Мемлекеттік борыш пен мемлекеттік кредит

2.  Салық салу. Үкіметтің салық салуға және оларды жинауға құқығы бар. Қаржылық күйреу кезінде жекеше шаруашылықтар мен корпорациялар салық жинау есебінен кірістер ала алмайды, ал үкімет ала алады; сөйтіп, жекеше шаруашылықтар мен корпорациялар банкроттануы мүмкін, ал үкімет банкроттанбайды.

3. Ақша жасау. Борыштың негізгі сомасын және пайыздарды төлеу үшін үкіметтің ақша басып шығаруға мүмкіндігі бар, бірақ мұның инфляциялық нәтижесі болады.

Алайда үкіметтің мұндай іс-қимылдары жағымсыз зардаптар тудырады:

а) кірістердегі теңсіздіктің кебеюі, өйткені кірістердің мөлшері бойынша халықтың түрлі топтары болады. Және салық жүйесі шамалы үдемелі болуы мүмкін, облигацияларға ие болудан алынатын пайыздық кірістерді қайта бөлудің нәтижесінде ол артық кірістер "алмайды";

ә) пайыздық төлемдер салық салуды көбейтуді қажет етеді, бұл инновацияларға, инвестицияларға, жүмысқа ынталандырмаларды төмендетеді, мұның өзі экономикалық өсуге зиян келтіреді. Борыш бойынша пайыздық төлемдердің қатынасы борыш бойынша пайыздарды төлеу үшін қажет салық салудың деңгейін көрсетеді;

б)  ығыстыру әсері. Экономика толық жүмыстылық жағдайда жүмыс істеп түр және бюджет баланстандырылған дей отырып, онда егер үкімет шығыстарды көбейткен жағдайда өндірістік мүмкіндіктердің қисық сызығы бойынша экономика қисық сызықтың бойымен үкіметтік тауарлардың осі бағытында жылжиды және жекеше тауарларға ашықтық көбірек болады.

Уақиғалар дамуының екі сценарийі мүмкін:

1. Үкіметтік шығыстардың көбеюі салық салудың өсуімен қаржыланады, онда түтыну шығыстары төмеңдейді және үкіметтік шығыстардың ауыртпалығы бүгінгі ұрпаққа түседі;

2. Үкіметтік шығыстардың көбеюі мемлекеттік борыштың көбеюі есебінен қаржыланады. Салдарлары: үкімет ақша рыногына шығады, жекеше қарызгерлермен бәсекелеседі, пайыздық мөлшерлеме көбейеді, инвестициялар қысқарады. Болашақ ұрпақ аз экономикалық әлуетті мүраланады және оның ең төмен түрмыс деңгейі болады.

Мемлекет үшін дефлотты қолайлы практикалық шешім етіп айқындайтын 6 негізгі факторлар бар:

1)  қоғам тарапынан болатын саяси қолдаудан ел басшылығының айрылуы;

2)  экспорттан түсетін кірістердің төмендеуі;

3)  борышқорлық ауыртпалықтың көбеюі;

4) капитаддың халықаралық рыноктарына шығу мүмкіңдігінің жоқтығы;

5) жалғасылған экономикалық қүлдырау:

6)  берешектің қүрылымын өзгертуге халықаралық қаржы ұйымдарының әзір екендігі.

Яғни егер ел басшылығы дефлотты жариялаудан түскен пайданы онымен байланысты санкциядан асып түсті деп санаса, сыртқы борыш бойынша дефлот ел басшылығының стратегиялық шешімінің нәтижесі болуы мүмкін.

Елдің алтын-валюта резервтерінен сыртқы борышқа қызмет көрсетуге жүмсалатын төлемдер сомасының асып түсуі де маңызды фактор болып табылады. Бюджеттің барлық шығыс бөлігін жеңілдету дефлоттың оң салдары болып табылады, бұл оның орындалуына мүмкіндік бере алады. Сыртқы борышққа төленетін төлемақылардан бас тарту үкіметтке бюджеттің басқа баптары бойынша, мысалы әлуметтік сфера бойынша шығыстарды көбейтуге мүмкіндік береді, мұның өзі үкіметтке сенімді ішінара қайтаруға мүмкіндік туғызады. Бірақ кредит рейтингі төмендейді және халықаралық рыноктарда қарыз алу қиындайды.

Дүниежүзілік қайта қүру және даму банкі белгілеген сыртқы берешек деңгейін бағалау параметрлері Қазақстанда былай қүрылады:

1) жалпы сыртқы борыштың ЖІӨ-ге қатынасы — 76,1% (фирмааралық берешексіз (34,6%);

2)  жалпы сыртқы борыштың тауарлар мен қызметтер көрсетудің жылдық экспортына қатынасы — 124,6% (56,7%);

3) борышты өтеу және оған қызмет көрсету бойынша төлемдер сомасының тауарлар мен қызметтердің экспортына қатынасы - 36,7%(24,7%);

4) сыйақы (мүдде) төлемдері сомасының экспортқа қатынасы — 1,5%.

Сөйтіп, борышты өтеу және оған қызмет көрсету бойынша төлемдер қатынасының көрсеткіші Қазақстаңда ең төмен деңгейден асып түседі.

ҚОРЫТЫНДЫ

              1. Қазақстанның экономикасы жоғары қарқынмен дамуда. Бірақ та байқалған өсу негізінен, әсері өсіп келе жатқан экономиканың шикізат секторының дамуымен байланысты. Инвестициялар негізінен экономиканың шикізат және саудаға салынбайтын салаларына жіберіледі. Әжептәуір ымырашыл қазынашылық саясат жүргізілуде. Орталықтандырылған қорға жіберілетін қаражат ескерілген бюджеттің жалпы профициті және мұнай табыстарының жинақталған үлесі біртіндеп төмендеуде, ал мұнайға жатпайтын сектордың тапшылығы артуда.

2. Мемлекеттік қарыз, бюджет және салықпен қатар, ең маңызды экономикалық санат болып есептеледі. Ол жүргізілетін қаржы саясаты арнасында қарастырылуға тиіс, яғни қарызды өтеу бойынша шығыстарды азайтуға мүмкнідік беретін, тәуекелдіктен құтылатын, төлем кестесін деңгейлестіретін қарызбен операцияны барынша тиімді тәртіптемеде жүргізу. Дұрыс қаржы саясаты кезінде мемлекет салық ауыртпалығын уақыты бойынша бөле алады, салық жүйесіне тек мемлекеттің серіктесі болуға ғана емес, сонымен бірге, бұдан әрі мемлекеттің де қаржы мүмкіндіктерін дүркін-дүркін арттыруға қабілеті белгілі бизнестің де серіктесі болуға мүмкіндік береді.

3. Қазақстан, халықаралық рейтінгілік агенттіктердің бағалауы бойынша, қазіргі кезде халықаралық қаржы институттары үшін сенімді және тартымды қарыз алушы болып табылады. Мұнда елдің қаржы нарығындағы ресурстардың артылып қалуы мемлекеттік қарыз алу саясатын сыртқы нарықтардан ішкі нарықтарға қайта бағдарлау қажеттілігін мәжбүр етеді. Тіпті пайдасы аздау жағдайда да мұндай саясат ең қолайлы көрінеді. Біріншіден, бұл елдің қаржы нарығындағы өтімді құралдарының өткір тапшылық проблемасын төмендетуге мүмкіндік береді. Екіншіден, қарызды өтеуге бағытталған бюджет қаражаты, Қазақстанда қалатын болады да елдің экономикасына жұмыс істейтін болады.

4. Сыртқы берешектің едәуір айтарлықтай, сонымен бірге тұрақты өсіп отыратын бөлігін, ұлттық компаниялардың міндеттемелері құрайды. Қолданыстағы заңдар бойынша, бұл қарыз алуды ҚР-нің ҰБ мемлекеттің қарызына қоспайды. Осыған байланысты мемлекеттің сыртқы қарызы туралы біздің толық бағалауымыз жоқ, оған ҚР-нің ҰБ мен ҚМ-нің сыртқы қарызынанбасқа ұлттық компаниялар мен басқа мемлекеттік кәсіпорындардың сыртқы міндеттемелері де кіруге тиіс.

5. Біздің елімізде, Қазақстан Республикасы, бір жағынан, орталықтандырылған қор арқылы қаржы ресурстарын әлемдік қор нарықтары мен несие капиталдарының нарықтарына инвестициялайды, ал екніші жағынан сыртқы қарыздарды тартады. Мұнда тартылған қарыздарды өтеуге жұмсалатын шығыстар орталықтандырылған қордың активтерін түрлі қаржы құралдарына орналастыру табыстарынан артып түседі, бұл қорытындысында жүргізілетін ыңғайласпа операциялар бойынша теріс маржаны қалыптастырады

6. Мемлекеттік және кепілдік берілген мемлекеттік қарызды тікелей басқару және елдің жеке меншік қарызының құрылымын қалыптастыруды жанама басқаруды жүзеге асыру үшін арнайы органды құруды ұсынамыз. Мұндай органның қажеттілігі сырттан қарыз алуды тікелей шектей шын мәнінде мүмкін болмайтынымен шартталған. Мұндай шектеуге жанама әсер ететін айқын саясатты дайындау қажет. Мұның қажеттілігі, мемлекет жеке меншік сектордың қарыз алуды жүзеге асыруын бақылауға тиістігімен шарттастырылған. Мұндай қарыз алулар берілген Агенттікті бұл жөнінде хабардар еткеннен кейін, сондай-ақ сырттан қарыз алуды резервтік талаптар мөлшерлемесін есептеу базасына енгізу арқылы жүзеге асырылуға тиіс деп санаймыз.

7. Мемлекет, қарыз алуды мемлекет немесе жеке кәсіпорындар жүзеге асыруына тәуелсіз сенімді қарыз алушы беделін сақтап қалу үшін басқа елдер алдында өз субъектілерінің қарыз бойынша бақылауын жоғалтпауға тиіс.

Қазақстанның халықаралық қаржы ұйымдарымен қарым-қатынасын экономикалық мақсатқа сай негізде құру қажет. Ақылы техникалық көмекті пайдаланудан және халықаралық қаржы институттары үшін мемлекеттік кепілдік беруден бас тарту мүмкін. Бағдарлама деректері мемлеекттің сыртқы қарызын «ауырлатады», мұнда бағалы қағаздар нарығының дамуына және бенгмарк – құралдарын құрмай мүмкіндік жасамайды және эталон қарыз алушы ретінде елдің беделін көтеруге сәйкес мүмкіндік жасамайды. Бұл бағдарламаларды не ішкі  ресурстарды пайдаланумен  не қарызқорлық қаржы құраладырның жаңа түрлерін жасауға, қор нарығының өтемпаздығын арттыруға және ішкі эмитенттер үшін бенчмаркты орнатуға көзделген сырттан қарыз алудың тиімді бағдарламаларымен ауыстыру қажет. Мемлекеттік қарызды басқарудың тиімді тетіктерін құру мемлекеттік емес қарыз алушылардың сыртқы қарыздарының көлемі бірітіндеп төмендейтін, ал сол уақытта ішкі қарыз алу көлемі артатындай жағдай жасауға мүмкіндік береді. Бұл валюта бағамдарының ауытқуын төмендетеді және ішкі институционалдық инвесторлар үшін құралдардың қажетті нарығын қамтамасыз етеді.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

1.      Құлпыбаев С., Ынтыкбаева С.Ж., Мельников В.Д. Қаржы: Оқулық / - Алматы. Экономика, 2010 - 522 бет

2.      Ильясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы: Оқулық. – Алматы. 2005. 369-393бб.

3.      Қазақстан Республикасының (2008 ж.,  4 желтоқсан, № 95-IV) Бюджет            Кодексі (2011.02.08. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)

4.      Блеутаева К. Б. Қаржы: Оқулық / - Алматы. – 2007ж.

5.      Мельников В.Д., Ли В.Д. Қаржының жалпы курсы: Оқу құралы – Алматы: Қазақ Университеті, 2005. 142-152 бб.

6.      2010 жылғы республикалық бюджеттің атқарылуы туралы Есеп Комитетінің есебі, 2011ж. 21 маусым

7.      ҚР Ұлттық Банктің №32 баспасөз релизі

8.      ҚР Статистика агентігінің мәліметтері

9.      Қазақстан Республикасының 2011-2015 жылдарға арналған әлеуметтік – экономикалық болжамы

10. Сыртқы борыш статистикалық нұсқаулығы 2001 ж.

11. Ильясов К.К., Саткалиева В.А. және басқалар  «Қаржы», оқулық. Алматы, РИК, 2004 жж – 369 б.

12. Сейтқасымов Ғ.С. Ақша, несие, банктер, Оқулық – Алматы, Экономика, 2005 жж, 416.

13. Ильясов К.К., Исахова П.Б. Расходы Госбюджета – Алматы Экономика – 2003жж.

14. Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007

15. Мемлекеттiк және мемлекет кепiлдiк берген қарыз алу мен борыш туралы" Қазақстан Республикасының Заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Қазақстан Республикасы Заңы (2003 ж. 12 ақпан)

16. Қаржы-экономика сөздігі. - Алматы: ҚР Білім және ғылым министрлігінің Экономика институты, "Зияткер" ЖШС, 2007.

17. Дербисов Е. Диалоги о бюджете переходного периода // Алматы Қаржы – Қаражат, 2001 жж 8 – б.

18. Кулекеев Ж.А., Султангазин А.Ж. және т.б. Проблемы эффективности испльзования средств государственного бюджета Республики Казахстан в условиях рыночных отношений // Под общей ред. д.э.н. Серикбаева А.С. – Астана: Академия государственной службы при Президенте Республики Казахстан, 2003 – 194 – б.

19. Фадейкина Н.В., Апсалямов Н.А., Азылканова С.А. Современная бюджетная политика Казахстана – Новосибирск – 2004жж  

20. Жуйриков К.К. Бюджет: составление, утверждение, исполнение,

      Алматы – 2004ж.

34