Тұтыну несиесі және оның дамуы

          Сонымен қатар, несиелік тәуекелді  реттеудегі мемлекеттің де ролі  маңызды болып табылады. Мұнда мемлекет өз қызметін ҚР Ұлттық банкі және ҚР Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау Агенттігі арқылы жүзеге асырады. Ескере кететін жағдай, 2005 жылғы 31 желтоқсанда ҚР Ұлттық Банкінің реттеу және қадағалау қызметтері жаңа құрылған Агентікке жүктелінген болатын./31/

         Тағы айта кететін жағдай бұл несиелік мониторинг. Яғни несиелік мониторинг дегеніміз несиені берген күннен бастап, оны толық қайтарғанға дейін қарыз алушының несиелік қабілетінің өзгерісін үнемі талдап отыруды, несие сапасының төмендеуі немесе несиелік келісім шарттың бұзылуы анықталған жағдайларда тиісті шаралар қолданылуды қамтитын банктің күнделікті жұмысы.

          Несиелік мониторингті жүргізуге  арналған ақпарат көзіне мыналар  жатады:

• Банкте жинақталған қарыз алушы туралы ақпарат;
• Қарыз алушыдан алатын ақпараттар;
• өзге көздерден алынатын ақпараттар (жабдықтаушылардан, сатып алушылардан, өзге банктерден, қаржы ұйымдарын, үшінші тұлғалардан және тағы басқа).

          Ақпараттың толығына қарай несиелік мониторинг ағымдық және тереңдетілген болып бөлінеді.

          Ағымдық мониторинг – ай сайын  ағымдық мониторинг есебі түрінде  рәсімделетін, несиені қайтару кестесінің  орындалысы шегінде барлық несиелер  бойынша жоспарлы түрде қарыз  алушының шаруашылық және қаржылық жағдайы туралы жалпы ақпараттарды алу негізінде жүргізілетін тексеру.

          Ағымдық несиелік мониторинг әр сайын несие толық қайтарылғанға дейін жасалады. Ағымдық несиелік мониторингтің мақсаты – банктің барлық берген несиелер бойынша төлемсіздіктің алдын алу. Мониторинг жүргізуде несиені қайтару кестесі пайдаланылады және оның көшірмесі шот менеджеріне беріледі./26,31-33 бб/

          Ағымдағы мониторингтің негізгі  қадамдарына мыналар жатады:

• қарыз алушының шотындағы ақша қаражаттарының қозғалысына бақылау жасау;
• клиентке ескертулер жасау (несиені төлеу мерзіміне екі үш күн бұрын телефон арқылы ескерту, телефон болмаған жағдайда жазбаша түрде).
• Клиенттің орналасқан жеріне бару (қарыз алушы кәсіпорынның қаржылық есебініңиматериалдары негізінде оның қаржылық және шаруашылық жағдайымен танысу және т.б.

          Қарызды қайтару күнінде несиені қайтару кестесі бойынша қарыз алушының негізгі қарыздың және пайыздың төленгендігі тексеріледі.

          Егер қарыздың қайтаруын кешіктіру  қарыз алушының негізгі қарыз алушының уақытша қаржылай қиындықтарына немесе ұмытшақтығына байланысты болса, да дабыл қағу қажет емес. Бұл жағдайда қарыздың кешіктірілуі қарыз алушының болашақ іскерлігіне кері әсер ететіндігін ескерткен дұрыс.

          Егер қарыз алушының тексеріп бару барысында несиені қайтармауымен байланысты мүмкін болар мәселелердің барлығын куәләндыратын қауіпті белгілер анықталса, онда тереңдетілген мониторинг жүргізіліп, оның нәтижесінде мынадай сұрақтарға жауап ізделінеді:

• Қарызды кешіктіру себептері;
• Кешіктірілген қарызды қайтару мүмкіндігі;
• Алдағы уақыттарда қарызды қайтару кестесін орындау мүмкіндігі.

          Тереңдетілген мониторинг–ай сайын тереңдетілген мониторинг есебі түрінде рәсімделетін, несиені қайтару кестесінің орындалысының бұзылуына қарай, жоспардан тыс  немесе (кенеттен) немесе қандай да бір алаңдатарлық белгілердіңтуындауына байланысты қарыз алушының шаруашылық және қаржылық жағдайы туралы барынша толық ақпаратарды алу мақсатында жүргізілетін тексеру.

          Тереңдетілген мониторгтің ұзақтылығы мыналарға тәуелді:

• Қарыз алушының несиелік рейтингіне;
• Қарыз алушының саласының жағдайына.

          Несиелік рейтинг – несиені  қайтару ықтималдығы, міндеттемені  орындау тұрғысынан қарыз алушының  несиені өтеу қабілеттілігін бағалауды білдіреді. Мұндай рейтингті әдетте банктер немесе мамандандырылған консалтинг агенттіктері анықтайды.

          Несиелік мониторинг келесі бір  түріне несиелік ресурстардың  мақсатты пайдалануын тексеру  жатады. Несиелік ресурсты бергеннен  кейін несие менеджері міндетті түрде жобаның іске асырылатын жеріне барып қарыз алушының несиелік ресурсты көздеген мақсатқа пайдалану барысына тексеру жасайды.

          Егер жоба бойынша несиелік  ресурсты игеру кезең – кезеңімен  жүзеге асатын болса, онда жобаның әр кезеңінде игерілген несиелік ресурстың көлеміне қарай, оның көздеген мақсатқа пайдалану барысында тексеру жүргізіледі./8/

          Қарыз алушының несиелік ресурстарды  көздеген мақсатқа пайдаланбағаны  анықталған жағдайда несие менеджері  қарыз алушының міндеттемені орындамағаны туралы хабарлама даярлап және оны заң қызметкері тексеріп куәландырады. Сөйтіп ол мәселені несиелік комитеттің алдына қарауына қояды. Несиелік комитет ондай несиелер бойынша қарызы туралы нақты шешім қабылдайды.

         Тұтынушылық несиелендіру үй шаруашылығы борышының елеулі бір бөлігін білдіреді, бірақ әрине түрлі елдерде бұл борыш құбылып тұрады. Жапония сияқты елдерді,үй шаруашылығының борышы жалпы борыштың құрылымында өте жоғары және 50%-дан астамын құрайды, бірақ көрсеткіші өте төмен, Қазақстан сияқты елдерде орташа алғанда үй шаруашылығының жалпы борышының шамамен 15% құрайды. Мұндай үй шаруашылықтарының негізгі берешегі ипотекалық келісімдермен берілген, бірақ тұтынушылық несиелендіру дің әлеуеті әлі күнге дейін өте жоғары болып қалып отыр.

          Екінші деңгейлі Қазақстан банктері  тұрғындарды бөлшек несиелеуге  түрлерінің үлкейту керектігін түсінуде. Мысалы, белгілі тауарлар тобын сатып алуға тұтыну несиелері кең қолданылуда. Дегенмен, ҚР-ң статистика жөніндегі Агенттігінің мәлімдеуінше тұрғындардың көп бөлігін алдында тұрмыстық жағдайларын жақсарту қажеттіліетердің ең керектісі болып отыр./10,45-56 бб/ 

II. Тұтыну несиесін «Казкоммерцбанк» АҚ тәжірибесінде

талдау  

2.1. Казкомерцбанктің  тарихы және құрылымы 

     1990 жылы құрылған «Қазкоммерцбанк»  АҚ, қазіргі уақытта активі, несие  қоржыны, таза кірісі және жалпы  депозиттері бойынша ірі жекеменшік  қаржы институты болып табылады.

     2007 жылдың 31 желтоқсанындағы қаржылық есеп-қисаптың халықаралық стандарттары бойынша есептелген банк активтері 2,997 триллион теңгені (24,9 млрд. $) құрады. Ал осы көлемнің 79%-ы, яғни 2,366 трлн. теңге  (19,7 млрд.$) клиенттердің қарызына тиесілі.

     2007 жылы банк басты компаниялардың акционерлеріне тиесілі  55,963 млрд. теңге мөлшерінде таза кіріс алды. 2007 жылдың 31 желтоқсанындағы жағдай бойынша капиталдың жеткілікті болуын қамтамасыз ету мақсатында банктің жеке капиталы 415,3 млрд. теңгені құрады, ал оның рентабельді коэффициенті 19,5% құрады. 

     Қаражатты тартудың негізгі көзі – банк депозиттері  болып табылады, олар қордың жалпы  көлемінің үштен бір бөлігін  құрайды. 2007 жылдың ішінде клиент депозиттері 30,1% өсіп, 895,1 млрд. теңгені құрады. Осылай Қазкоммерцбанк тартылған депозиттердің көлемі бойынша Қазақстандағы №1 банк, оған нарықтың 20% астамы тиесілі.     
   Депозит тартумен қатар банк теңге және шетел валютасында қарыз және несие беру, клиенттердің төлем қабылдау, дебетті және несиелік карталары, инкассация, сондай-ақ жеке банкингі сияқты  ағымдағы шоттары бойынша қызмет көрсетудің кең спектрін ұсынады.   

2008 ж. 1 қаңтардағы жағдай бойынша, Банк  бас офистен басқа, Қазақстандағы  25 әмбебап филиалға және 165 операциялық  бөлімшеге иелік етеді.

     Сондай-ақ, Банктің Қырғызстанда («Қазкоммерцбанк Қырғызстан» ЖАҚ), Ресейде ( «Москоммерцбанк» КБ) және Тәжікстанда («Қазкоммерцбанк Тәжікстан» ЖАҚ) еншілес банктері бар.

     Қазкоммерцбанк ең ірі үш халықаралық төлем жүйесінің - VISA және MasterCard (Cirrus/Maestro) және American Express - дебеттік және несиелік карталарын шығаратын Қазақстандағы жалғыз банк. 2008 жылдың 1 маусымындағы жағдай бойынша банктің айналыста 966 мың картасы бар. Сондай-ақ Банк American Express карталарын тарату жөніндегі уәкілетті агент болып табылады. 2001 жылы қазақстандық банктердің ішінде Қазкоммерцбанк бірінші болып магниттік лента мен чип құрамдастырылған смарт-карталар, ал 2005 жылы тағы да бірініші болып GoCard несиелік бонус картасын шығарды.

Сонымен қатар банктің банкоматтар желісі бар. 2008 ж. 1 маусымдағы жағдай бойынша  банкоматтар саны 871 құраса, оның ішінде ақшаны қабылдау функциясы бар (кэшин) банкоматтар саны – 160. Сондай-ақ банктің процессингтік орталығы 250 интернет-дүңгіршекке және сауда орындарында орналасқан 7522 POS-терминалға қызмет көрсетті.   

     Қазкоммерцбанк  қашықтықтан қызмет көрсету бойынша  Қазақстандағы жетекші банк. 2008 ж. шілденің басында жеке тұлғаларға арналған Homebank.kz қаржы порталында тіркелген клиенттер саны 150 000-нан асты, олардың ішінде Қазкоммерцбанк клиенттері, сондай-ақ «Қазинвестбанк» АҚ, «Ситибанк Қазақстан» АҚ және «Ресейдің Жинақ банкі» АҚ төлем карта иелері бар. Ал заңды тұлғаларға арналған Onlinebank.kz порталдың және «Банк-Клиент» жүйесінің тұтынушылары 11 000 астам компанияны құрайды.     

     Банк  орташа және ірі қазақстандық және Қазақстанда өз қызметін жүзеге асыратын халықаралық бірлестіктерге түрлі  өнім мен қызметтер ұсынады; сауда, жобалық қаржыландыру, инвестжобаларды  қаржыландыру, активтерді басқару, сондай-ақ қысқа мерзімді несиелеу мен басқа да жалпы банктік қызметтерді қосқанда. Банк өз саясатына сәйкес, жоғары өтімділік деңгейін қолдау мақсатында, әдетте, корпоративтік клиенттер үшін 18 айға дейін орташа мерзімге несие, сондай-ақ, қазіргі уақытта ресурстарына байланысты ұзақ мерзімді қаржыландыру ұсынады. Банк Қазақстандағы өзінің негізгі клиенттері үшін шетелдік банктермен бірлестірілген несиелер ұйымдастырады және Ресей мен Қырғызстанның ірі корпоративтік клиенттерін қаржыландырады.

     Банктік қызметтен басқа Банк өзге де қаржылық қызметтер ұсынады. Қазақстанның құнды қағаздар мен валюта нарығының негізгі ойыншысы бола отырып, ол компанияларға валюталық-конверсиялау операцияларын, ақша нарығындағы операцияларды (құнды қағаздар операцияларын қосқанда), компанияларға ақша ресурстарын басқару жөніндегі қызметін ұсынады. Банктің бас лицензиясына сәйкес, Банктің бағалы металдармен (алтын және күмісті қосқанда) мәміле жасауға (сату, сатып алу және сақтау) құқы бар. 2001 жылдан Банк өзінің корпоративтік және бөлшек сауда клиенттеріне ақша қаражаты мен активтерді басқаратын сенімгерлік қызметтерін ұсынады.  
  Банк стратегиясы - көшбасындағы банк пен қаржы қызметтерінің провайдері позициясын сақтап қалу, өсім мен операциялық тиімділік арқылы пайданы ұлғайту.

          1994 жылдан бері Банк ҚРҰБ мен ҚР Қаржы Министрлігімен, сонымен қатар ЕБРР, Халықаралық жаңғыру және даму банкі, Ислам Даму Банкі, Kreditanstalt Wiederaufbau және Азия Даму Банкі сияқты халықаралқ қаржы институттары дайындаған және демеушілік ететін бірқатар арнайы бағдарламаларға қатысты.  

          1996 жылы Банк өзінің негізгі мақсатына – банктік қызметтің халықаралық стандарттарға сай болуына қол жеткізуде үлкен қадам жасады. Казкоммерцбанк «Deloitte & Touche» фирмасынан толық халықаралық аудиторлық тұжырымдама алған бірінші Қазақсандық банк болды. Тағыбір маңызды оқиға – «Thomson BankWatch – BREE» рейтинг агенттігінен халықаралық рейтингінің берілуі. Казкоммерцбанк халықаралық кредиттік рейтинг алған Орта Азия республикаларындағы бірінші банк және аз ғана ТМД банктерінің біреуі болып табылады.

          1997 сәуірде Казкоммерцбанк ЕБРР қаржыландыратын және сол кезеңде ССҒ Франция банктерінің ең динамикалық банктерінің бірінің қолдауымен жеделдетілген институтционалдық дамуды көздеген «твининг» бағдарламасын жүзеге асыра бастаған бірінші банк болды. Банк үшін және бүкіл қазақстандық банк секторы үшін маңызды жетістік -   1997 ж. Осы сәтке дейін қарызгер ретінде тек ҚР Үкіметін ғана мойындаған, Неміс мемлекеттік « Hermes» Экспорттық Сақтандыру компониясының қарызгер ретінде бекітуі болды. Банк 1997 жылы өзінің бірінші синдикатталған несиесін тартты, содан бері Банк тұтастай 14 халықаралық синдикатталған несие ала және төлей отырып, Синдикатталған несиелер нарығында белсенді болып келеді.