Тәуекелді басқару саясатын анықтаудағы кәсіпорынның қаржылық-экономикалық көрсеткіштерін талдау

    Дерек көзі: «Қазақтелеком» филиалының қаржылық есебі 2009-2010 жж. 

    Едәуір  тез мерзімді  міндеттер мен  қысқа мерзімді пассивтер сомасымен  берілген кәсіпорынның қысқа мерзімді міндеттеріне: кредиттік қарыз бен  басқа да  пассивтер (кредиттік  қарыз коэффициентіне  мен басқа пассивтерге ескертуді ескерумен; бұл ескерту қысқа мерзімді  қарыз коэффицентке де) жатады; уақытында өтелмеген  ссудалар; қысқа мерзімді  кредиттер мен  қарыздық қаражат.Абсолюттік өтімділік коэффициенті жуық арада  қысқа мерзімді қарыздың  қай бөлігін  кәсіпорын өтей алатынын  көрсетеді.

    Кәсіпорынның  өтімділігін талдау меншікті айналым  капиталы көлемінің 6,11%-ға өсімі жағымды  нәтижелер бермеді, себебі оның көлемі жағымсыз болып табылады және кезең  аяғына 680237 мың теңге құрады, яғни кәсіпорында ағымдағы активтерді жабу көзі болып табылатын меншік капитал бөлігі жетіспейді. Абсолютті өтімділік көрсеткіші кезең басына тек 0,01 теңге және кезең аяғына тек 0,002 теңге ағымдағы міндеттемелер ақша қаражат есебінен жедел өтелуі мүмкін екендігін көрсетеді. Критикалық өтімділік коэффициенті ағымдағы міндеттемелердің кезең басына 18% және кезең аяғына 16% шоттардағы қаражат және де есептесуден түсімдер есебінен жедел өтелу мүмкіндігін көрсетеді.  

    Кесте 10

    «Қазақтелеком»  АҚ филиалының 2009-2010 жылдардағы қаржылық тұрақтылығының көрсеткіштері 

    Дерек көзі: «Қазақтелеком» филиалының қаржылық есебі 2009-2010 жж. 

    Ағымдағы  өтімділік көрсеткіші активтердің  өтімділігінің жалпы баға беріп, 2009 жылмен салыстырғанда 2010 жылы ағымдағы міндеттемелердің бір теңгесіне 16,67% төмен екенін көрсетеді. Запастарды өтеуде меншікті айналым капиталының үлесін есептеу динамикада 2,9 бірлікке мәннің төмендегенін көрсетеді, бұл – меншікті айналым капиталымен өтелетін запастар құнының бөлігінің төмендеуі, бұл жақсы беталыс емес, себебі кезең басында бұл үлес жағымсыз болды және 5,51 құрады. Кәсіпорын қаражаттарының тәуелсіздік (автономия) коэффициенті кәсіпорын иелерінің қаражаттардың жалпы сомасындағы қызметке авансталатын меншік үлесін сипаттайды. Қаржылық автономия коэффициентін есептеу қаржыландыру  көздерінің жалпы сомасындағы меншікті қаражаттар үлесі 4,92% өскенін көрсетеді. Бұл кәсіпорынның сыртқы инвесторлардан тәуекелділігінің төмендеуін көрсетеді, бұл жақсы беталыс, нормативті мәнге де сәйкес келеді.

    Меншік  капиталдың икемділік (маневренность) коэффициенті меншік капиталдың қай  бөлігі ағымдағы қызметті қаржыландыру үшін қолданылатынын, яғни қай бөлігі айналым қаражаттарына салынған, қай бөлігі капиталданғанын көрсетеді.  

    Қесте 11

    «Қазақтелеком»  АҚ филиалының 2009-2010 жылдардағы іскерлік белсенділік көрсеткіштері 

    Дерек көзі: «Қазақтелеком» филиалының қаржылық есебі 2009-2010 ж. 

    Меншік  капиталдың икемділік коэффициенті есеп беру кезеңінде 2,27% төмендеді.

    Қарыздық  және меншікті капитал қатынасының  көрсеткіші 9,52%-ға төмендеуі кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының артуын және кәсіпорынның кредиторлардан тәуелділігінің төмендеуін куәландырады.

    Жоғарыдағы  кестеден көріп отырғанымыздай,  дебиторлық қарыздардың айналымдылығы  есепті мерзімде дебиторлық қарыздардың  қанша рет айалатындығын көрсетеді. Аталған көрсеткіштің төмендеуі  кәсіпорынның активіндегі дебиторлық қарыздың жоғарылауын білдіреді. Біздің жағдайымызда бұл көрсеткіш 2,15 пайызға жоғарылаған.

    Қор қайтарымдылығының көрсеткіші де 0,93 пайызға жоғарылаған. Ал, оның төмендеуі  негізгі құралдардың тиімсіз  пайдаланылатындығын білдіреді.

    Кредиторлық қарыздың айналымы төмендеген, оның мәні -37 күнге төмендеген, ол кредиторлардың алдындағы кәсіпорынның қарызының жоғарылауын көрсетеді. Кәсіпорын үшін жағымды жағдай емес.

    Қаражаттар  айналымының ұзақтығы 4 күнге төмендеген, бұл да қаражаттардың тиімсіз  қолданылуына жағдай жасайды. Егер, кәсіпорын жоғарыдағы аталған қарқынмен қызмет ететін болса, мұндай жағдай төлем қабілетсіздікке әкелуі мүмкін, яғни қаржылық тәуекелдің болу қаупі жоғары болады.

      Кәсіпорын жұмысының табыстылығы  одан түсетін пайдамен сипатталады. Пайдалылық көрсеткіштері кәсіпорын өзінің қаражаттарын пайда табу мақсатында қаншалықты тиімді қолданатынын көрсетеді.

    Пайдалылық - шаруашылық қызметтің нәтижесін  көрсететін маңызды қаржылық категория. Корпорацияның тауар-ақша қатынастары  деңгейінде таза табыс пайда формасына айналады. Корпорацияның тауар нарығында сонымен қатар жеткізуге тауар өндірушілерде шығады. Өнімге баға белгілеп, олар оны тұтынушыға жеткізеді, олар оған түсім алады, бірақ пайданы білдірмейді. Қаржылық нәтижені анықтау үшін өнімді өндіруге және жеткізуге кеткен шығындар мен түсімдердің арақатынасын анықтау керек және ол өзіндік құн формасын қабылдайды.

          Түсім өзіндік құннан жоғары болған жағдайда, қаржы нәтижелері бойынша пайда алғандығын байқаймыз. Кәсіпкер әрқашан алдына пайда алу мақсатын қояды. Бірақ оны әрқашан алмайды. Егер түсім өзіндік құнға тең болса, өнімді өндіруге және өткізугк кеткен шығынды өтейді. Өткізу шығынсыз болды, бірақ сонымен қатар пайда болмады. Ол өндірістік, ғылыми-техникалық, әлеуметтік даму  негізі. Түсімнен үлкен шығындар, корпорация шығындар алады- ол теріс қаржылық нәтиже. Ол қиын қаржылық жағдайға әкеледі, банкроттыққа ұшырау мүмкіндігі бар.

    Активтердің пайдалылығы тартылған қаражат көздерінен тәуелсіз, активтің бірлік құнынан кәсіпорынға қанша ақшалай бірлік пайда түскенін көрсетеді.

    Мешік капиталының пайдалылық коэффициенті – биржадағы акционерлік компаниялардың акцияларының баға  белгілеу деңгейін жасағанда өте маңызды рөл  атқарады. Акционерлік компаниялардың құқымен жұмыс істейтін кәсіпорындар үшін салынған капиталдардың табыстылық дәрежесін бағалаудың негізгі көрсеткіші ретінде кәсіпорынның таза пайдасының оның меншікті капиталына пайыздық қатынасын алу келісілген.

    Сату  пайдалылығы  кәсіпорын қызметінің тиімділігінің маңызды көрсеткіші. Бұл коэффициент сатылған өнімнің 1 теңгесінен кәсіпорын қанша  теңге табыс табатынын көрсетеді

    Сату  бойынша пайдалылық көрсеткіштері  алдыңғы жылмен салысытырғанда төмендеген, яғни -0,14% төменедеген.  Оған себеп, негізгі  қызметтен түскен табыстың үлесінің төмендеуімен байланысты. Пайдалылық көрсеткішінің  төмендеуі таза табыстың 2010 жылғы жоғарылауымен, сонымен қатар, 2010 жылғы капиталдың өсімімен байланысты. Меншікті капиталдың таза пайдамен салыстырғанда төмендеуі пайдалылық көрсеткіштің жоғарылауымен  байқалды. Іске асырылғаннан кейінгі түсім-ақшаның төмендеуі сату пайдалылығынің жоғарылауына алып келді.

  Тереңдетілген талдау мақсатында  барлық айналымдық активтерді  тәуекелдік  категориясы бойынша  топтастыруға болады. Мысалға,  дебиторлық  қарызды бітпеген өндіріс,  немесе болашақ кезеңнің шығынына қарағанда  жүзеге асыру жеңіл болады.  

    Кесте 12

    «Қазақтелеком»  АҚ филиалының 2009-2010 жылдардағы ағымдағы активтерінің тәуекелдік санаты бойынша сыныптамасы 

    Дерек көзі: «Қазақтелеком» филиалының қаржылық есебі 2009-2010 ж. 

    Жүргізілген талдаудың дамуына  іске асырылуы қиын  активтердің қатыстар өзгерісін, сонымен бірге, қиын іске асырылатын  және жеңіл іске асырылатын активтердің  бағалау мақсатқа сай. Аталған  қатыстың өсу қарқыны  өтімділіктің  төмендеуін көрсетеді. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын көрсететін тағы бір көрсеткіш, оның әлеуетті банкроттық көрсеткіштері болып табылады. Банкроттық кәсіпорынның ұдайы өндірістік капиталының шаруашылық механизмінің теңсіздігінен және оның тиімсіз баға, инвестициялық және қаржылық саясатының нәтижесінен болады.

    Нарыктық  экономикасы дамыған елдерде  кәсіпорынның банкроттық ықтималдығын болжау кезінде Э. Альтманның көпфакторлы моделі қолданылады. Ол кәсіпорын балансы және қаржылық-шараушылық қызметінің нәтижелері туралы есеп, сондай-ақ жай және артықшылығы бар акциялардың нарықтық құны негізінде есептеледі. 

    Кесте  13

    «Қазақтелеком»  АҚ филиалындағы 2009-2010 жылдардағы Альтман моделі бойынша банкроттықтың болуын анықтау