Ликвидтілік және оны жоғарлату резерві

     П₃ – займдар және банктің ұзақ мерзімді несиелері;

     П₄ – меншікті (акционерлік) капитал.

     Теория  жүзінде активтер тобының біріндегі  қаражат тапшылығы екінші бір  топтағы артықшылықпен толықтырылады. Бірақ тәжірибеде өтімділігі төмен  активтер жоғары өтімділікті активтердің  орнын баса алмайды. Сондықтан теңсіздіктердің  кез-келгені оңтайлы нұсқада көрсетілген  таңбаға қарама-қарсы болса, онда баланс өтімділігі абсолюттіден ауытқиды. А₁-ді П₁-мен және А₁+А₂-ні П₂-мен салыстыру жақын арада төлем қабілетті деп саналатындығын куәландыратын кәсіпорынның ағымдағы өтімділігін анықтауға мүмкіндік береді. А₃-ті П₃-пен салыстыру ұзақ мерзімді төлем қабілеттілігін болжаудың негізі саналатын болашақ өтімділікті бейнелейді.

     Баланс  өтімділігін талдау кезінде таза айналым капиталы  атты көрсеткішке назар аудару керек. Таза айналым капиталы (таза айналым қаражаттары) «Айналым активтері» мен «Қысқа мерзімді міндеттемелер» бөлімдерінің қорытынды нәтижелерінің айырмасына тең. Осы көрсеткіштің өсімі кәсіпорын өтімділігі деңгейінің өсімін бейнелейді. 
 

     2.3 Баланс өтімділігін кешенді түрде бағалау 

     Кәсіпорынның қаржылық жағдайын сапалы түрде бағалау үшін баланс өтімділігінің абсолютті көрсеткіштерімен қатар, қаржылық көрсеткіштерді де анықтаған абзал. Мұндай есептеудің мақсаты – қолда бар айналым активтерімен қысқа мерзімді міндеттемелерді жаба алу мүмкіндігіне байланысты қатынастарын бағалау. Айналым активтері оларды өткізу кезінде әртүрлі өтімділік дәрежесіне ие болады: ақша қаражаттары абсолютті өтімді деп саналады,  одан кейін өтімділік дәрежесінің кемуі бойынша қысқа мерзімді қаржылық салымдар, дебиторлық берешек, босалқылар орналасады. Бұдан, өтімді қаражаттарды есептеу тәртібіне жатқызылуына байланысты ерекшеленетін әртүрлі көрсеткіштерді кәсіпорынның өтімділік және төлем қабілеттілігін анықтау үшін пайдаланамыз. Оларды  әр айдың соңында есептеген жөн. Өйткені ол өтімділік пен төлем қабілеттілік көрсеткіштерінің динамикалық қатарларын құруға мүмкіндік береді. 
 
 

     Кесте 1. Кәсіпорынның төлем қабілеттілігі мен өтімділігін бағалауда қолданатын қаржылық көрсеткіштер 

 

     Қысқа мерзімді перспективада төлем қабілетті бағалауда келесі көрсеткіштерді қолданады:

• Ағымдағы өтімділік коэффициенті;
• Аралық өтімділік коэффициенті;
• Абсолютті өтімділік коэффициенті.

     Ағымдағы  өтімділік коэффициенті (қарыз  жабушы коэффициент) жалпы қысқа мерзімді міндеттемеге барлық ағымдағы активтер сомасының, оның ішінде запастар және аяқталмаған өндіріс, қатынасын белгілейді. Бұл коэффициент ағымдағы активтермен ағымдағы пассивтерді жабу дәрежесін көрсетеді. Басқаша айтқанда, ағымдағы өтімділік коэффициенті (қарыз жабушы коэффициент) фирманың ағымдағы активтері мен және оның ағымдағы (қысқа мерзімді) міндеттемелердің арасындағы арақатынасын көрсетеді. 

     

 

     Ағымдағы  активтердің ағымдағы пассивтерден жоғары болуы шығындарды компенсациялауға резервтік запаспен қамтамасыз етілуін  білдіреді. Нақты ақшадан басқа  барлық ағымдағы активтерді орналастыру  мен жою кезінде кәсіпорын  шығынға ұшырауы мүмкін. Запас  шамасы өскен сайын, қарыз жабылатына несиегерлердің сенімділігі арта  береді. Басқаша айтқанда,  жабу коэффициенті болашақта ескерілмеген көптеген қаржы  қаражаттарын қысқартатын кез келген жағдайлардан ағымдағы активтердің  нарықтық бағаларының төмендеуінің қауіпсіздік шегін анықтайды. 

Ағымдағы өтімділік коэффициенті

Ағымдағы  активтер

Ағымдағы  пассивтер

Запастар

Дебиторлық берешек

Займдар және қысқа мерзімді несиелер

Кредиторлық берешек

Ақша  қаражаттары және қысқа мерзімді қаржылық салымдары 

Басқа да тартылған қаражаттар

 

     Сурет 3. Ағымдағы өтімділік коэффициентін факторлық талдау 

     Барлық  кәсіпорындар үшін осы көрсеткіштің жалпы шамасын негіздеу мүмкін емес, себебі ол қызмет сферасына, активтердің  құрылымы мен сапасына, өндіріс-коммерциялық цикл ұзақтығына, кредиторлық берешекті  жабу жылдамдығына тәуелді. Сол үшін кәсіпорынды осы көрсеткіш деңгейіне  байланысты салыстыруға болмайды. Оны тек кәсіпорынның динамикасын зерттегенде пайдалану керек.

     Тауарлы-материалды запастардың айналымы (ОЗ) оны ресурстарды сатып алудан дайын өнімді сатуға дейінгі өткен тауар жылдамдығымен өлшенеді. ОЗ есептеу тек сату көлемі бірқалыпты өсу кезінде қолданады. ОЗ үлкен көрсеткіші кәсіпорынның жақсы өтімділігін немесе керемет тауар өнерін көрсетеді. Немесе керсінше -  сату үшін запас көлемінің жеткіліксіздігін. Төмен ОЗ  өтімділіктің дұрыс болмаун, запастардың артығын немесе ескіруін көрсетеді. Кейкезде ОЗ-ның төмендеуіне сату мерзімі, мерзімсіз тауарлардың жиналып қалуы, запастарды ұстап тұру саясатының жүргізілуі, басқа да жағдайларға байланысты жоспарланған запастардың көтерілуі әсерін тигізеді.

     Запас айналымын анықтаудың басқаша түрі таза сатуды көлемін запас көлеміне бөлу болып табылады: 

     

 

     Негізгі қаражат айналымы (фиксирленген активтер) кәсіпорынның таза сату көлемін негізгі қаражаттардың көлеміне бөлуде анықталады. 

     

     ООС негізгі қаражатпен келген әрбір  теңгені, яғни жалпы жылсайынғы табысты  анықтайды. ООС баланс құнының орнатуына  қарсы негізгі қаражатты бағалаудың жақсы тәсілі болып табылады.

     Тағы  бір белсенділіктің көрсеткіші –  кәсіпорынның ресурстарын қолдануды  басқарудың тиімді индикаторы болып  табылатын кәсіпорынның жалпы активтерінің айналымы. 

     

 

     Егер 1-ден жоғары болу тиіс белсенділіктің жалпы көрсеткіші төмен болатып  болса, онда ол кәсіпорынның солғын қызметін, сату көлемінің төмендігін, активтердің  үлкен тауарлы-материалды запастармен  қалғанын білдіреді.

     Ағымдағы  өтімділік коэффициентінің өзгеруі  ағымдағы активтермен ағымдағы пассивтердің әр статьялары бойыншасомасының көбеюі немесе азаюынан болады. 

     

             

     мұнда ТА – ағымдағы  активтер

            ТП – ағымдағы  пассивтер 

     Содан кейін  ағымдағы өтімділік коэффициент  деңгейінің жалпы өзгеруін анықтайды:

     К _м.л.ф. - К _м.л.0 

     Соның ішінде өзгерістер де:

     - Ағымдағы активтер сомасы:  К _{м.л. усл.} - К _м.л.0

     - Ағымдағы міндеттемелер сомасы:  К _м.л.ф. - К _{м.л. усл.} 

     Содан кейін пропорционалды бөлу тәсілі арқылы бұл өсімдерді  факторлар бойынша орналыстыруға болады. Бұл үшін ағымдағы активтердің әр статья үлесін жалпы өзгерістегі олардың сомасын берілген фактор есебінен ағымдағы өтімділік коэффициентінің өсімін көбейту керек. Енді ағымдағы пассив бойынша және өтімділік коэффициентінің көлемінің өзгерісі екінші тәртіптегі фактор әсері бойынша есептелінеді.

     Егер жалпы коэффициентті осындай схема бойынша талдаса, онда әр кәсіпорын үлкен материалды запастар жиналып қалған кәсіпорындар төлем қабілетті болады. Сондықтан банктер мен басқа да инвесторлар тез өтімді (аралық) коэффициентті таңдайды.

     Көрсеткіштін негізгі басымдылығы – қарапайымдылығы және көркемділігі. Бірақ ол керісінше кемшеліктерге де айналуы мүмкін. Сол  себептен  осы әдісті  байқап қолдану тиіс.  
 

     2.3  Өтімділік көрсеткіштерін талдау әдістемесі 

     Тез өтімділік коэффициенті кәсіпорынның қысқа мерзімді қарыздарының жалпы сомасына бірінші екі  топтағы өтімділік қаражаттарының қатынасымен анықталады.  Әдетте инвесторларды 0,7 - ден 0,1- ге дейінгі қатынастар қанағаттандырады. Бірақ бұл қатынас жеткіліксіз болуы мүмкін, егер өтімділік қаражатының үлкен бөлігін дебиторлық берешек құрайтын болса, әсіресе өз уақытында табыла қоймайтындар. Бұндай жағдайда да көп қатынастар керек болады. Егер ағымдағы активтердің үлкен бөлігін ақша қаражаттары және олардың эквиваленттері (бағалы қағаздар) құраса, онда қатынас аз болуы мүмкін.

     Абсолютті өтімділік коэффициенті (ақша резервтерінің нормасы) алдыңғы көрсеткіштерді толықтырады. Бұл коэффициент кәсіпорынның қысқа мерзімді қарыздарының жалпы сомасына бірінші топтағы өтімді қаражаттардың қатынасымен анықталады. Абсолютті өтімділік коэффициент көлемі неғұрлым жоғары болса, соғұрлым қарыздарды өтеуге кепілдік көп болады, себебі  мұнда кәсіпорынды жою жағдайында бұл активтер дің тобы өз құнын жоғалтпайды. Коэффициент ұғымы 0,2-0,25-ті құрайтын болса, жеткілікті болып есептеледі. Егер кәсіпорын ағымдағы уақытта өз қарызының 20-25% өтей алатын болса, онда оның төлем қабілеті дұрыс дер саналады.

     Есте  сақтау керек, абсолютті өтімділік  коэффициенті жақсы немесе жаман  төлем қабілеттіліктің деңгейін айқындамайды. Оның деңгейін бағалауда  қысқа мерзімді міндеттеме айналымының  жылдамдығы мен ағымдағы активтің айналым  қаражатының жылдамдығын ескеру қажет. Егер төлем қаражаттары тезірек  айналса, яғни төлем міндеттемелерінің  мүмкін жағдайынан да жақсы айналса, онда кәсіпорынның төлем қабілеттілігі  бірқалыпта болады. Сол уақытта қолма-қол  ақшаның жоқтығы кәсіпорынның төлем  қабілеттілігімен айырылуынан немесе банкроттыққа ұшырау жолына түсуіне  алып келеді.

     Тек осы көрсеткіш арқылы қателіксіз кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалауға  болады, өйткені берілген процесс  өте күрделі және оған 2-3 көрсеткіш  арқылы толық мінездеме беру мүмкін емес. Өтімділік коэффициенттер  салыстырмалы көрсеткіштер болып табылады және белгілі бір мезгілде өзгермейді. Өнімділікті толықтан және объективті бағалау үшін факторлық модельді қолдануға болады: 

     

 

     мұнда х₁ – түсімнің теңгеге айналатын ағымдағы активтің көлемін сипаттайтын көрсеткіш (активтер рентабельділігінің кері шамасы)

                  х₂ – өзінің қызметінің нәтижесінде өз қарыздарын жаба алатын қаржылық тұрақтылығын сипаттайтын кәсіпорын көрсеткіші

             көрсеткіші жоғары болған  сайын, кәсіпорынның қаржылық  жағдайы жақсара береді.

     Өтімділік көрсеткіштерінің көлемі уақытша көлем  болып  келеді, өйткені активтер өтімділігін және бухгалтерлік  баланс бойынша жедел міндеттемелерді  белгілі  бір шамада анықтауға  болады. Мысалы,босалқылар өтімділігі оның сапасына, айналымына, тапшылық мөлшеріне  және жатып қалған материалдар мен  дайын өнімге байланысты. Дебиторлық берешек өнімділігі оның айналымына мерзімі өтіп кеткен төлемдер мөлшеріне  және келіп түспеген төлемдерден  тұрады. Сол үшін өтімділікті дұрыс  бағалауда бухгалтерлік есептегі аналитикалық мәліметтер негізінде ішкі  талдауға қол жеткізуге болады.

     Осымен  байланысты жеңілдіктер нормативін қолдана отырып ағымдағы өтімділік  коэффициентінің есептеу әдістемесінің  мағынасын артады. Бұл әдістің  мәні өтімділіктің орташа статистикалық  бағалау негізінде әр баланс статьясына арналып, нормативті жеңілдіктер өңделеді, және олардың негізгі баланс статья арасындағы жеке топтарды қайта бөлу жүргізіледі. Мысалы, тез іске асатын активтерге дебиторлық  берешектің 80%, дайын өнімнің 70%, өндіріс запасының  және аяқталмаған өндірістің 50% қатыстыруға  болады. Бұл активтерден қалған бөлігін  жай іске асатын активтерге жатқызуға  болады. Дәл осындай қайта бөлістіру кредиторлық берешекке де жасалады: ұзақ мерзімді берешектің бөлігі қысқа мерзімді берешекке жатқызылады және керісінше.

     Сонымен қатар өтімділік коэффициенттері  бір мерзімдегі міндеттемелерді  жабу үшін қолма-қол төлем қаражаттарын статистикалық бейнесін келтіреді. Дұрыс жағдайда ағымдағы активтер айнала алады: қолданылған запастар қайта  толтырылады, жабылған дебиторлық берешек  қайта құрылғандарымен алмастырылады.