Мемлекеттік қарызды басқаруда кездесетін мәселелер

      Мемлекет  қатысатын ұйымдар борышының жай-күйi мониторингiмен проблемалар бар. Ақпарат жинақтау ыдыраңқы және толық емес сипатта. Қазiргi уақытта мемлекеттiк органдардың олардың сыртқы борышының мониторингiн жүзеге асыру мақсатында еншiлес, тәуелдi және бiрлесiп бақыланатын ұйымдардың тiзбесiн беру жөнiндегi өзара iс-қимылды жақсарту қажет. 
      Бұдан басқа, тұтастай алғанда, қазiргi уақытта мемлекет қатысатын ұйымдардың сыртқы қарыз алуы мен борышын басқару жөнiндегi мемлекеттiк саясат жоқ.[4] 
 

      3.2. Мемлекеттік қарызды басқарудағы  кездесетін мәселелерді шешу жолдары      

 Халықаралық  тәжiрибенi негiзге ала отырып  және елдiң борышын басқарудың  ағымдағы жай-күйiнiң жағдайын  ескере отырып, мынадай бағыттар  бойынша борышты басқарудың тұрақты  және тиiмдi жұмыс iстейтiн жүйесiн  қалыптастыру үшiн тиiстi шараларды iске асыру орынды болып отыр.

      Жалпы сыртқы борыштың құрылымы Қазақстан Республикасының сыртқы борышының статистикасын қалыптастыру әдiснамасы тұтастай алғанда Халықаралық Валюта қорының, Дүниежүзiлiк Банктiң және басқа халықаралық ұйымдардың сыртқы борыш жөнiндегi басшылықта жазылған әдiснамалық ұсынымдарға негiзделген және БҰҰ-ның Ұлттық шоттар жүйесiн қалыптастырудың және төлем теңгерiмi статистикасының негiзгi принциптерiне сәйкес келедi. Сонымен бiрге, сыртқы борыштың статистикасын қалыптастыру мен ұсыну жөнiндегi қазiргi қағидаттар халықаралық әдiснаманың сыртқы борыш жөнiндегi талаптарына толық сәйкес келмейдi және ел резиденттерiнiң әртүрлi санаттарының сыртқы берешегiн егжей-тегжейлi бағалау үшiн қажеттi ақпаратпен қамтамасыз етпейдi.

      Жаңа  құрылымда көрсетiлген "Мемлекеттiк  басқару секторының борышы" ұғымы  бюджет заңнамасында айқындалған мемлекеттiң  тiкелей борыштың мiндеттемесi болып  табылатын "мемлекеттiк борыш" ұғымына сәйкес келедi. Борыштың көрсетiлген жаңа құрылымы мемлекеттiң қазiргi борыштық мiндеттемелерiн ұлғайтуды бiлдiрмейдi, БҰҰ-ның, ХВҚ-ның секторалдық ұстанымдарына және Тұжырымдаманың мақсаттарына барынша сәйкес келетiн жiктеме болып табылады. 
      Мемлекет басым қатысатын ұйымның сыртқы борышын басқаруға және жеке сектордың сыртқы борышын реттеуге жауапты мемлекеттiк органдар арасында ақпарат алмасудың жұмыс iстейтiн жүйесiнiң жоқтығы борышты басқарудың негiзгi проблемаларының бiрi болып табылады.[8]

      Сондықтан мемлекеттiк органдар арасында ақпаратпен алмасуды жүзеге асыру және борыштың жай-күйiне тиiстi деңгейде жүйелiк талдау жүргiзу үшiн бiрыңғай кiрiктiрiлген электрондық деректер базасы құрылатын болады, оны тоқсан сайынғы негiзде мемлекеттiк басқару секторының борышы және мемлекеттiң шартты мiндеттемелерi бойынша - бюджеттi атқару жөнiндегi уәкiлеттi орган, мемлекет басым қатысатын ұйымдардың сыртқы борышы және жеке сектордың сыртқы борышы бойынша - Ұлттық Банк, қаржы секторының қаржылық тұрақтылығының индикаторлары бөлiгi бойынша қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау жөнiндегi уәкiлеттi орган, қаржылық емес корпоративтiк сектордың индикаторлары бөлiгiнде өз құзыретi шегiнде статистика жөнiндегi уәкiлеттi орган жаңартады.

      Бұл ретте, құпия сипаттағы ақпарат  құрылатын деректер базасында ұсталмауға тиiс және қолданылып жүрген ақпараттық алмасу туралы келiсiмдер жасасу практикасы арқылы мемлекеттiк органдар арасында алмасуға жатады. Елдiң сыртқы борышын басқаруға және реттеуге қатысатын мемлекеттiк органдар өз құзыретi шеңберiнде Қазақстан Республикасы резиденттерiнiң сыртқы борышы туралы ақпаратқа тиiстi қол жеткiзе алуға тиiс.

      Қолданыстағы  заңнамада борышты басқару мәселелерi жеткiлiктi регламенттелмеген, түрлi мемлекеттiк  органдардың толық емес көлемде  борышты басқару мәселелерiн көздейтiн  жекелеген нормативтiк құқықтық актiлерi бар. Осыған байланысты, тиiстi нормативтiк құқықтық актiлер әзiрлеу және толық көлемде ел борышын басқару тәртiбiн регламенттеу мақсатында заңнамаға өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу ұсынылып отыр, атап айтқанда:

      жалпы сыртқы борыш бойынша:

      жалпы сыртқы борыш ұғымын, оның құрылымын, жалпы сыртқы борыштың ықтимал бастапқы мәндерiн және жалпы сыртқы борыш  жай-күйiн жақсарту жөнiндегi тетiктердi айқындау тәртiбiн белгiлеу;

      мемлекеттiк  басқару секторының борышы және Үкiметтiң  шартты мiндеттемелерi бойынша:

      үкiметтiк  борыш лимитiн және есептердiң  тиiстi әдiстемесiн көрсете отырып, мемлекеттiк кепiлдiктер, кепiлдемелер беру лимитiн айқындау ережесiн әзiрлеу;

      мемлекеттiк  басқару секторының борышы және оның құрылымы ұғымын айқындау;

      мемлекеттiк басқару секторының борыш тәуекелдерiн басқару және Yкiметтiң шартты мiндеттемелерi жөнiнде ережелер әзiрлеу.

        Аталған ережелерде сыртқы борышты  мерзiмiнен бұрын өтеу бағалы  қағаздардың ұйымдастырылған нарығында  эмитенттiң мемлекеттiк эмиссиялық  бағалы қағаздарды сатып алуы және сатуы, мемлекеттiк басқару секторының борышын және мемлекеттiң шартты мiндеттемелерiн қайта құрылымдау, борышты қайта қаржыландыру жөнiндегi, сондай-ақ хеджирлеу операцияларын жүзеге асыру жөнiндегi iс-шараларды қоса алғанда, борыш құрылымын оңтайландыру жөнiндегi мәселелер көрсетiлуге тиiс;

      Борышқорлық тәуекелділікпен байланысты проблемалардан құтылу үшін, мемлекеттің сыртқы қарызды  басқаратын кешенді жүйесі болуы  керек, ол барлық несиелер мен қарыздарды бақылауға, борышқорлық жағдайға талдау жүргізуге, сыртқы қарыз алу стратегиясын әзірлеуге мүмкіндік береді. Мәні бойынша, жеке қарыз алуды тікелей тоқтату мүмкін еместігін түсіне отырып, мұндай шектеуге жанама әсер ететін айқын саясатты дайындау қажет.

      Бұл үшін бірқатар шараларды ұсынады. Біріншіден, тікелей шетелдік инвестицияларды экономиканың қайта өңдейтін секторына қайта бағдарлауға қол жеткізу. Бұл қарыз дағдарысы тәуекелдігін төмендету жөніндегі негізгі шаралардың бірі.

      Екіншіден, сыртқы нарықтардан қарыз алу  құнының төмендігін арттыру мақсатымен сырттан қарыз алу құнының тиімділігін арттыру мақсатымен сырттан қарыз алу мәтін иәнінде екінші дәрежедегі банктер үшін резервтік талаптарды қайтару қажет. Бұл да сондай-ақ коммерциялық банктердің сырттан қарыз алу деңгейінің төмендеуіне әсер етуге тиіс.

      Үшіншіден, ұлттық валютамен өту мерзімдері тұрақты өсетін, эмиссияның ашық және айқын анықталған ережелері бар  мемлекеттік облигациялардың тартымды нарығын құруда. Бұл мемлекетті және деке қарыз алу құрылымын ішкі қарыз көлемінің арту жағына мүмкіндік беруге тиіс. Мемлекеттік облигация нарығының құрылымының қалыптасуында дұрыс саясатты анықтау қарыз алу құрылымының өзгерту және шикізатқа әлемдік пайыздық мөлшерлемелер мен әлемдік бағалардың ауытқуларынан тәуелділіктің төмендеуіне жағдай жасайды, бұл ақыр соңында борышқорлық дағдарыс пен еліміздің банк жүйесінің күйреу тәуелділік деңгейін төмендетеді.

      Төртіншіден, мемлекеттік облигациялар нарығы құрылымының  бөлігінде тиімді саясатты қалыптастыру. Бұл қарыз алу құрылымын өзгертуге  және шикізатқа әлемдік валюта бағамының, әлемдік пайыздық мөлшерлемелері мен әлемдік бағаның ауытқуынан тәуелділіктің төмендеуіне әкелуі тиіс. Ақыр соңында, бұл борышқорлық дағдарыс пен еліміздің банк жүйесінің күйреу тәуекелділік деңгейін төмендетеді.

      Сыртқы қарызды басқару жүйесі бойынша келесі жұмыстарды жүйелі жүргізу қажет.

• қаржыландырылатын жобалардың, т.б.ірі қарыз алушылардың қимасында берешектері бар жағдайларды талдауды;
• статистикалық, құқықтық, салық сипатындағы проблемаларды жүйелендіру, өнімді бөлу жөніндегі талаптардың орындалуына, ірі қарыздар бойынша қаражатты мақсатқа сай пайдалануына бақылауды;
• сырттан қарыз алудың қолданатын (оның ішінде салалық бағдарламамен қарастырылған) және мүмкін болатын шектеу шараларын талдауды;
• мұндай шаралардың тиімділігін бағалауды.

      Ішкі  қарызды басқару жүйесі бойынша  мемлекеттің шаралары капиталды  қарыз алу үшін жекеменшік секторына  баламалы көздерді ұсынуға бағытталуға  тиіс. Мемлекеттің ең маңызды міндеті  болып сыртқы қарызды ішкіге жоспарлы түрде ауыстыру есептеледі. Бұл, біріншіден, валюталық тәуекелділіктерді төмендетуге мүмкіндік жасайды, өйткені іс жүзінде валюталық тәуекелділікті борышкерлік міндеттемелерді қайта қаржыландыру тәуекелдігіне айырбастау жүретіндіктен, екіншіден, еліміздің қаржы нарығындағы өтемпаз құралдардың өткір тапшылық проблемасын төмендетеді, үшіншіден, қарызға қызмет етуге бағытталатын бюджет қаражаттары Қазақстанда қалып, еліміздің экономикасына жұмыс істейтін болады.

      Сондай-ақ қарыз алудың мемлекеттік бағдарламасын  әзірлеу қажет. Оның жеке тарауы сырттан қарыз алуды қысқарту мен ішкі нарықтағы қарыз алуды тартуға бағытталуға, жеке қарыз алулар мен мемлекет шараларын жанама реттеу жөніндегі шаралар болуы тиіс. Қарыз алу стратегиясы бірінші кезекте қарыз алумен байланысты тәуекелдікті төмендетуге бағытталуға тиіс мақсаты сыртқы толықсытпаға ұшыраушылықты азайту болып есептеледі. Демек, міндеттеменің деноминация валютасын таңдап алу атаулы пайыздық мөлшерлемелер деңгейіне тәуелді болмауы тиіс, бірақ қарыз алу құны хеджирленген және тәуекелдік құнының негізінде есептелуге тиіс.

      Қарызды дұрыс басқаруды түсінудің күшеюі ЭЫДҰ(экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы) көптеген елдері мен дамушы әлемінің кейбір елдерін қарызды  басқару жүйесінде кеудемсоқ  реформаларға әкелді. Реформаны табысты  жүзеге асыру үшін үш негізгі қағида орындалуға тиіс.

1. ашықтылық пен есеп берушілікті қамтамасыз ету үшін қарызды басқару кез келген әкімшілік әсер өтеуден тәуелсіз болуы керек;
2. қарызды басқаруды кәсіпқойлар Үкімет бекіткен критерийлер мен нормалардың шеңберінде жүзеге асыруға тиіс;
3. қарызды салалы басқаруды жүзеге асыру үшін мемлекет институционалдық және қаржы ресурстарын жеткілікті бөлуге тиіс.

      Қарызды басқару мақсаттарын орындау  үшін, бірқатар елдер қарызды басқару  жөніндегі тәуелсіз органдарды құрды, бұл қарызды басқарудағы айқын мақсаттарды анықтау мен сәйкес орындаулар және тәуелсіздікті қамтамасыз ету қажеттілігімен түсіндіріледі. Берілген орган Үкіметке валюта құрылымы, мемлекеттік қарызды өтеу және тәуекелділіктер лимиті, сондай-ақ жеке қарыз құрылымына қатысты және жеке қарыз нарығына әсер етудің жанама құралдар жүйесі жөнінде істеліп біткен сұлбаны табыстыруға тиіс.[6] 
 

3.3. Мемлекеттік  қарыздың экономикалық салдары 

      Үлкен көлемдегі мемлекеттік борыш  мемлекетті банкроттыққа ұшыратпайды, өйткені Үкіметтің мынадай іс-қимылдары қолданылуы мүмкін:

1. Қайта қаржыландыру. Төлеу мезгілі жеткен облигацияларды өтеу үшін практикада Үкімет шығыстарды қысқартпайды және салықтарды көтермейді (тоқыраулық экономика жағдайында мұндай саясат қате болар еді). Ол өзінің борышын қайта қаржыландырады, яғни жаңа облигациялар сатады және түсім – ақшаны өтелетіноблигцияларды ұстаушыларға төлеу үшін пайдаланады.
2. Салық салу. Үкіметтің салық салуға және оларды жинауға құқығы бар. Қаржылық күйреу кезінде жекеше шаруашылықтар мен корпорациялар салық жинау есебінен кірістер ала алмайды, ал үкімет ала алады; сөйтіп, жекеше шаруашылықтар мен корпорациялар банкроттануы мүмкін, ал үкімет банкроттанбайды.
3. Ақша жасау. Борыштың негізгі сомасын және пайыздарды төлеу үшін үкіметтің ақша басып шығаруға мүмкіндігі бар, бірақ мұның инфляциялық нәтижесі болады.

      Алайда  үкіметтің мұндай іс-қимылдары жағымсыз зардаптар тудырады:

1. Кірістердегі теңсіздіктің көбеюі. Кірістердің мөлшері бойынша халықтың түрлі топтары болады. Және салық жүйесі шамалы үдемелі болуы мүмкін, облигацияларға ие болудан алынатын пайыздық кірістерді қайта бөлудің нәтижесінде ол артық кірістер «алмайды»;
2. Пайыздық төлемдер салық салуды көбейтуді қажет етеді, бұл инновацияларға, инвестицияларға, жұмысқа ынталандырмаларды төмендетеді, мұның өзі экономикалық өсуге зиян келтіреді. Көрсеткіштердің борышы бойынша пайыздық төлемдердің қатынасы – борыш бойынша пайыздарды төлеу қажет салық салудың деңгейі;
3. ығыстыру нәтижесінің іс-әрекеті. Егер экономика толық жұмыстылық жағдайда жұмыс істеп тұрса және бюджет баланстандырылған болса, егер үкімет шығыстарды көбейтсе, онда өндірістік мүмкіндіктердің қисық сызығы бойынша экономика қисық сызықтың бойымен үкіметтік тауарлардың осі бағытында жылжиды және жекеше тауарарға ашықтық кемірек болады (3 сызба).

      2 сызба. Өндірістік мүмкіндіктердің  қисық сызығы[1.513]

       Үкіметтік

        тауарлар  

      Жекеше

                                                                                          тауарлар

       Жекеше  тауарлар не тұтыну, не инвестициялық тауарлар болуы мүмкін:

2. егер тұтыну тауарларын қысқарту есебінен ұсыным азайса, онда халықтың бүгінгі ұрпағының тұрмыс деңгейі төмендейді, ал инвестициялардың деңгейі сақталынады және келер ұрпақ шалынбайды;
3. егер төмендеу инвестициялық тауарларды шалса, онда бүгінгі ұрпақтың тұтыну деңгейі өзгермейді, ал болашақта табыс деңгейі аз болады.

      Уақиғалар дамуының екі сценарийі болуы  мүмкін:

1. Үкіметтік шығыстардың көбеюі салық салудың өсуімен қаржыланады, онда тұтыну шығыстары төмендейді және үкіметтік шығыстардың ауыртпалығы бүгінгі ұрпаққа түседі;
2. Үкіметтік шығыстардың көбеюі мемлекеттік борыштың көбеюі есебінен қаржыланады.