жағдаят туралы болады. Осылайша, нақтылық, жинақтау, даралау, тұтастық, жалпылау жағдаяттарын зерттеу арқылы белгілілік және белгісіздік мәндерінің референцияларымен байланысын ескеру қажет.

Жағдаяттарды семантикалық белгілеріне қарай, яғни функционалды-семантикалық өріс тұрғысынан сөз ету белгілілік/белгісіздік категориясының қырын, ерекшеліктерін жан-жақты аша түсуге мүмкіндік береді. Ол әсіресе қазақ тілін үйренушілер үшін өте маңызды. Қарым-қатынас үдерісі ретінде коммуникативтілік функционалдылықпен өте тығыз байланысты. Яғни ол әрбір тіл бірлігі, тіл формасы қарым-қатынас барысында нақты қызметке ие болуы керектігін білдіреді. Қандай да бір грамматикалық форманы меңгерген соң оның тілдегі қолданысын түсіну керек. Ол үшін осы форма жиі қолданылатын айтылымдарды іріктеп алып, ондағы формалардың қызметін, қолданысын байқау керек. Бұл осы грамматикалық формалардың қолданылу жағдаяттары болып табылады.

Белгілілік/белгісіздік категориясын құрайтын элементтердің қатарында  жалпылау мәнін де атауға болады. Адам санасы заттар туралы жалпы ұғымды қамтып, сөйлеу барысында актуалды болып саналатын нәрсе ғана негізге алынады. Ой жалпыдан жекеге қарай немесе жекеден жалпыға қарай бағытталуы мүмкін. Белгілілік пен белгісіздік категорияларының сабақтастығын айта келіп, Колшанский Г.В. былай дейді: «Естественно, что функционирование языка практически было бы невозможно в случае, если бы речевой аппарат не мог бы однозначно соотнесен на каждый раз соответствующим конкретным предметом «разовым объектом» и т.д. Такое явление могло бы создать ситуацию, при которой человек действовал бы лишь в сфере абстракции и не мог ориентироваться в мире конкретных вещей (что практически означает, естественно, парадокс). Соединение обобщающего, абстрактного и одновременно конкретного значения любой языковой формы как лексической, так и грамматической, и должно образовывать тот механизм языка, который выступает в качестве противовеса изолированной отвлеченности и многозначности языковых единиц  и который можно назвать контекстным механизмом. Если бы язык представлял собой набор изолированных слов или грамматических форм (в виде, на пример, перечисление слов в обычном словаре), то коммуникация не была бы возможна не только в силу того, что она состояла бы из хаоса знаков, но и потопу, что многозначная единица не могла бы быть соотнесено с конкретным реальным предметом» /22, 13 б./ (147).  Сарсембаева

Индивид түсінігіндегі ұғыммен  біріккен жеріне байланысты белгіліліктің  жекелік немесе көптік мәндері немесе белгісіздіктің жекелік немесе көптік мәндері қолданылады. Оның алғышарттары әртүрлі болуы мүмкін. Соған сәйкес белгілілік/белгісіздік мәндері қолданылуы мүмкін. Сол себепті жекеден жалпыға бағытталғанда, ол нақтылау, даралау мәнді болып келеді. Ал жалпыдан жекеге бағытталғанда жалпылау қызметінде жұмсалып, белгісіздік мәнге ие болады. Мысалы:

Жүргенше талай сұмдықтар болды. Бармағын шапқан, жіліншегін тырнап алмас  жаққан, жарасына тазқарын жапсырған, сау денесіне отқа күйгізген, көзіне тұз, ізбес сеуіп, соқыр болған, мертігер мекен деп асау мінген, биік тамның, ағаштың, тастың басына шыққан күйдіргі жағынып жамандаттың етін шала пісіріп жеген, ұшынар ма екем деп аузын сүртпей, далаға жүгірген... көп болды. Талайлар дертке ұшырады, талайлар жарымжан болды, некен-саяқтар өліп те қалды. Алайда көпшілік жанкештілік ете алмады. «Көппен көрген – ұлы той», «Қырық жыл қырғын болса да, ажалды өледі» сықылды дәтке қуатпен көндігіп кетті (Ж.Аймауытов, Шығ. 94 б.).

Лазеретте қолын, аяғын кестірген, көзінен айырлған, мұрнын жұлдырғандар да бар екен. Оларға қарағанда, Қартқожаның жарасы ойыншық тәрізді. Соларға қарап, Қартқожа шүкіршілік қылды. Әйтсе де сары уайым қыр соңынан қалмады. Өзі болса, жаралы. Ел қайда, күн қайда? Қай жақтан келгенін білмейді. Өлсе, иман айтатын жан да жоқ. Ағасы болса, өлді. Үйі қоң торғай, панасыз. Бір құнажынын ұрлап қойыпты. Үйіне көр-жер алып қайтам ба деп жүрген ақшасын ұрлатты. Кейіді, назаланды. Құдайға да тілі тиді. «Қорғып несіне жараттың? Түк білмейміз, соқырмыз. Басқалардың күтуші әйелдеріне шейін тап-таза, ойыны – ойын, күлкісі – күлкі. Біздей қаңғып өлетін емес. Қайда барса да адаспайды, өлмейді. Құтырмай қайтсін?» (Ж.Аймауытов, Шығ. 98 б.).

Жас жігіттердің бәрі кеңес, партия, оқу, газет жағын жағалап жүр. Тіс қаққандар, кеңес өкіметіне әрі-сәрілер шаруа мекемелерін сағалап жүр. Уайым-қайғыны төгіп жүрсе де соңғылардың тұрмысы жақсы. Кейбіреулері саудаға айналған, кейбірі үй сатып алған. Ана жылы судья болып, партиялы елге «болыс» (ревком) болып жүретін Боранбай, Жанахмет, Ғабдолла сықылды қаланың мұғалім, оқығансымақтары сауда ашылған соң қызметтен шығып, талкөшенің саудагері болып алыпты. Қала маңынан шыққан оқығандардың бәрі – өз басының қамына салыныпты. Семей қазақтары қатын-қалашына шейін саудагер болып, талкөшеде бықырлап жүргені. Оқыған кейбір азаматтың саудагер болып кеткеніне Қартқожа ішінен наразы болып жүрді. Бірақ сондай бір  жігіттің сөзін естіген соң, «мұныкі де шын шығар, кім біледі?» дегендей, тағы да ой түсті. О жігіт: – Қазақ саудагер болмаса, ұтылады. Тұрмыс – күн-көріс тартысы. Сауда жүзінде тартысқа жарамаған ел – ел болмайды. Елді ішек құрттай жайлап, теспей сорып, жоғалтатын нәрсе – капитал, сауда-саттық. Қазақ сауда-саттыққа кірісе алмай, қағылып қалса, ұтылғаны, жеңілгені деп ойлау керек. Семейдің әйелдеріне шейін сауда қылғанына мен қуанып жүрмін. Неге? Бұл – қазақтың тұрмыс жағдайына құбыла білетіндігін көрсетеді. Заман ыңғайына, шаруа тартысына илікпеген ел жасай алмайды, жұтылып кетеді, – деп еді. Қартқожа сенбейін десе, оның келтірген дәлелдерін күшті көрді. Ол қазақ қолды нәрсе мен қаланың нәрсесінің арзан, қымбаттығын салыстырады. Қазақ байлығы жат саудагерлерінің қолына ауысып бара жатқанын ұқтырады (Ж.Аймауытов, Шығ. 133 б.).

Өлеңті өзенінен асқанда, жолдан қосылғандар мен  барлығы он шақты арбалы керуен болды. Іштерінде оқу іздеп бара жатқан шәкірт те, сүйек шатыс қуған еркек те, төркін іздеген қатын да, жұмыс, кәсіп іздеген пайдашы да, арзан пұл алып қайтып, елге сатып, мал таппақ болған саудагер де бар. Бәрін айдап бара жатқан – күн көріс қамы. Омбы – жердің түбі. Жеткізер емес.  Көліктен тер шыққан сайын, бір елі кемиді. Қартқожаның аты мезгілі таяған әйелдей, кешеден бері аяғы қоюлап келеді.  Шу-шу деген түгілі, қамшы салғанды елемейді (Ж.Аймауытов, Шығ. 136 б.).

Қартқожа қазағын, елін сүйеді. Байын, жауызын емес, бұқарасын, кедейін, жалшысын, жерін, суын сүйеді. Қазақ пен орыс төбелісіп жатса, орыстікі зорлық деп ұққысы келеді. Бірақ орыстан көрген жақсылығын ұмытпайды, орысты да бауыр тұтқысы келеді. Андрей, Полидубтерге қазақтың неше Жайдарқандарын құрбан қылғысы келеді. Қазақ та, орыс та Андрейдің, менің көргенімді көрсе, көзі ашылса, менің жүрегімдей бауырмал болса, зорлық, қиянат, теңсіздік жоғалар еді-ау деп, бір мезет ойлайды. Бірақ ол мүмкін бе? Барлық адам баласының мінез-құлқын, жүрегін бір қалыпқа соғып шығаруға бола ма? Адам баласының табиғаттағы бірдей болуын көксеуі дуализм – санашылдық жолы ғой. Жауыз Әшірбектерді қалай езгі қылуға болады? Адамды тұрмыс, күн көріс талқысы билеп, басын қосар, біріктірер. Қол бостық, жатып ішер жалқаулық емес, еңбек, бейнет түзетер (Ж.Аймауытов, Шығ. 141-142 б.)

Сонымен, жалпыдан жекеге бағытталған және керісінше қозғалыста жалпылану деңгейі жағдаятқа  байланысты болып, оның алғышарттары әртүрлі болуы мүмкін. Атап айтқанда, заттарды өзара салыстыру барысында қолданылуы мүмкін.

Мысалы:

М±рнында  ќыспа кµз єйнегі бар, желкілдеген  с±лу шашы ќарсы ќайырылѓан, т±йѓындай  ж±тынѓан жас жігіт т‰регелді. Аѓып т±рѓан сµз екен: неше т‰рлі жалынды, жігерлі, ‰мітті сµздерді соѓып еді кеп, адамныњ сай-с‰йегін сырќыратты. Сµз б±лб±лдыњ к‰йіндей денені балќытты, Ќартќожа – “Адам емес, жебірейіл ме?”-деп ойланады. Ж‰йесі босап кµзіне жас келді. Сµзін бітіргенде, шапалаќ шартылдап кетті. Кейінгі шешендердіњ сµзін Ќартќожа ±ќќан жоќ, тек жаќсы сµз айтпаќшы екенін ќолдарыныњ сермесінен сезді. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы І том 112б)

Ертењінде іњірде Ќартќожа шеттегі пєтеріне келе жатса, басы мен кеудесі ќазаќ, аяѓы орыс бір жігіт, ќазаќтыњ артына мінгесіп, аяѓы салаќтап, шаѓылѓа ќарай ќашып барады екен. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы І том 117б).

Күн батпай-ақ, көз барында манағы айтқан терең шаттан іннен шыққан қасқырларша, шұбап шықты төрт атты. Оның бірі – манағы айтқан, өзінің көрген ала атты. Енді үшеуі: қалпағы бар, мылтығы бар, қылышы бар, көк шекпенді, қоқаңдаған, қоқиланған жат адам. Сол төрт атты шаттан шығып, ылдиға түсе өкшелерін қадады. Қадап еді, ат пысқырды, ауыздығын қарш-қарш шайнап есілді (Ж.Аймауытов, Шығ. 147 б.).

Сонымен қатар белгілілік дескрепциялары атрибутив мәнде қолданылуы мүмкін:

Шошақайдың үкі секілді  бірдеңесі былғаңдап, өзі қимыл-қимыл етіп дөң астымен Ақбілекпен жарыса кетіп барады. Орыста мұндай нәрсе жоқ еді ғой деп ойлауы-ақ мұң екен – шошақай жуандады: бас болды, кәдімгі дуананың басы, Әнеки, қолындағы асасы да шошаң етті.

• Әй, дуана! – деген сөз аузынан қалай шығып, қалай қойғанын Ақбілек өзі де білмей қалды.

Дуана аяқ  астынан үріккен жылқыша жалт беріп, лоқып, әнтек тұра қалды да, бұрылып Ақбілекке қарай жүрді. Тани кетті Ақбілек: етегін кірмен зерлеген, төбесін үкі сәндеген басында найза ақ тақия, қолында шәңгіші асасы, сасасының өн бойы шығыршық, кепшік, сылдырмақ, ұшы қозы жауырын, мойнында хұсы тасбысы, танауы таңқиған, омырауы аңқиған, кеңірдегі сорайған, жіліншігі сидиған, саусақтары сыпсиған, үркек малша оқшиған, бес тал сақалы шоқшиған, шынжау етті, шың бетті, жағына пышақ жанитын, бір көргеннен танитын Іскендір екен кәдімгі    (Ж.Аймауытов, Шығ. 187-188 б.).

Жалпылау мәні жекеше және көпше тұлғадағы белгілілік мәнді  зат есімдер арқылы беріледі.

Инелік, шегіртке, бµгелек масаныњ ќалыњ шµптіњ арасынан ±шып, єуені ќаптап шарыќтап, олай-былай ж‰йткіп шыр-шыр етіп, ќанаттары дырылдап, ызылдаѓанынан басќа екі аттыњ пысќырып, ќ±йрыѓы суылдап, аяѓын тебініп, бµгелек жасќаѓанынан басќа, анда-санда шыќ-шыќ еткен торѓайдыњ дауысынан басќа жањѓырыќќан ешбір тыќыр не бір ‰н естілмейді. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы І том 40б)