Тәуекелді басқару саясатын анықтаудағы кәсіпорынның қаржылық-экономикалық көрсеткіштерін талдау

 

    Дерек көзі: «Қазақтелеком» филиалының қаржылық есебі 2009-2010 ж. 

    Жоғарыда  келтірілген кестеден көріп отырғанымыздай, жалпы кәсіпорынның банкротқа ұшырау қаупі өте төмен мағынаны көрсетеді. Ол дегеніміз, қаржылық тәуекелдің аталған  кәсіпорын үшін төмен екендігін  байқауға болады.

    Экспресс-талдау негізінде «Қазақтелеком» Акционерлік  қоғамы филиалының тәуекелін талдауды жалпы келесідей сипаттауға болады: қаржылық жағдайы тұрақты, бірақ  өтімділік пен төлемқабілеттілікті  жоғарылату бойынша іс-шаралар жүргізу  қажет. Тәуекелділік облысы минималды тәуекелділік облысына сәйкес келеді. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

    Кәсіпорын активтерінің пайдалылығы - шаруашылық қызметтің нәтижесін көрсететін маңызды қаржылық категория. Корпорацияның тауар-ақша қатынастары деңгейінде таза табыс пайда формасына айналады. Корпорацияның тауар нарығында сонымен қатар жеткізуге тауар өндірушілерде шығады. Өнімге баға белгілеп, олар оны тұтынушыға жеткізеді, олар оған түсім алады, бірақ пайданы білдірмейді. Қаржылық нәтижені анықтау үшін өнімді өндіруге және жеткізуге кеткен шығындар мен түсімдердің арақатынасын анықтау керек және ол өзіндік құн формасын қабылдайды.

    Түсім өзіндік құннан жоғары болған жағдайда, қаржы нәтижелері бойынша пайда  алғандығын байқаймыз. Кәсіпкер әрқашан  алдына пайда алу мақсатын қояды. Бірақ оны әрқашан ала бермейді. Егер түсім өзіндік құнға тең  болса, өнімді өндіруге және өткізуге кеткен шығынды өтейді. Өткізу шығынсыз болды, бірақ сонымен қатар пайда болмайды. Ол өндірістік, ғылыми-техникалық, әлеуметтік дамудың  негізі. Түсімнен үлкен шығындар, корпорация шығындар алады- ол теріс қаржылық нәтиже. Ол қиын қаржылық жағдайға әкеледі, банкроттыққа ұшырау мүмкіндігі бар.

    Пайда – нарықтық қатынастытың маңызды  категориясы ретінде бірнеше  анықталған функцияларын атқарады. Пайданың мағынасы сол, ол қаржылық нәтижені білдіреді. Пайданың көлеміне мынадай факторлар  әсер етеді: нарық конъюктурасы, амортизацияны есептеудің көлемі, еңбекақы төлеу көлемі, шаруашылық деңгейі, өнімнің бәсекелестікке қабілеттілігі, өндірістің ұйымдастырылуы, қаржылық болжаудың жағдайы мен әсері.

    Жоғарыда  айтылған факторлар пайдаға тікелей  емес, тауардың өткізу көлемі мен өзіндік құны арқылы әсер етеді. Сондықтан соңғы қаржылық нәтижелікті анықтау үшін өткізуге арналған тауар көлемімен шығындар мен ресурстардың бағасын салыстыру керек.

    Пайда ынталандыру функциясын атқарады және бір мезгілде қаржылық нәтижелік болып табылады, корпорация ресурстарының маңызды элементі болып табылады. Ол өз кезегінде өзін-өзі қаржыландыруға әкеледі. Пайда сонымен қатар әр түрлі деңгейдегі бюджеттерді құруда негіз болады. Ол бюджетке салық түрінде және басқа да табыстармен түседі. Халықты қаржылық қанағаттандыру үшін мемлекеттің өзіндік функциясын анықтайды.

    Нарықтық  экономикада пайданың маңызы өте  зор. Пайдаға деген ұмтылыс тауар  өндірушілерді тұтынушыға қажетті, аз шығынмен өндірілетін тауар көлемін  ұлғайтуға әкеледі. Кәсіпкерге пайда өзіндік белгі болып табылады, ол қай жерде бағаның үнемділігін көрсетеді және осы сфераға ақша салудың стимулы болып табылады. Пайданы экономикалық категория ретінде қарағанда біз оны обстрактілі түрде айтамыз. Бірақ корпорацияның шаруашылық және қаржылық қызметін болжау және бағалау кезінде корпорацияның меншігінде қалған нақты көрсеткіштер пайда болып табылады. Басты ақпараттық көрсеткіш болып баланстық пайда табылады.

    Баланстық пайда − кәсіпорынның тауар өткізуден  және тауар өндіруге байланысты емес табыстарының жиынтығы. Баланстық пайданы келесі схема түрінде көрсетуге болады:

    Пайда мемлекет пен корпорация арасында бөлінеді. Мемлекетке арналған пайда мемлекетпен  белгіленген салықтар мен жинақтар. Корпорацияның таза пайдасы баланстық  пайдадан салық пен басқа да міндетті төлемдерді алып тастағанға тең. Таза пайда корпорацияның жарғысына сәйкес келесі қорларды құруға бағытталады:

    − Қорлану қоры. Өндірістік, ғылыми−техникалық  және әлеуметтік дамуға арналып жұмсалады.

    − Тұтыну қоры.

    Пайда жалпы түрде – ол баға мен өзіндік құнның айырмасы. Жоспарлы кезеңдегі тауарлық шығаралым бойынша пайда жоспарлы кезеңдегі тауар шығарылымының бағасы жоспарлы кезеңдегі тауарлық өнімнің өзіндік құнын шегергендегі ағымдағы бағаға тең.

    Осы кезеңге өзкізуге арналған тауардың жоспарланған пайда мөлшері (ҚҚС, тауарлық және тұрмыстық жеңілдіктерді қоспағанда) алдағы кезеңдегі тауарлардың толық өзіндік құнын шегергендегі ағымдағы бағамен өткізуден түскен жоспарлық түсімге тең.  Егер жоспарлы кезеңнің бағасымен ағымдағы өнімнің бағасын ескерсек, өнімді өткізуден түскен пайда жоспарлы жылда өнімнің қалдық құнына тең. Жоспарлы жылда өткізілмеген тауарлық өнімнен пайда, ол алдағы кезеңде өткізуге арналған тауарлық өнімдерден жоспарлы жылда өткізілмейтін дайын өнім түріндегі қалдықтар алғанға тең.

    Осылай  өнімді өткізуден түскен пайда өткізілген өнім көлеміне жоспарланады. Сонымен  қатар өткізілетін өнім шығындары  бойынша келесі формуламен анықталады:

                               Tөт = Қ1 + TT+ Қ2                                                            (3.1.)       

Мұндағы:  Tөт -  өнімді өткізуден түскен жоспарланған түсім;

                Қ1- жоспарлы кезең басындағы өткізілмейтін  дайын өнім   

                     қалдығы;

               TT- жоспарлы жылда шығаруға арналған тауарлы түсім;

                Қ2 – жоспарлы кезең соңында өткізілмеген өнім қалдығы.

    Табысқа салынатын салықтың базалық көлемі корпорацияның жалпы табысы болады. Оны анықтау үшін корпорация пайдасының баланстық көлемі қолданылады. Ол мына формула бойынша анықталады:

     Пжал=Пр+Пбас+Төс-Ш               (3.2.)

  Мұндағы: Пжал − жалпы табыс

                    Пр − өнім өндіру, жұмыстар  мен қызмет көрсетулерден 

                            түскен кіріс;

                     Пбас − басқа да өткізуден  түскен түсім;

                     Төс −өткізуден тыс түсімдер;

                   Ш− өткізуден тыс шығындар.

      Өткізуден түскен пайда келесі жолмен есептеледі:

Пөт=Т-Ш-ККС-А-ГСМ-ЭП             (3.3.)

Мұндағы: Пөт − өткізуден түскен пайда;

                  Т−өнімді, қызметті, жұмысты өткізуден түскен түсім;

                  Ш− өнімді, қызметті, жұмысты өткізуге  кеткен шығын;

                  ҚҚС−қ осылған құн салығы;

                   А− акциз;

                   ГСМ−гсм-ді өткізгені үшін салық;

                    ЭП− экспорттық шығындар.

Жалпы салық  салынатын табысты анықтау үшін оны түзету  керек.                                                                    П'жал= Пжал-Пқал+П қал+Знж-Мқ+Шбас-Шөе+Шшек                        (3.4)

Мұндағы: П'жал− жалпы пайданы корриктерлеу;

                  Пжал − жалпы пайда;

                  Пқал  −өткізу кезінде түскен  түсімді қайта есептеу кезінде  өнімді, жұмысты, қызметті қайтарылмас  негізде өзіндік құннан жоғары  бағамен қайтарылмас негізде  анықталған пайда;

                   Знж− нормативтен жоғары запастар;

                   Мқ−қайтарылмас негізде алынған  мүліктің құны;

                   Шбас − басқа да өткізуге  кеткен шығындар;

                   Шөе − өткізу операцияларынан  тыс шығындар;

                   Шшек− нарықтық баға мен бағалы қағаздардың нақты бағасының айырмасы, нарықтық баға өзгеруінің шегі ескерілді.

Салық салынатын пайда келесі жолмен анықталады:

Псс = П'жал-Тбқ -Ті -Тп -П д-Л                            (3.5)

Мұндағы: Тбқ−акциялар мен бағалы қағаздардан түскен табыс;

                  Тп − видеосалондардан, видеокөрсетілімдерді  жалға беруден, аудикассеттерден  түскен табыс.

   П д−  делдалдық қызметтен түскен пайда;

   Л −  пайдаға салынатын салықтың жеңілдіктері.

    Пайда мен рентабельділік корпорацияның жақсы жұмыс нәтижесінің көрсеткіштері және оның жаңа нарыққа, капиталдың басқа каналдан келуін анықтайы.

    Алынған пайда корпорацияның акционерлерін  жеке табыспен қамтамасыз етіп қана қоймай, сонымен қатар капиталды өсіруге  жағдай туғызады, ол әрине өндірістің нарық сегменттерінің өсуіне әкеледі. Ол өз кезегінде жұмыс орнының, бюджетке төленетін салықтық түсімдердің көбеюіне әкеледі.

    Алайда, кәсіпорын қызметін дұрыс жоспарлап, басқаруда кемшіліктер жіберу табыс  таба алмау тәуекеліне әкеледі. Ол үшін тәуекелді дұрыс басқара білу құажет. Тәуекелді басқару барлық мүмкін болатын қауіп-қатерді табу мен бағалаудан басталады. Одан кейін балама жолдар іздеуге кіріседі. Яғни сол табысты алу үшін тәуекел дәрежесі төменірек нұсқалар қарастырылады. Сонымен қатар тәуекелі төменірек келісімді жүзеге асыруға кеткен шығындар мен дәрежесін төмендете алатын тәуекел мөлшерін салыстырып отыру қажет. Басқаша айтқанда, компания 100 мың АҚШ долларды жоғалту тәуекелінен бас тарту үшін оған 200 мың АҚШ долларын жұмсамауы керек. 

    Тәуекелді басқару дегеніміз, болуы мүмкін жағдайды белгілі бір дәрежеде болжап, білу және ол жағдайдан келетін теріс  ықпалды азайтуға қарсы шаралар  қарастыруды ойластыру.

    Тәуекелдер, әсіресе, коммерциялық мекемелердің шаруашылық қызметінің нәтижелеріне әсері өте үлкен. Сондықтан, тәуекелдер әсеріне талдау жасау - нарықтық қатынастағы субъекттердің жұмыстарының нәтижелерін түсіндіруге мүмкіндік береді.

        Тәуекелді басқаруы ұйымдастырудың  нәтижелілігі тәуекелдердің қалай  сыныпталуына да көп байланысты.Тәуекелді тауып, бағалағаннан кейін бұл тәуекелге бару не бармауы туралы компания басқармасы шешім қабылдайды. Тәуекелге бару – компанияның міндеттемелерді өз мойнына алуы, яғни осы тәуекелді болдырмауы және өзі оның зардаптарын өзі жоюы. Сонымен қатар компания басқармасы тәуекелден қашқақтауы мүмкін, яғни не қызмет түрімен айналыспайды не оларды сақтандырады.