Тәуекелді басқару саясатын анықтаудағы кәсіпорынның қаржылық-экономикалық көрсеткіштерін талдау

    Дерек көзі: www.telecom.kz 

    Кәсіпорынның  өзінің қысқа мерзімді міндеттері бойынша  төлеу қабілеттілігі өтімділік  деп аталады. Басқа сөзбен айтқанда, егер кәсіпорын өзінің қысқа мерзімді міндеттерін орындауға жағдайы болса өтімді болып саналады, ағымдағы активтерін жүзеге асырады. Аналитикалық  жұмыстың тәжірибесінде   өтімділік көрсеткіштердің  толық жүйесін  қолданады. Олардың ең маңыздысын қарастырайық.

    Кәсіпорынның  өтімділігі – бұл төлеу мерзімі  кез келген барлық қажетті төлемдерді жабу үшін өз активтерін ақшаға айналдыру  қабілеті. Өтімділік дәрежесі активтерді ақшаға айналдыру мерзімінің уақытша  ұзақтығы кезеңімен анықталады. Кезең неғұрлым қысқа болса, аталған активтердің өтімділігі соғұрлым жоғары болады. «Қазақтелеком» АҚ-ның ағымдағы өтімділік коэффициенті 2009 жылы 1,30 болса, 2010 жылы ол 0,79 болды. Ол ағымдағы активтердің қаншалықты қысқа мерзімде ағымдағы міндеттемелерді жаба алатындығын айқындауға мүмкіндік береді және кәсіпорынның төлемқабілеттілігінің мүмкіндігін көрсетеді. Аталған кәсіпорынды төлеуге қабілетті деп санауға болады.

    Бір телефон аппаратынан түсетін  табыс 2009 жылы 27 081 мың теңгені құрады. Ал 2010 жылы 52 %-ға өсті, яғни 28 492 мың теңге болды.  

    Кесте 3

    «Қазақтелеком»  Акционерлік қоғамы филиалының 2009-2010 жылдардағы рентабельділік көрсеткіштері 

    Дерек көзі: www.telecom.kz

     

    «Қазақтелеком»  АҚ филиалының рентабельділігін сипаттайтын  көрсеткіштерді есептеу келесі тұжырымдар жасауға мүмкіндік береді. Сонымен, таза табыс бойынша өнім рентабельділігін есептегенде, есеп беру кезеңінде әр бірлік бойынша өткізілген қызмет үшін 11,9% таза табыстың өсуі анықталды. Алайда, жалпы рентабельділік 2,9%-ға төмендеген.

    Меншікті  капитал рентабельділігін есептеу 2009 жылмен салыстырғанда 2010 жылы «Қазақтелеком» АҚ иелері салған әр ақшалай бірлік таза табысты 12%-ға көбірек тапқан.

    Экономикалық  рентабельділікті есептеу кезінде  келесі анықталды: 2009 жылмен салыстырғанда 2010 жылы кәсіпорынға қаражаттарды табу кезіне тәуелсіз табыстың 1 ақшалай  бірлігін алу үшін ақшалай қаражаттар 16,4%-ға көбірек қажет. Қор рентабельділігін есептеу кезінде анықталатын негізгі құралдар мен басқа да ұзақ мерзімді активтерді пайдалану тиімділігі 13%-ға өсті.

    Негізгі қызмет рентабельділігін есептеу өткізуден  табыстың төмендеуін көрсетті, 1 теңге шығысқа келетін 2009 жылмен салыстырғанда 2,9%-ға төмен. Өткізілген талдау негізінде кәсіпорын қызметінің жағымды және жағымсыз жақтарын көрсетуге болады.

    «Қазақтелеком»  АҚ филиалының қызметінің жағымды жақтары  келесілер болып табылады:

• жұмыс тәжірибесі үлкен мамандардың жоғары дәрежелілігі;
• негізгі өнімді өндіру және өткізу процесінің ұйымдастырылғандығы;
• өндірілетін өнімнің жоғары сапасы;
• кәсіпорынның қаржы шаруашылық қызметін әрқашан жетілдіру.

     Кәсіпорын қызметінің жағымсыз  жағы:

•    ұзақ мерзімді активтердің жоғары үдемелі салмағы және оның сомасының өсуі кәсіпорынның меншік қаражаттарын ағымдағы активтерге емес, айналымнан тыс активтерге салатынын куәландырады.

 

     2.2 Кәсіпорынның қаржы  активтерінің табыстылығын  талдау және бағалау 

     Жалпы төлемқабілетсіздік жағдайы және барлық кәсіпорындардың кәсіпорынроттық іс әрекеттері және нақты қаржылық жағдайды бағалау қазіргі кезде маңызды орын алады. Мұндай бағалаудың басты критериі кәсіпорынның төлемқабілеттілік көрсеткіштері және өтімділік деңгейі болып табылады.

    Кәсіпорын өтімділігін талдауға көшуден бұрын, актив, баланс, кәсіпорын өтімділігі не екенін анықтау қажет. Өтімділіктің екі концепциясы белгілі. Бірінші  концепцияға сәйкес, өтімділік –  бұл кәсіпорынның өзінің қысқа мерзімді міндеттемелерін төлей алуы. Келесі концепцияға сәйкес өтімділік – ағымдағы активтердің ақша қаражаттарына айналу дайындығы мен жылдамдығы. Кәсіпорынның өтімділік мәні өзімен бірге баланс өтімділігін ұсынады. Баланс өтімділігін талдау өтімділік деңгейі бойынша топтастырылған актив қаражаттары және өтеу мерзімі бойынша топтастырылған пассив міндеттемелерін салыстыруға негізделеді. Өтімділік қаражаттары мен міндеттерді сәйкестендіру мынадай көрсеткіштерді есептеуге мүмкіндік береді: ағымдағы өтімділік пен перспективадағы өтімділік. Ағымдағы өтімділік кәсіпорынның қарастырылатын уақыт ішінде төлемқабілеттілігі және төлемқабілетсіздігі туралы куәландырады және келесі формуламен есептелінеді:

ТЛ = (  А₁ + А₂ ) – ( П₁ + П₂ ),                 (2.1)

мұндағы ТЛ – ағымдағы өтімділік, А₁ және П₁ – актив және пассив бойынша сәйкес топтардың қорытындылары.

    Перспективалық  өтімділік – бұл болашақтағы  түсімдер мен төлемдер негізінде  болжау. Ол келесі формуламен есептелінеді:

ПЛ = А₃ – П₃,                                          (2.2)

мұндағы ПЛ – перспективалық өтімділік, А₃ және П₃ – актив және пассив бойынша сәйкес топтардың қорытындылары[10].

    Активтер  пайдалылығын талдау 3- кестеде көрсетілген. Абсолютті өтімділік көрсеткіштері (2.1) және (2.2) формулалары арқылы есептелінеді.

ТЛ²⁰⁰⁹  = ( 9841 + 151381 ) – ( 9181120 + 0 ) = - 756898 мың теңге

ТЛ²⁰¹⁰ = ( 1861 + 142034 ) – ( 904030 + 0 ) = - 760135 мың теңге

ПЛ²⁰⁰⁹ = 119729 – 0 = 119729 мың теңге

ПЛ²⁰¹⁰ = 82793 – 0 = 82793 мың теңге 

    Кесте 4

    «Қазақтелеком»  Акционерлік қоғамы филиалының 2009-2010 жылғы активтер пайдалылығын талдау

                                                                                     

    Дерек көзі: «Қазақтелеком» филиалының қаржылық есебі 2009-2010 ж. 

    Есептеу нәтижелері кәсіпорынның есеп беру кезеңінің соңына активтер мен міндеттемелер бойынша топтар нәтижелерін сәйкестендіру келесі нәтижелерді көрсетті: А₁ < П₁, А₂ > П₂, А₃ > П₃, А₄ < П₄. Осыған байланысты баланс өтімділігін жеткілікті деп атауға болады. 2009 жыл мен 2010 жылы ағымдағы өтімділік көрсеткіштері төлемділік жеткіліксіздігін көрсетті, яғни қарастырылып отырған кезеңге жақын уақытта кәсіпорын өз міндеттемелерін төлеуде қиындыққа шалдығады. 

    Бірақ, перспективалық өтімділік көрсеткішінің  өсімі болжамды төлемқабілеттілігінің артуын куәландырады, яғни болашақ ақшалай түсімдерге қарағанда кәсіпорын қаржылық қиындықтарға ұшырамайды.

    Нәтижесінде есеп беру кезеңнің соңында кәсіпорын  жеделдігі жоғарылау міндеттемелерінің 0,2 % төлей алады, бұл қаржылық жағдайдың  шектелгендігін көрсетеді.

    Қаржылық  жағдайды талдаудың басты міндеті  кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын сипаттайтын  көрсеткіштерді зерттеу болып табылады. Кәсіпорынның қаржылық жағдайының ең маңызды критерийлерінің бірі  оның төлемқабілеттілігі  болып  табылады, ол кәсіпорынның  өзінің ұзақ мерзімді міндеттері бойынша  төлеу қабілеттілігі деп түсіну қабылданған. Демек, активі көп, сыртқы міндеті аз кәсіпорын төлеуге қабілетті болып саналады. 

    Кесте 5

    «Қазақтелеком»  Акционерлік қоғамы филиалының 2009-2010 жылдардағы қаржылық тұрақтылығының көрсеткіштері

(мың  теңге)

    Дерек көзі: «Қазақтелеком» филиалының қаржылық есебі. 2009-2010 ж. 

    «Қазақтелеком»  Акционерлік Қоғамы филиалының қаржылық тұрақтылығын жалпы бағалау 4 кестеде  көрсетілген. Есептеу мәліметтері көрсеткендей кәсіпорынның қаржылық жағдайы тұрақты емес екендігі байқалады. Бұл қорытынды келесілер негізінде жасалады:

• запастар мен шығыстар өзіндік айналым қаражаттарымен өтелмейді;
• кәсіпорын қаржылық жағдайынынң тұрақсыздығын ұстап тұрған басты себеп – запастар мен шығыстар өсімінен құрылу көздері өсімінің төмендеуі, пайда болу көздерінің жалпы көлемі 19,22%-ға төмендесе, запастар мен шығыстар құны 31,02% төмендеді.

 
 

 

     Сурет 4. Кәсіпорын активтерінің  құрамы мен құрылымының өсу қарқыны

    Дерек көзі: «Қазақтелеком» филиалының қаржылық есебі. 2009-2010 ж. 

    Сурет пен кестеден байқап отрығанымыздай,  меншікті капиталдаң бірлігі 2009 жылға  қарағанда 137548 мың теңгеге жоғарылаған. Қысқа мерзімді  міндеттемелер  төмендеген, бұл жалпы кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын білдіреді.  

    Кесте 6

    «Қазақтелеком»  Акционерлік Қоғамы филиалының 2009-2010 жылдардағы дебиторлық қарызын талдау