Автор: Пользователь скрыл имя, 07 Февраля 2013 в 10:24, диссертация
Жұмыстың мақсаты. Белгілілік/белгісіздік категориясын функционалды-семантикалық категория ретінде қарастырып, оның мәндерінің әртүрлі тілдік жағдаяттардағы берілу жолдары мен қызметін талдау.
Кіріспе......................................................................................4
І тарау. Функционалды-семантикалық белгілілік/белгісіздік категориясының тілдік табиғаты....................................................... 8
1.1. Белгілілік/белгісіздік категориясының танымдық сипаты............................................................................................... 8
1.2. Белгілілік/белгісіздік категориясының референция теориясымен байланысы .................................................................. 24
1.3. Белгілілік/белгісіздік категориясының тіл прагматикасына қатысы ............................................................................................. 27
1.4. Функционалдық-семантикалық белгілілік/белгісіздік категориясының парадигмалық жүйесі ............................................ 29
Түйін........................................................................................ 31
ІІ тарау. Қазақ тіліндегі белгілілік мәнінің құрылымы ......................................................................................................... 32
2.1. Белгілілік мәнінің имплицитті берілу жолдары және оны білдіретін лексикалық құралдар ..........................................................................................50
2.1.1 Белгілілік мәнін білдірудегі жіктеу есімдіктерінің қызметі .......................................................................................................... 52
2.1.2 Белгілілік мәнін білдірудегі сілтеу есімдіктерінің қызметі ..........................................................................................................53
2.1.3 Белгілілік мәнін білдірудегі жалқы есімдердің қызметі..............................................................................................60
2.1.4 Белгілілік мәнін білдіретін морфологиялық құралдар............................................................................................67
2. 1.5 Белгілілік мәнінің синтаксистік жолдармен берілуі.. .... 70
2.2 Белгілілік мәндерінің эксплицитті берілу жолдары.............75
Түйін ...................................................................................... ..81
ІІІ тарау. Қазақ тіліндегі белгісіздік мәнінің құрылымы ......................................................................................................... .86
3.1. Белгісіздік мәнінің имплицитті берілу жолдары және оны білдіретін лексикалық құралдар....................................................... 86
3.2. Белгісіздік мәнінің эксплицитті жолдармен берілуі .........................................................................................................110
Түйін ...................................................................................... 116
Қорытынды ............................................................................ 120
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі .......................................... 125
Тілдік
семантикаға деген
Белгілілік/белгісіздік
дәстүрлі түсінік бойынша, сөйлеушіге
заттың таныс/бейтаныс болуына байланысты
болады. Бірқатар тілдерде ондай қызмет
артикльдердің көмегімен
Артикльді тілдермен
қатар артикльсіз тілдерге де тән
белгілілік/белгісіздік
Белгілілік/белгісіздік категориясы туралы жалпы ұғым субкатегорияларға жіктеледі. Яғни олар детерминативтер арқылы беріледі. Ең алдымен, белгісіздік артиклінің дараланатын және жалпыланатын мәндері негізге алынады /19, 20, 21, 22; 23; 24; 25/.
Е.В.Фибер белгісіздік
Түрлі
тілдерде түрліше жолдармен берілетін
белгілілік/белгісіздік
Көптеген тілдердің зерттеушілері түрлі тілдердегі белгілілік/белгісіздік категориясының берілуі екпін арқылы, сөздердің орын тәртібі, көмекші сөздер арқылы берілетінін айтады. Ондай еңбектердің қатарында П.Адамец /34/, М.И.Алехина /9/, Д.И.Фурсенко /35/, Ю.А.Рылов /8/, Н.С.Поспелов /36/, И.И.Резвин /6/, О.С.Егорова /37/, И.А.Кравчук /38/, Г.А.Золотова /39/ т.б. ғалымдардың еңбектерін атауға болады.
Қазақ
тіліндегі белгілілік/
Белгілілік/белгісіздік
категориясының лексикалық жолмен берілуі
грамматикалық құралдармен
Тілді
жүйе ретінде қарастыру, тілдік семантикаға
деген қызығушылықтың артуы, сондай-ақ
салааралық ғылымдардың өзара қатынасы
белгілілік/белгісіздік
Белгілілік/белгісіздік категориясын референтті категория ретінде қарастыру есімдердің мәніне ғана емес, тілдік емес нысандарға, сөйленіс пресуппозициясына, тілдік және тілдік емес контекстерге, сөйлеуші мен тыңдаушының орнына, олардың аялық білімдеріне назар аударуды қажет етеді. Белгілілік/белгісіздік категориясының логика-семантикалық және прагматикалық сипатын тексеру белгілілік/белгісіздік сияқты инвариантты мәнді анықтауға да мүмкіндік береді. Заттың белгілілігі сөйлесушілерде ол туралы мәлімет болғанын білдіреді. Осыған байланысты Серебренников Б.А. былай дейді: «Многократное повторение определенных отношений создает в голове человека так называемую категорию опыта. По существу это понятийная категория, которая может найти выражение в языке. Каким образом эта категория может быть изображена в языке, зависит от лингвокреативного мышления. Лингвокреативное мышление может произвести выбор средств выражения, оно может определить семнатический объем категории , особенности ее сочитаемости и т.д.» /44/. [Серебренников Б.А. Роль человеческого фактора в языке. Язык и мышление. «Наука», М., 1988 стр. 33]
Соңғы жылдары ғалымдар тілдік бірліктерді тілдік емес сыртқы болмыспен байланысты сөз ете бастады. Орыс тіл білімінде белгілілік/белгісіздікті басқа да референциалды категориялармен байланыстыра қарастырған еңбектердің қатарында белгілілік/белгісіздік категориясын функционалды қырынан зерттеген Ревзин И.И. еңбектерін /45/, сондай-ақ референцияның жалпы теориясы туралы зерттеулердің иелері – Арутюнова Н.Д. /46/ мен Падучева Е.В. /47/ еңбектерін атауға болады.
Тілдік құбылыстың атауы болатын нысан осы тілдік құбылыстың денотаты болып табылады. Нақты сөйленісте тілдік құбылыс бірнеше денотатпен сәйкес келуі немесе бір денотатпен сәйкес келуі мүмкін. Нақты сөйленісте тілдік құбылыс сәйкес келетін бір немесе бірнеше нысан осы тілдік құбылыстың референті болып табылады. Екі немесе бірнеше референт сәйкес келсе, яғни бірінің орнына бірі қолданылса, оларды «кореферентті есімдер» деп аталады.
Тілден тыс болмыстың кез келген фрагменті денотативті кеңістік бола алады. Кез келген тілдік құбылыс үшін осы тілдік құбылыстың референті қатысқан денотативті кеңістік релевантты болып саналады. Белгілілік категориясы зерттеулерде негізінен екі тұрғыдан – логикалық және прагматикалық тұрғыдан сөз болады. Белгілілік/белгісіздік категориясының неміс тілі мен қазақ тіліндегі өзіндік ерекшеліктерін арнайы зерттеген ғалым Сәрсембаева Н. аталған категорияны ұғымдық категория ретінде қарастыра отырып, былай дейді: «Белгілілік/белгісіздік категориясы, біріншіден, ұғымдық категория. Өйткені ол санамен, адам ойымен байланысты және шынайы болмыстың нақты көрінісінің дәлелденген абстрактілі түрі – адамның объектілі дүние- болмыспен, тіл сияқты оның құбылысымен өзара әрекет ету сипатындағы қарым-қатынас түрі. Тіл объективті дүние - болмысты екі форма; а) белгілі, нақты, анық; ә) жеткіліксіз анық түрде бейнелейді. Білгілілік/белгісіздік немесе нақтылық-нақтысыздық, айқындық-айқынсыздық, таныстық-бейтаныстық, ескі-жаңа, жалпы-жалқылық, бөлек-біріңғай, белгілемеу-белгілеу ұғымдық категория бола тұрып, кез келген тілде өздерінің мазмұнын, сипатын, көрінісін әртүрлі тілдік әдіс-тәсілдердің көмегімен табады» /16/.
Прагматикалық тұрғыдан
қарастырғанда, белгілілік сөйлеу актіне
қатысушыларға референттің
Яғни белгілілік пен белгісіздік категорияларын өзара бірлікте, байланыста қарастыру қажет. Олар бірінсіз-бірі тілдік жүйе құрай алмайды. Себебі олар біртұтас жүйе құрауы үшін коррелятының болуы шарт. Осыған байланысты белгілілік/белгісіздік категориясының ертедегі жазбалардағы көрінісін арнайы зерттеген ғалым Сабитова З.К. былай дейді: «...Определенность и неопределенность как частные значения функционально-семантической категории определенности/ неопределенности выражаются разноуровневыми средствами, которые находят свое окончантельное воплощение в предложении. При этом существенным и необходимым является рассмотрение языковых единиц, выражающих значения определенности и неопределенности во взаимосвязи, в системе, поскольку подход к любой единице языка как изолированной исключает появление у нее той или иной формы, если она не вписана языковую систему» /49, 4-б./.
Белгілілік/белгісіздік
оппозициясы зат есімнің барлық
лексика-грамматикалық
Қазақ тілінде белгілілік/
Бірінші рет қолданылған белгісіз зат есімнің коммуникативті жүгі мол болатындықтан, ол сөйленістің ремасына жатады. Тема мен рема барлық автосемантикалық сөздерге түгелдей қатысты болса, белгілілік/белгісіздік зат есімге ғана қатысты болады. Ремалық жалпы есім интродуктивті сөйленісте алғаш сөз болған семантикалық компонент ретінде сипат алады. Сөздердің орын тәртібі мен интонация арқылы кез келген септік жалғаулы зат есімді белгісіздік мәнде қолдануға болады. Рема құрамында белгісіз зат есімнің қолданылуы жүйелі сипат алады. Бұл орайда С.Аташев: «Сөйлемді актуальді мүшелегенде ремадан бастап талдайтынымыздың өз себептері бар екендігі сияқты, ремадан бастап мүшелеудің де өз тиімділіктері бар: біріншіден, сөйлем темасы түсіріліп те жұмсала береді, ал рема ешқашан түсірілмейді, себебі сөйлемнің өзі осыны айту үшін жарыққа шығады, екіешіден, сөйлемнің не айтқанын, нені актуальдандыратынын тапқаннан кейінгі сөйлемнің қалған бөлігі тема болады, яғни бұл жолмен тема мен реманың шекарасын байқау ыңғайлы. Ал актуальданған сөздер контестен материялдық та ерекшеленіп тұратыны белгілі. Олар сөйлем соңында қарай жинақталады /орын тәртібі/, тема сөйлем басына қарай орналасады. Рема сөйлем ортасында, басында келсе, оған екпін түседі /интонация тәсілі/, сөйтіп тағы да ерекшеленеді. Кейде тема мен реманың шекарсын жеңіл паузалар бөліп тұрады, бұл тема бұрын келген табиғи жағдайларда кездеседі.
Информация о работе Қазақ тіліндегі белгілілік пен белгісіздіктің