Тұтыну несиесі және оның дамуы

     1)Жоғары мөлшерде пайда табу мақсатында банктің тиімді несиелік-инвестициялық стратегиясын қалыптастыруға және іске асыруға қатынасу.

      Бұл жерде ең бастысы проблемалық  активтердің пайда болуының алдын алу және пайда болған жағдайларда оларға мониторинг жұмыстарын ұйымдастыру шараларының іске асырылуы көзделеді. Ал енді пайда табу мақсатына келетін болсақ мұнда аталған бөлімшенің ықпалымен банктің щығындарын азайта отырып, проблемалық активтерді барынша қайтаруға жағдайлар жасау туралы айтылады.

      2) Проблемалық активтермен жұмыс  бойынша қызметін жүзеге асыру  барысында банктің және оның  құрылымдық бөлімшелерінің қатынасу қағидаттарын, стратегияларын, нысандары және әдістерін жасау.

      Жұмысты ұйымдастырудың негізгі қағидаттарына  мыналар жатады:

      Активтердің проблемалық активтер тобына өтуін  ескерту, яғни ПАББ активтік операцияларды жүргізетін банктің өзге негізгі бөлімшелерімен бірге активтерді орналастыру туралы шешімдерді қабылдау үдерісіне қатысып, банк активтері қожынының жағдайына жүйелі түрде бақылау жасауға және төлемді кешіктірген күннен бастап қарыз алушылармен жүргізілетін жұмыстарына қатысуға тиіс. Егер де қарыз алушының қарызды кешіктіруі техникалық себептерге байланысты болса,онда әрі қарай бақылау жұмыстарын жалғастыра береді.

      Проблеманы  шешу тәсілдерінің толықтылығы мен  кешенділігі, яғни банктің,заңдар мен  нормативтік актілер шегінде  қарыз алушыларға ықпал ету мүмкіндіктерін жасау. Нақтырақ айтсақ, банктің экономикалық, ұйымдастырушылық-құқықтық, өндірістік-техникалық ерекшеліктерін, қарыз алушының жеке басының мінез құлқын және психологиясын ескеретін әр түрлі стратегияларды жасап қоймай, сондай-ақ проблеманы шешудіңәр түрлі нысандары мен әдістерін жүргізуге тиіс.

      Қабылданатын  шаралардың өз уақытылығы, яғни проблемалық  активтермен жұмыс жасау барысында, кейде қарызды толық қайтару  немесе проблемалық активтермен  қалыпты активке айналдыруға  мүмкіндік беретін тез арада шешім қабылдау керек болады. Егер уақыт өтіп кететін болса,онда активтердің үмітсіз санатна айналуы мүмкін.

      Қабылданатын  шешімдердің тиімділігі, яғни бөлімшенің жұмысының нәтижесі банктің табысының  нақты өсуімен сипатталуға тиіс. Ең басты назар аударатыны бұл жерде уақыт факторы. Банк өз қызметінде кейде ағымдағы шығыстарды басынан кеше отырып, нәтижесінде стратегиялық оң нәтижеге қол жеткізуі қажет.

      Оң  тиімділіктің артуы, яғни уақытында банктің алдындағы қарызын қайтара алмаған қарыз алушы, қарызын бөлшектеп, бірақ келісілген кесте бойынша қайтаруға және комитеттің қатаң бақылауында болуы тиіс.

      3) несиелердің қайтарылмау тәуекелі  мен бағалы қағаздарды  өтеуге  байланысты дефолттарды  төмендету  бойынша кешенді шараларды жүзеге  асру барысында өзінің қарамағындағы бөлімшелермен немесе филиалдармен өзара байланысты дамыту.

      Аталған бөлімше банктің өзге де бөлімшелер және филиалдарымен ақпарат алмасуды дұрыс жолға қоя білуі қажет. Егер филиал проблемалық активтерді қайтаруға байланысты шараларды  жүргізуге қатысатын болса, онда оның атқаруын тиісті іс-әрекеттерді немесе міндеттерді айқындауға араласуы қажет. ПАББ-нің орталық аппаратының қызметкерлері өңірлердегі филиалдарда жиі бола отырып, ондағы әрәатестеріне тәжірибелік көмек көрсетуге тиіс. Проблемалық несиелермен жұмыс жасау барысында банк қызметкерлерінің білікті маман ретінде бір-біріне деген сенімдерінің болуының маңызы зор.

      4)проблемалық  несиелердің пайда болуы тәуекелдерден  қашу және оларды төмендетуге  байланысты операцияларды жүзеге  асыруда шетел банктерінің тәжірибелерін үйрену және ПАББ-нің жұмысына енгізу.

      ПАББ-нің  қызметкерлері жүйелі түрде өздерінің  білімдерін жетілдіріп отыруға тиіс. ПАББ қызметкерлерінің білікғтілігін  арттыруда орталық аппараттың және филиалдардың, қызметкерлердің, сондай-ақ шетелдік банктердің осы саладағы әріптестерінің бірігуімен семинарлар өткізген дұрыс.

      5.ПАББ  қызметінің барлық бағыттары  бойынша әдістемелік, нормативтік,  нұсқаулық және талдамалық материалдармен  банктің құрылымдық бөлімшелерін  ақпараттық қамтамасыз етуді жүзеге асыру.

      ПАББ  өзінің құзыретінің шегінде банктің  нормативтік және үкімдік құжаттарын жасауға қатысады және оларды өзінің қарамағындағы бөлімшелердің міндетті орандауына бағыттайды. Ондай құжаттарға ПАББ-не жетекшілік банк басшысы қолын қояды.

      ПАББ-тің  жоғарыда ұсынылған типтік міндеттеріне байланысты, оның атқаруға тиісті мынандай қызметтерін бөліп қарастыруға болады.:

• Бөлімшенің қарауында болатын проблемалық активтер бойынша қарыздарды қайтару жұмыстармен байланысты кешенді шараларды жүзеге асыру;
• өзге бөлімшелермен бірлесе отырып проблемалық қарыздарды қайтаруға байланысты жұмыстарды ұйымдастыру және өзінің құзыретіне қарай банктің жоғары коллегиялық ұйымдарына арналған сараптамалық қорытынды даярлау;
• активтердің прорблемалық топқа ауысу кезеңінен бастап, олардан нақты нәтиже шыққанша жұмыс жүргізу;
• проблемалық активтермен жұмыс жасауға қатыстырылатын банктің құрылымдық бөлімшелерінің қызметіне бақылау жасау және есепке алуды ұйымдастыру;
• бөлімшенің қарауында есепке алынатын қарыздарды қайтаруа байланысты туындайтын зияндардың орнын жабуға арналған резервтермен есеп айырысуды, есептеуді және бақылау қоюды жүзеге асыру;

  Банктерде ПАББ жұмысының сызбасын әр түрлі  жасауға болатыны белгілі.

      Біздің  ойымызша 6 ай және одан жоғары мерзім ішінде қайтару кестесі бұзылған кез келген банктің жіктелетін активі осы ПАББ-нің тікелей құзыретіне берілуге тиіс.

      Сонымен қатар проблемалық активтермен  байланысты мәселелерді шешуде арнайы «Проблемалық активтер комитеті» (ПАК) құрудың да аса қажеттігі бар. Аталған комитет нақты қарызгерлермен жұмыс бойынша стратегиялық сипаттағы шешім қабылдауға тиіс.

      ПАК құрамы банктердегі несиелік комитет  құрамынан саны жағынан аздау  болады. Оның құрамына ПАББ-*нің жетекшісі, несиелік, заң департаментінің, қауіпсіздік  қызметінің,стратегиялық талдау, тәуекел басқармасының және ішкі аудит бөлімдерінің жетекшілері кіргені дұрыс.

      ПАК-тің  кейбір ерекше отырыстарына өзге де мүдделі  бөлімшелердің жетекшілерін шақыруға болады. ПАК-тің отырысын айына бір  рет немесе қажет болған жағдайларды өткізу қажет.

      Коллегиялық ұйымға мүшелері оның құрамына кіретін  бөлімшелердің орынбасарларынан арасынан сайланады. Коллегиялық ұйым аптасына бір рет жиналуы тиіс./28, 10-14 бб/

      Қазақстан 2030 жылға дейін дамуының стратегиялық жоспарындағы ең маңызды мақсаттардың бірі-ауылдың ең елеулі проблемаларын шешу ьжәне кедейдік пен жұмыссыздық пен күресу. Бұл мәселелерді шешу үшіін және орта бизнесті дамытудың, Қазақстанның неғұрлым көп халық санын кәсіпкерлік қызметке жұмылдырудың маңызы үлкен. Сондықтан да ЕДБ-дің жүргізіп жатқан несие саясатының арқасында да соңғы жылдары шағын және орта бизнес субъектілеріне берілген несиелер көлемінің қарқынды өсіміне қол жеткізуге мүмкіндік туды: республика ЕДБ-нің шағын кәсіпкерлік субъектілеріне берілген несиелердің жиынтық мөлшері 2006 жылдың ақпан айында 205 322 млн. теңгені құрады.

      Сонымен, шағын және бизнесті несиелеу жағдайын талдау барысында мынандай қорытындыларға келуге болады:

• шағын және орта бизнес субъектілеріне берілген несиелер көлемі жыл сайын өсуде: республика ЕДБ-нің шағын кәсіпкерлік субъектілеріне берілген несиелердің ижиынтық мөлшері 2006 жылдың ақпан айында 205322 млн. теңгені құрады,
• ЕДБ-дің шағын және орта бизнес субъектілеріне берген несиелердің валютасындағы несиелер алады;
• ЕДБ-дің аймақтар бойынша шағын және орта бизнес суьъектілеріне берген несиелерінің құоылымында дерьбес кәсіпкерлік қаласы-Алматы ең үлкен орынды алады, әйтсе де Астана қаласында, сондай-ақ Шығыс Қазақстан, Ақтөбе, Павлодар облыстарында берілген несиелер көлемінің өскендігі көрінеді.
• ЕДБ-дің шағын кәсіпкершлікке экономика салалары бойынша несиелерінің жартысына жуық бөлігі сауда саласындағы кәсіпорындарға жұмсалады./27,20-23 бб/

  Енді  «несиелер бойынша шығындар құнының  тұжырымдамасы» туралы. Көптеген адамдар  несиелер қымбарт болғандықтан, банктер  көп ақша табады деп айтады. Тұтынушылық  несиеленедірудегі тарификация тұжырымдамасы өте күрделі зат. Несиелік өнімдерді тарификациялау барысында негізгі үш параметр қолданылады: макроэкономикалық орта, несиелерді немесе заемдарды берумен айналысатын банктің профилі ғаламды түрде бағаланады, яғни макроэкономикалық орта түрлі аспектілерден тұрады. Біз тұтыну несиесі нарықтағы қорландыру шарттарымен тікелей байланысты екенін түсінуіміз қажет, яғни банктер жергілікті қорландыруд таба ала ма, қандай комиссиямен және қандай өтеу мерзімдерімен.

        Мысалы,бұрынғы КСРО елдерінде және көптеген Шығыс Еуропа елдерінде таяу уақытқа дейін бір жылдан астам мерзіммен қорландыру қаражатын табу қиын еді. Егер банк қорландыруды 12 айға дейінгі мерзімге қамтамасыз ете алмаса, онда несиелерді екі және одан астам жылға беруге өте қиын болар еді. Инфляцияның көрсеткіштері, ставкалар тұрғысынан жергілікті қаржылық бақылау органдарының саясаты және нарықтың ғаламдық шарттары сияқты базалық индикаторларды ескеру қажет, яғни ақы төлеу арналарының болуын ескеру қажет. Еақты бір іспен айналысу индикаторларының бірі болуы мүмкін.

  Банктің рейтингісі, профилі, жарғылық капиталы және жинақ шоттары, ақпараттық технологияларға инвестициялар тұтынушылық несиелендіруге қомақты әсер етеді. Өзіңіз білетіндей, мұндай IT технологиялардың үлкен көлемі тартылған, бұл бизнес жұмыс күшінің көп санын пайдалануды қажет етеді әрі ол дербес клиенттермен жұмыс жүргізілетін жеке меншік банктер (privat banking) ерекшеленеді. Нарықтағы жаңа және жұмыс істеп жатқан бәсекелестердің тарапынан болатын қысымды, сондай-ақ түрлі бөлшек құрылымдармен (дүкендер, сауда орталықтары және т.б.) ынтымақтастық немесе кооперация нобайларының ықпалын тексеріп отыру қажет. Тағы да нарық шарттарын тексеріп отыру қажет, ал бұл банктердің тарапынан шығындарға ықпал ететін тәуекелдерді басқару мәселелеріне қатысты білім.

      Тәуекелді бақылау өте маңызды сәт, өйткенді ол тұтынушылар үшін тартымды тарифтік жағдайларды жасайды, сондай-ақ банк қызметін келешекте жаңа тартымды қызметтерді  ұсыну арқылы кеңейтуді қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

      Тәуекелді басқару тәсілдерінде осы бизнестебелсенді ендірілетін жаңа технология қажет, әрі оған алаяқтық фактілерін анықтай  алатын деректер базасын бысқару  жүйесін іске асыру жатады. Екіншіден-саралау  жүйелері бұл шешімдерді автоматты  түрде қабылдай алатын және осы не басқа клиенттерге қатысты әлеуетті тәуекел ықтималдығын бағалай алатын бағдарламалар. Барлық осы жүйелер соңғы 20 жылда ендірілді және көптеген ойыншыларға өз тәуекелдерін бақылауғы көмектеседі, өйткені осы бағдарламалар мен шешімдер шешімді қабылдау үшін адамның миына қарағанда барынша тиімді болып табылады.

      Жүйелердің  бірі credit-scoring деп аталады әрі ол банктерге болашақ тәуекелдердің әлеуетті талдауын жасауға дәл тәсілмен көмектеседі. Тағы бір жүйе-қара тізімді басқаруға ішкі немесе сыртқа қара тізім жатады, мысалы үлкен клиенттік деректер базасы бар несие бюросы сияқты қара тізімді басқару. Тұтынушылық несиелендіру жайла сөз қозғасақ, оның басты идеясы тұтынушылық несиелендіру елдегі және ғаламдық көлемдегі экономикалық дамытуды ынталандырудың негізгі факторларының бірі болып табылуында. Тек қана осы бизнес абсолютті бақылауға алынбауы тиіс, біз оны жауапкешілікпен жүзеге асыруымыз тиіс, нақты заңнамалық базаны негізуіміз тиіс, сондай-ақ кәсіби түрде мониторингіні жүргізу үшін жаңа технологиялақ құралдарды іске асыруымыз тиіс.

      Қазақстан Республикасы Экономика және бюджеттік  жоспарлау Тұтынушылық несиелендірумен  Алматы, Астана және бірқатар облыс  орталықтары қамтылған, бірақ аймақтар толығымен қамтылмаған. Егер халықтың табыс деңгейі бүкіл Қазақстан бойынша өсіпе жатса, онда банк филиалдарының ашылуы тұтынушылық несиелндірудегі өсімнің үлкен қарқынына әкеліп соқтыруы тиіс./30/ 

ҚОРЫТЫНДЫ 

  Бұл жұмыстың бірінші тарауында жалпы  тұтыну несиесі және оның жіктелуі туралы сөз қозғалды.

  Тұтыну  несиесі деп халыққа тұтыну тауарларын сатып алу, тұрмыстық қызметтерді өтеу мақсаттарына берілетін коммерциядық немесе банктік формадағы несие.

        Несиенің бұл түрі қымбат өнімдерді сатып алу мақсатына, мысалы: автокөліктерді,жиһаздарды сатып  алғант уақытта қолданылады. Тауар  бағасы жоғары болған сайын, несиенің бұл түрі жиірек қолданылады. Дамыған  елдердегі несиенің жртысынан көбі автокөлік сатып алу мақсатына беріледі, қалған тауарларды көбінесе қолма қол ақша арқылы сатып алады.

        Тұтыну несиесі  көптеген елдер экономикасында үлкен  роль атқаратындықтан, мемлекеттік  органдар жағынан реттеліп отырады.

      Тұтыну  несиесінің негізгі ерекшеліктеріне, осы несие түрі берілген уақытта ақшалай және тауарлы капитал қатынастары пайда болады, және потенциялды қарыз алушылар жеке тұлғалар болып табылады. Тауарлы формада бұл несие түрі қызметтерді және тауарларды өтеуін кейінге қалдрып өткізетін кез-келген шаруашылық субъектілеріне беріледі.