Тұтыну несиесі және оның дамуы

ustify">          Ауылшауашылық несиесі-ауылшаруашылығындағы негізгі капитал мен айналымына капиталдың қызметін қамтамасыз ету үшін берілетін қарыз капиталы. Ауылшаруашылығындағы өндірістік негізгі капиталдың қалыптасуына және дамуына қозғалмайтын мүліктің кепілдігімен банк ұзақ уақытқа күрделі қаржы кредитін береді.

          Шаруашылық несие- жоғары басшы  органдардың өздеріне әкімшілік  жолмен бағынатын кәсіпорындар  мен мекемелерге қаржы көмегі ретінде жіберілетін несие. Банктік несиемен салыстырғанда ол несиенің көлемі және оны пайдаланатын шаруашылық органдар көп болмаған. Себебі шаруашылық несие мемлекеттің қаулысымен кездесіп қалған қаржы қиындығын жою мақсатына, не болмаса өндіріс жоспарын өзгерткенде ғана беріледі. Шаруашылықтық несиенің басқа несиелерден айырмашылығы: бұл несиесубъектілері, міндетті түрде, бір шаруашылық жүйесінде пайда болады: несие тек ақша түрінде беріледі; қайтарылғанда несие  үшін ақы төленбейді; несие алғанда кепілдік берілмейді және белгілі бір мезгілде өтеу туралы міндеттеме толтырылмайды. Кәсіпорындарда қаржы қиындығы жойылған соң жоғары органның үкімімен кредит қайтарып алынады.

          Мемлекеттік несие-мемлекет пен  жергілікті үкімет қорларының  облигация сату арқылы жеке және заңды тұлғалардан несие алуы. Бұл несие қатынастарының субъектілері несие беруші-халық  және заңды ұйымдар, несие алушы мемлекет және жергідікті органдар. Мемлекеттік несие ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді болып екіге бөлінеді. Қысқа мерзімді несиелер векселдер түрінде шығарылып 1-3 айдан кейін өтелуі керек,ал ұзақ мерзімді несие мемлекеттік облигациялар түрінде шығарылып, көптеген жылдар өткен соң өтеледі. Бұл мемлекеттік заемдар (қарыз) мемлекеттік шығындарды өтеуге бюджет тапшылығын жоюға, инфляция кезінде айналымдағы артық ақшаны шығаруға мүмкіндік береді.

          Халықаралық несие – мерзімді  белгілеу, төлеу және кері қайтару  келісімімен тауар және валюта  ресурстарын беруге байланысты  халықаралық экономикалық қатынастар  аясындағы қарыз капиталының қозғалысын айтады.

          Несиенің берілу мерзіміне байланысты  қысқа мерзімді (бір жылға дейін), орта мерзімді (бір жылдан бес жылға дейін), ұзақ мерзімді (бес жылдан жоғары) несие. Қысқа мерзімді несие айналмалы капиталдың қозғалысынан туындайтын қарыздардың ағымдағы қажетіне беріледі.

          Облыстық бюджеттен берілген қаржы, ауылшаруашылығы жобаларын қаржыландыру үшін облыстық маслмхат бекіткен сома шегінде орта мерзімдік несие түрінде орталықтандырылып бөлінеді. Ауылшаруашылығы жобаларын бюджеттік несиелеудің негізгі шарттары, несиелерді қарастырған мақсаттарға бағыттау, бюджеттік несие сомасынан 00,1% көлемінде жылдық сыйақы төлемін ескере отырып,несиелердің дер кезінде қайтарылуын қамтамыз ету.Несие шарттарында сол сияқты несиенің түрі,саласы,мерзімді және несиені алу мен өтеудің өзге шарттары мен міндеттері,оларды қайтаруды қамтамасыз ету тәсілдері,соңғы несие алушыларға банктердің несие беру шарттары,сыиақы мөлшері және тәртібі,екі жақтың құқықтары мен міндеттері,келісім шарттары орындалмаған жағдайда салынатын санкциялар дауыл мәселердің шешілу тәртібі,шарттың қолдану мерзімі көзделеді.

         Бюджеттік несиенің бағыттары  отандық ауыл шаруашылығы тауар  өндірушілеріне қолдау қөрсету  шаралары   шеңберінде  несие  ресурстары негізі  және айналыс  қорлары толықтыруға,ауыл  шаруашылығы өнімдерін  өңдейтін фермалармен цехтарды  қайта  құруға,республикалық және  жергілікті инвестициялық  бағдарламаларды іске  асыруға  бөлінеді.

          Жарғылық  капиталының 51пайыздан кем емес бөлігі  Қазақстандық заңды жеке тұлғалардың меншігі болып табылатын ауылшаруашылық кәсіпорындары  орындары жобаларының өлшемдері басшылыққа алына отырып несиеленеді.

1.жобаның  шарттарын алмастырушы бағыты;

2. өндірілетін  тауарлардың ішкі және сыртқы  рынокты толық өтімділігіне сенімді және негізгі қажетті рынок көлемі болуы;

3.жаңадан  ашылатын және қалпына келтірілетін  жұмыс орындарының саны;

4. жобаның  тиімділігі;

          Несие алушылардың құжаттарына  қойылатын талаптар: техника- экономикалық  негіздемесі бар бизнес – жоспар, меншікке иелік құқығы туралы заңды құжаттар көшірмесі, жер беру актісі, мемлекеттік тіркеу туралы куәлік, жарғы және құрылтайшы құжат көшірмесі соңғы жылдың балансы (заңды тұлғалар үшін) құжаттардың көшірмелері қоса тіркелген кепілге қойылатын мүлік тізбесі, салық органдарынан бюджет алдындағы қарыздары туралы, өзіне қызмет көрсететін банктен мерзімі өткен қарызы жоқтығы туралы, жергілікті қаржы орнынан жергілікті бюджеттен алған несиеден қарызы жоқтығы жөнінен де анықтамалар толтыруы тиіс. Осы жағдайлардың барлығы тура болған жағдайда несие беріледі. Кәсіпшілікпен айналысатын үй шаруашылығының қаржылқ қатынастарның одан әрі даму мүмкіншіліктері Қазақстан Республикасының бюджет Кодексінде (№548-II ҚРЗ 24.04.04) бюджеттік несиелеу қабылданды (10 бөлім 37,38,39,40,41,42 тарауларында) /29,32-35 бб/

  Халықтың несие қатынастарының даму мүмкіншілігінің қорытындысы:

• халықтың банктерге салымдар жасаудағы өсім құнынан гөрі осы жиылымда несие беру көзіне айналдырудағы пайда табу қосымша құны өте жоғары. Бұл аралық банктер жүйесінің қосымша құнын молайту ынталығын арттыруда, керісінше халықтың қабілеттік ынталығын арттыру жолдары қарастырылуы керек;
• халқтың несиені пайдалану мүмкіншілігі оның өсім құнына тікелей прпорционалды болғандықтан несие қатынастары жеткілікті дамымауда,мысалы, кәсіпкерлік бәсекелестерде тұрмыстық жағдайда, ұлттық табыстың молаюы мүмкін емес.
• Халықтың қалыптасу,қолдау,даму бағыттарының алғашқы көздері несиелік (ипотекалық,лизингтік,ауылшаруашылық, тұтыну т.б.)бюджеттік қатынастардағы әлеуметтілікті қорғауды жетілдіру мәселелері./19, 33-37 бб/   

      Ативтер мен пассивтерді басқару субъектілерінің  ішінде отандық банктік тәжірибеде қолданылып жүргендеріне: активтер мен  пассивтерді басқару комитеті, несиелік комитет, проблемалық несиелермен жұмыс бөлімі, тәуекелдерді басқару бөлімшесі және қазнашылық жатады. Мұндағы бастапқы екі комитет бөлімшенің қызметін атқармайтыны белгілі. Олар қазіргі жағдайда банктің активтері мен пассивтеріне құзіретті басқаруды жүзеге асыра алмағандығын, бүгінгі күні ҚР ЕДБ-нің ктивтері құрылымында жіктелетін (күмәнді және үмітсіз) немесе проблемалық активтер үлесінің артуынан байқауға болады. 

      Кесте-4 

Екінші деңгейлі банктердің активтері мен шартты міндеттемелері

      млрд.тг

    

4-кестенің  жалғасы

 

    * Дерек көзі: Екінші деңгейлі банктердің есептік және Қаржы Қадағалау Агенттігінің есептік мәліметтері негізінде  

                Кестеден байқағанымыздай банктердің активтері мен шартты міндеттемелерінің сапасына жасалған талдаудан, стандартты активтер мен шартты міндеттемелердің үлесінің 2006 жылмен салыстырғанда 2009 жылы 74,6%-дан 72,2%-ға дейін төмендегенін көруге болады.

      Ал  күмәнді активтер мен шартты міндеттемелердің үлесі болса керісінше 2006 жылмен салыстырғанда 2009 жылы 24,2%-дан 26,9%-ға дейін өскен. Күмәнді активтердің ішінде, 1-санаттағы күмәнді активтер мен шартты міндеттемелердің үлесі 2007 жылмен салыстырғанда 2009 жылы 17,8%-дан 23,0%-ға дейін өскен.

      Үмітсіз активтер мен шартты міндеттемелердің үлесі керісінше төмендеп отыр, немесе 2006 жылмен салыстырғанда 2009 жылы 1,2%-дан 0,9%-ға дейін азайған.

      Ондай бөлімше ретінде біз, банктің басқару құрылымында әсіресе активтерді  басқаруға қатысты мамандандырылған бөлімше ретінде «Проблемалық активтерді басқару бөлімшесін» құруды ұсынамыз.

      Проблемалқ  активтер дегеніміз-бұл банктің  жіктелетін активтерінің бір бөлігін,яғни қайтару мерзімі кешіктірілген активтер топтарын білдіреді. 

      Төмендегі суреттен 2006-2009 жж банктердің активтері мен шартты міндеттемелерінің құрылымын көруге болады.               

           

 

Сурет 4- Екінші деңгейлі банктердің активтері  мен шартты міндеттемелердің құрылымы  

*Дерек  көзі: Қаржы қаражат №5, 2009 

          Біздің ойымызша қазіргі жағдайда банктің активі мен пассивін кешенді басқаруға тек теориялық тұрғыдан тоқталу жеткіліксіз, себебі бұл жерде «басқару» деген ұғымның өзі тәжірибенің араласуын қажет етеді. Банк активтері мен пассивтерін басқару отандық тәжірибеде тек қана активтер мен пассивтерді басқару комитетінің қызметі, банктің өтімділігі мен табыстлығы тұрғысынан қосымша бір бөлімшенің болуы қажет саналады.

  Ондай бөлімше ретінде біз, банктің басқару құрылымында әсіресе активтерді  басқаруға қатысты мамандандырылған бөлімше ретінде «Проблемалық активтерді басқару бөлімшесін» құруды ұсынамыз.

      Проблемалқ  активтер дегеніміз-бұл банктің  жіктелетін активтерінің бір бөлігін,яғни қайтару мерзімі кешіктірілген активтер топтарын білдіреді.

      «Проблемалық  активтерді басқару бөлімшесі» сияқты басқару құрылымдары шетелдік банктер  тәжірибесінде бөлім түрінде  кездеседі. Ондай бөлім ретінде  отандық банктер тәжірибесінде  «проблемалық несиелермен жұмыс бөлімі» алуға болады. Олар екінші деңгейдегі банктер тәжірибесінде ғана құрылып қызмет етуде және оның тиімділігі де дәлелденіп отыр. Демек проблемалық активтерді басқару бөлімшесінің құзыреті жоғарыда аталған бөлімге қарағанда кең, яғни ол бөлімнің сол бөлімшенің құрылымына жатқызуға толық негіз бар. «Проблемалық активтерді басқару бөлімшесі» өз қызметінде банктік заңдылықтарды, ҚҰБ мен ҚҚА-нің нормативиік актілерін, банктің жарғысын, Басқарманың шешімдерін, өзге банктің нормативтік және үкімдік құжаттарын және аталған бөлімше туралы ережесінбасшылыққа алады. «Проблемалық активтерді басқару бөлімшесі»мынадай типтік міндеттерді шешуге тиіс: