Мемлекеттік қарызды басқаруда кездесетін мәселелер

      Салдарлары: үкімет ақша рыногына шығады, жекеше қарыз  алушылармен бәсекелеседі, пайыздық мөлшерлеме көбейеді, инвестициялар  қысқартылады. Болашақ ұрпақ аз экономикалық әлеуетті мұраланады және оның ең төмен тұрмыс деңгейі болады.

      Бірақ екі шектелім болады:

1. Мемлекеттік инвестициялар. Егер үкімет шығыстарының өсуі тұтыну шығыстарының көбеюі есебінен болатын болса, онда борыштың көбеюінің ауыртпалығы болашақ ұрпақтарға аударылады. Ал егер сонымен бірге мемлекеттік инвестициялар көбейетін болса, онда бұл экономикалық болашақ өндірістік әлеуетін нығайтады, капиталдың құрылымы мемлекеттік капиталды пайдасына өзгереді.
2. Жұмыссыздық. Егер бұған дейін қоғам жұмыспен толық қамтылу кезіндегі экономиканың жұмыс істеу жағдайларында болса, онда жұмыспен толық қамтылмаған кезінде экономика өндірістік мүмкіндіктер шектерінің ішінде болады. Үкімет шығыстарының өсуі капиталды ағымдағы тұтыну мен қордалау жағынан ешқандай құрбандарсыз экономиканы қисық сызыққа жақын орналастыруы мүмкін. Демек, егер бастапқыда жұмыссыздық, тапшы қаржыландыру болатын болса, бұл экономикалық әлеует мөлшерінің қысқару нысанында болашақ ұрпақтарға түсетін ауырпалықты міндетті түрде тудырады.

    3 сызба.[1.514]

i 

     10% 
 

       5%

     0

      20                30                     І Инвесторлар

      3 сызбада пайыздық мөлшерлемелердің  өсуі 10 миллиард шартты өлшемнің инвестицияларын ығыстырады. Бірақ тапшы қаржыландыру нәтижесінде енді үкімет шығыстарының өсуі мультипликатордың нәтижесі арқылы құлдыраудың жай-күйіндегі экономикаға ынталандырушы нәтиже көрсететін болады, сөйтіп жекеше бизнестің күтіп отырған пайдаларын жақсартады және инвестициялық құранымның оңға -ге ілгеруін тудырады. Нәтижесінде мөлшерлеменің тым жоғары деңгейіне - 10%-ға қарамастан инвестициялық шығыстар 30 миллиард шартты өлшем деңгейінде қалады. Инвестициялық сұранымның өсуі сызбада көрсетілгеннен не азырақ, не көбірек болуы мүмкін; 1-жағдайда ығыстыру нәтижесінің іс-әрекеті жабылатын болады, 2-жағдайда артығымен асыра жабылады. Негізгі идея инвестициялық сұранымның өсуі кез келген ығыстыруға қарсы іс-әрекет ететіндігінде болып отыр.

      Мемлекет  үшін дефолтты қолайлы практикалық  шешім етіп айқындайтын мынадай  негізгі факторлар бар:

1. қоғам тарапынан болатын саяси қолдаудан ел басшылығының айырылуы;
2. экспорттан түсетін кірістердің төмендеуі;
3. борышқордық ауыртпалықтың көбеюі;
4. капиталдың халықаралық рыноктарына шығу мүмкіндігінің жоқтығы;
5. жалғасылған экономикалық құлдырау;
6. берешектің құрылымын өзгертуге халықаралық қаржы ұйымдарының әзір екендігі.

       Яғни  егер ел басшылығы дефолтты жариялаудан  түскен пайданы онымен байланысты санкциядан асып түсті деп санаса, сыртқы борыш бойынша дефолт ел басшылығының стратегиялық шешімінің нәтижесі болуы мүмкін. Елдің алтын-валюта резервтерінен сыртқы борышқа қызмет көрсетуге жұмсалатын төлемдер сомасының асып түсуі де маңызды фактор болып табылады. Бюджеттің барлық шығыс бөлігін жеңілдету дефолттың оң салдары болып табылады, бұл оның орналасуына мүмкіндік бере алады. Сыртқы борышқа төленетін төлемақылардан бас тарту үкіметке бюджеттің басқа баптары бойынша, мысалы әлеуметтік сфера бойынша шығыстарды көбейтуге мүмкіндік береді, мұның өзі үкіметке сенімді ішінара қайтаруға мүмкіндік туғызады. Бірақ кредит рейтингі төмендейді және халықаралық рыноктарда қарыз алу қиындайды.

       Қарыз алудың шамадан тыс көлемдері  кезінде мемлекет «борышқорлық торға» түсіп қалу қаупінде, яғни ол тек бұрынғылар бойынша пайыздарды төлеу үшін жаңа қарыз алулардың көлемін өнбойы көбейтіп отыру жағдаятына мәжбүр болады. Борыштың өзгерту динамикасы пайызды төлеуге дейін ІЖӨ-нің 5%-ын құраған бюджет тапшылығын қаржыландыру үшін қажет қарыз алулардың өсуі мысалында көрсетілуі мүмкін(2 кесте). 

       2 кесте. Орта мерзімді кезеңдегі  мемлекеттік берешек параметрлерінің  шоғырланымдық ұлғаюы[1.515]

      1000 ақшалай өлшемге тең ІЖӨ-ні  және жылдықтың 15%-дық мөлшерлемесін қабылдай отырып, мынандай нәтижелерді аламыз.

      Сандар  көрсетіп тұрғандай, тіпті егер 6-жылы тапшылық өзі жойылатын болса  да, мемлекет – қарыз алушыға  бәрібір әншейін алдыңғы 5 жылда  қордаланған борыш бойынша пайыздарды төлеу үшін 5%-дан сәл төмен мөлшерде қарыз алуға тура келеді.

      Әлемдік қайта құру және даму банкі белгіленген  сыртқы берешек деңгейін бағалау  параметрлері Қазақстанда былай  құрылады:

1. жалпы сыртқы борыштың ІЖӨ-ге қатынасы – 76,1% (фирмааралық берешексіз) (34,6%);
2. жалпы сыртқы борыштың тауарлар мен қызметтер көрсетудің жылдық экспортына қатынасы – 124,6% (56,7%);
3. борышты өтеу және оған қызмет көрсету бойынша төлемдер сомасының тауарлар мен қызметтердің экспортына қатынасы – 36,7%(24,7%);

      сыйақы (мүдде) төлемдері сомасының экспортқа қатынасы – 1,5%. Сөйтіп, борышты өтеу және оған қызмет көрсету бойынша төлемдер қатынасының көрсеткіші Қазақстанда ең төмен деңгейден асып түседі. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

      ҚОРЫТЫНДЫ 

      Мемлекеттік несие – жалпымемлекеттік қаржының басты буындарының бірі және несиелік қатынастардың жиынтығы, бұл қатынастарда мемлекет кредитордың да, қарыз алушының да, гаранттың да (қарыз алушы үшін мемлекеттің кепілгерлігін білдіреді) рөлінде көрінуі мүмкін. Несиелік қатынастарда тараптардың бірі мемлекет, ал заңи және жеке тұлғалар кредиторлар немесе қарыз алушылар болып табылады.

      Мемлекеттік несиенің ерекшелігі қарызға берілген қаражаттардың қайтарымдылығында, мерзімділігінде және ақылығында.

      Мемлекеттік несие қызметінің нәтижесінде мемлекеттік  қарыз түзіледі. Мемлекеттік қарыз – бұл алынған (игерілген) және өтелмеген мемлекеттік қарыздардың, белгілі бір күнге, сондай-ақ борыштық міндеттемелердің белгілі бір күнге сомасы (олар бойынша есептелінген пайыздарды қоса). Мемлекеттік қарыз ұлғаймалы ұдайы өндірісті және қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін ақшалай ресурстарды тарту нысандарының бірі ретінде мемлекеттік қарыздарды пайдаланудан туады.

      Мемлекеттік қарызды мемлекет мемлекеттік бюджеттің қаражаттары есебінен өтейді. Орналастыру рыногына, қарыз валютасына және басқа сипаттамаларына қарай мемлекеттік қарыз мемлекеттік ішкі және сыртқы қарыз болып бөлінеді. Сондай-ақ күрделі және ағымдағы мемлекеттік қарыз болып бөлінеді. Күрделі мемлекеттік қарыз деп мемлекеттің шығарылған және өтслмегсн борышқорлық міндеттемелсрінң бүкіл сомасын (бұл міндеттемелер бойынша есептелген пайыздарды қоса) айтады.

      Қарызды басқару мақсаттарын орындау  үшін, бірқатар елдер қарызды басқару  жөніндегі тәуелсіз органдарды құрды, бұл қарызды басқарудағы айқын  мақсаттарды анықтау мен сәйкес орындаулар және тәуелсіздікті қамтамасыз ету қажеттілігімен түсіндіріледі. Берілген орган Үкіметке валюта құрылымы, мемлекеттік қарызды өтеу және тәуекелділіктер лимиті, сондай-ақ жеке қарыз құрылымына қатысты және жеке қарыз нарығына әсер етудің жанама құралдар жүйесі жөнінде істеліп біткен сұлбаны табыстыруға тиіс.

      Қарызды басқаруда әлемдік тәжірибені талдау, берілген мәселелердегі ішкі жағдайды бағалау бізді қарызды басқарудың барлық мәселелері арнаулы орган  Қарызды басқару жөніндегі агенттік кұзіретінде болуға тиіс деген қорытынды әкелді.

      Курстық жұмысты қорытындылай отырып, мемлекеттік  несиелердің қызметтері мен мемлкеттік  қарызды басқарудың  тиімді тетігін  жасаудың қажеттілігін атап өткен жөн. Мемлекеттік емес қарыз алушылардың  сырттан қарыз алушылардың бірте-бірте төмендей бастағанда, сол кезде ішкі қарыз алудың көлемі артуына жағдай жасауға мүмкіндік беретінін атаған жөн. Бұл валюта бағамдарының ауытқуын төмендетеді және ішкі институтционалдық инвесторларға қажетті құралдары нарығын қамтамасыз етеді. 
 
 

      ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 

1. Құлпыбаев, Серік. Қаржы [Мәтін]: оқулық/ С.Құлпыбаев, С.Ж.Ынтықбаев, В.Д.Мельников.-Алматы: Экономика,2010-525б.
2. Мемлекеттік қарызды басқару стратегиясы, АльПари 2007-1-105б.
3. Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 4 желтоқсандағы Бюджеттік кодексі.
4. www.kaznacheistvo-almaty.kz «Мемлекеттік борышты және мемлекет кепілдік берген борыш, мемлекеттің кепілгерлігі бойынша борыш тәуекелдерін басқару».

5. “Егемен Қазақстан” Республикалық газеті" ААҚ, 2006-2, «МЕМЛЕКЕТТІК ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТ КЕПІЛДІК БЕРГЕН ҚАРЫЗ АЛУ ЖӘНЕ БОРЫШ, МЕМЛЕКЕТ КЕПІЛГЕРЛІГІ ТУРАЛЫ  ЖАЛПЫ  ЕРЕЖЕЛЕР».

6. www.minfin.kz « Мемлекеттік борышты басқарудағы кездесетін мәселелерді шешу жолдары»

7. www.egemen.kz « Мемлекеттік қарызды басқару»
8. www.nationalbank.kz 16.06.2006 / 15:21 «Мемлекеттік борышты басқару мәселесінде бірыңғай көзқарас жоқ». Есеп комитетінің төрағасы