Мемлекеттік қарызды басқаруда кездесетін мәселелер

МАЗМҰНЫ 

КІРІСПЕ........................................................................................................................3

1. МЕЛЕКЕТТІК НЕСИЕ МЕН МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЫЗ.................. .............5
1. Мемлекеттік несие мен мемлекеттік қарыз мәні......................................5
1. Мемлекеттік несиелердің негізгі қызметтері............................................9
2. Мемлекеттік несиенің нысандары мен әдістері......................................11
2. МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЫЗ ЖӘНЕ ОНЫ БАСҚАРУДЫ ТАЛДАУ..............16
1. Мемлекеттік қарыз және оны басқару.....................................................16
2. Мемлекеттік қарызды басқарудың заңнамалық нысандары..................20
3. Мемлекеттік қарызды басқару стратегиясы............................................23

3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЫЗДЫ БАСҚАРУЫНДА КЕЗДЕСЕТІН МӘСЕЛЕЛЕР МЕН ШЕШУ ЖОЛДАРЫ.................................................................................................28

1. Мемлекеттік қарызды басқаруда кездесетін мәселелер.........................28

2. Мемлекеттік қарызды басқарудағы кездесетін мәселелерді шешу жолдары......................................................................................................31
3. Мемлекеттік қарыздың экономикалық салдары.....................................34

ҚОРЫТЫНДЫ...........................................................................................................39

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ...............................................................40 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

КІРІСПЕ 

      Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік  несие мен мемлекеттік борыштарды зерттеудің маңыздылығы экономикалық жүйедегі орнымен анықталады.

      Көптеген  елдер, оның ішінде Қазақстан да борышкерлік  міндеттемелермен, әсіресе, активтер мен  пассивтердің құрамы мөлшерінің құбылмалы пайыздарының үлкен көлемдері және қысқа мерзімдер мен сипатталатын инвестициялардың ағындары дұрыс болжауда қиындықтарды кездестіруде. Үйлестіру қажеттілігі түрлі мемлекеттік инвестициялық бағдарламалар мен қарыз алу жөніндегі бағдарламалардың өсуімен арта түседі. Біз, бұл мәселеге қатысты кешігіп қалмауды төтенше маңызды санаймыз, өйткені, кейін борышқорлық міндеттемелерді өтеу құны мемлекеттің әлі келмейтін мәселе болуы мүмкін, оның көптеген дамушы елдерде орын алғанын байқауға болады.

      Қазақстан қазіргі кезде экономикалық өсу сатысында және мемлекет тұрғысынан инвестициялардың, ал соңғы жылдары жеке меншік арналар бойынша аса балсенді айтарлықтай үлкен көлемдерін тартуда. Мемлкеттік кепілдігі жоқ жеке меншік секторының борышы еліміздің жалпы борышының 90,4%-ын құрайды, және оның одан әрі өсу үрдісі бақалады. Мұнда ең үлкен қауіпті екінші дәрежедегі банктердің сыртқы міндеттемелердің өсуі тудырады.

     Еліміздің дүниежүзілік экономикаға белсенді кірігуі, еліміздің тәуелсіз несие рейтингінің жақсаруы, шетел инвестициясының үлкен көлемін тарту, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Үкіметінің және Ұлттық Банктің валюта режимін ырықтандыру жөніндегі жоспарлары Қазақстан Республикасының тұрақты дамуында сөзсіз шешуші рөл алады.

     Сонда да, экономиканың ашық деңгейін арттыруға бағытталған қадамдар, сондай-ақ толыққанды ішкі қаржы нарығын қалыптастыру қажеттілігі Қазақстан Республикасы Үкіметі, Ұлттық банкі және қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау жөніндегі уәкілетті органның республиканың экономикалық қауіпсіздігінің тиісті деңгейін қамтамасыз ету, сондай-ақ борыш құралдарының ішкі нарығын дамыту үшін жағдайлар жасау жөніндегі бірқатар шаралар қабылдауға алып келеді.

     Біріншіден, бұл қаржы секторы тұрақтылығының қажетті деңгейін қамтамасыз етуді және экономика салаларын дамытуды ескере отырып, несие капиталының ішкі және сыртқы нарықтарында қарыз алуды дұрыс жоспарлау мәселесі. Екіншіден, бұл мемлекеттік сектордың борышын басқару тетіктерін жетілдіру және қажетті нәтижелерге қол жеткізу мақсатында жеке сектордың сыртқы борышын реттеу мәселесі.

     Халықаралық  тәжірибе байыпты қарыз алу саясатын жүргізу және мемлекеттік сектор борышын басқару және жеке сектордың  сыртқы борышын реттеу саласында  мемлекеттің әлеуетін нығайту үшін қажетті шараларды уақтылы қабылдау елдің макроэкономикалық тұрақтылығының жоғары деңгейін қамтамасыз ету үшін ең маңызды фактор болып табылатындығына куә болып отыр.

     Әлемдік практикада, әдетте, көптеген елдердің сыртқы және ішкі нарықтарда өз қарыз  алу стратегиялары және борышты басқару саласындағы әлеуетін нығайту жөніндегі жоспарлары бар. Бұл қажеттіліктер капиталдың ішкі нарығын дамыту деңгейімен, валюта режимінің ерекшеліктерімен, макроэкономикалық саясаттың және нормативтік реттеу шараларының сапасымен, реформаларды әзірлеу және жүзеге асыру саласында ұйымдастыру-құқықтық әлеуетпен, елдің кредит қабілеттілігімен және оның борышты басқару саласындағы мақсаттарымен айқындалады.

     Экономикалық  ахуалын және институционалдық мүмкіндіктерін ескере отырып, жеке бір ел алып қарайтын берешектің экономикалық жағынан қолайлы деңгейлері көрсеткіштерінің (өлшемдерінің) белгілі бір біріздендірілген нормалары бар.

     Мемлекеттік несиелер әдістері әр түрлі және баяндалған нысандарға сай келеді. Мемлекеттік қарыздарда — бұл қаражаттарды тартудың және оларды кейін қайтарудың амалдары, тәсілдері: олар қарыздарды шығарудың шарттарымен анықталады: табыстылықты анықтаудың және табыс алудың әдістері, іс-қимылдың мерзімі, орналастыру амалдары (облигацияларды, бондарды еркін сатып алу және сату; жазылу; мәжбүрлеме орналастыру), өтеу амалы (облигациялар бойынша ұтыстар, қордаланған пайыздық кірісі бар облигацияларды төлеп (сатып) алу; мерзімсіз қарыздарда — пайыздық кірісті дүркіндік төлеу). 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

1. МЕЛЕКЕТТІК  НЕСИЕ МЕН МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЫЗ
1. Мемлекеттік несие мен мемлекеттік қарыз мәні

      Мемлекет  пен муниципалдық құрылымдардың (жергілікті атқарушы органдардың) қарамағына елдің  заңи және жеке тұлғаларының бос ақша қаражаттары да, сонымен бірге, басқа  елдердің (үкіметтердің, қаржы-несие  мекемелерінің) және халықаралық қаржы-несие иституттарының ресурстары да несие ккапиталы ретінде уақытша пайдалануға жұмылдыру үшін және бюджет тапшылығы проблемаларын шешу үшін таратылуы мүмкін. Оны алудың басты әдісі мемлекеттік несие болып табылады.

      Мемлекеттік несие – жалпымемлекеттік қаржының басты буындарының бірі және несиелік қатынастардың жиынтығы, бұл қатынастарда мемлекет кредитордың да, қарыз алушының да, гаранттың да (қарыз алушы үшін мемлекеттің кепілгерлігін білдіреді) рөлінде көрінуі мүмкін. Несиелік қатынастарда тараптардың бірі мемлекет, ал заңи және жеке тұлғалар кредиторлар немесе қарыз алушылар болып табылады.

      Мемлекеттік несиенің ерекшелігі қарызға берілген қаражаттардың қайтарымдылығында, мерзімділігінде және ақылығында. Алайда, бұл қатынастардың банк несиелерімен шатастыруға болмайды.

      Мемлекеттік несиенің жекеше несиеден айырмашылығы:

      [1.484]

      Мемлекеттік несиенің көздері – кәсіпорындарда, банктерде, зейнетақы қорларында, сақтық қорларында, халықта пайда болатын  уақытша бос қаражаттар.

      Мемлекет  несиелік ресурстарды:

1. бюджет тапшылығын қаржыландыру;
2. ұлттандырылған және аралас кәсіпорындарға жұмсалынатын күрделі жұмсалымдарды қаржыландыру;
3. биліктің жергілікті органдарының шаруашылық органдарын қаржыландыру;
4. елдің ақша айналысын реттеу үшін пайдаланады.

      Мемлекеттік несиенің көмегімен жұмылдырылған қаражаттар көбінесе экономиканы қаржыландыруға бағынатындықтан оның өндірістік сипаты болуы тиіс. Мемлекеттік несие жөніндегі қатынастар мына негіздемелерде қаржылық қатынастарға кіреді:

1. мемлекеттік несие жолымен жұмылдырылатын қаражаттар әр түрлі мұқтаждарды - өндірістік, өндірістік емес, сол сияқты стратегиялық, оперативтік мұқтаждарды қаржыландыруға бағытталатын мемлекеттің қаржылық ресурстары ретінде қаралады;
2. алынған және берілген несиелер үшін есеп айырысулар,  олар үшін пайыздар төлеу бюджеттердің – үкіметтің қарыз алулары кезінде орталық (республикалық) немесе биліктің жергілікті органдарының қарыз алулары кезінде жергілікті бюджеттердің қаражаттары есебінен жүргізіледі. Бюджет кірістерінің негізі және тұрақты бөлігін салықтық түсімдер құрайтындықтан қарыздар арқылы жұмылдырылатын қаражаттар «антиципацияландырылған салықтар» яғни мерзімнен бұрын өндіріп алынған салықтар деп саналады.

      Мемлекеттік несие қызметінің нәтижесінде мемлекеттік  қарыз түзіледі. Мемлекеттік қарыз – бұл алынған (игерілген) және өтелмеген мемлекеттік қарыздардың, белгілі бір күнге, сондай-ақ борыштық міндеттемелердің белгілі бір күнге сомасы (олар бойынша есептелінген пайыздарды қоса). Мемлекеттік қарыз ұлғаймалы ұдайы өндірісті және қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін ақшалай ресурстарды тарту нысандарының бірі ретінде мемлекеттік қарыздарды пайдаланудан туады. Мемлекеттік қарызды мемлекет мемлекеттік бюджеттің қаражаттары есебінен өтейді. Орналастыру рыногына, қарыз валютасына және басқа сипаттамаларына қарай мемлекеттік қарыз ішкі және сыртқы мемлекеттік қарыз болып бөлінеді. Ішкі мемлекеттік қарыз – Үкіметтің, Ұлттық банктің және жергілікті атқарушы органдардың Қазақстан Республикасының резиденттері алдындағы ішкі мемлекеттік қарыздары мен басқа қарыздың міндеттемелері бойынша мемлекеттік қарызының құрамдас бөлігі. Сыртқы мемлекеттік қарыз – Үкімет пен Ұлттық банктің Қазақстан Республикасының бейрезиденттері алдындағы сыртқы мемлекеттік қарыздары мен басқа қарыздық міндеттемелері бойынша мемлекеттік қарызының құрамдас бөлігі. Сондай-ақ күрделі және ағымдағы мемлекеттік борыш болып бөлінеді.

      Мемлекеттік кепілдендірілген қарыз -  Қазақстан Республикасының мемлекеттік кепілдіктері бар белгілі бір күнге алынған және өтелмеген мемлекеттік қарыздардың сомасы.

      Күрделі мемелекеттік қарыз деп мемлекеттің шығарылған және өтелмеген борышқорлық міндеттемлерініңбүкіл сомасын (бұл міндеттемелер бойынша есептелген пайыздарды қоса) айтады. Ағымдағы қарыз – бұл мемлекеттік барлық борышқорлық міндетемелерді өтеу жөніндегі шығыстар.

      Қазақстан Республикасыда мемлекеттік қарыз өз кезегінде тікелей Үкіметтің, Ұлттық банктің және Үкіметтің кепілдігі уәдесін алған кәсіпорындардың қарызы болып бөлінеді. Егер, қарызды кредиторлардың түрлері (тұрыптары) бойынша өзара бөліске салсақ көрінесе дүниежүзілік банкке, Халықаралық валюта қорына және Қазастандық экспортты қаржыландыратын ұйымдарға қарыз. Қарыз алудың едәуір көлемі жеке несиелерге де тиеді. Бұлар көбінесе Қазақстанның бағалы қағаздарын – қазынашылық міндеттемелерді, Ұлттық банктің ноталары мен еурооблигацияларын сатып алатын шетелдік жеке және заңи ұйымдар. Орналастырылған еурооблигацияларды өтеу мемлекеттік борышқа қызмет көрсетуге жұмсалатын шығыстардың негізгі баптарының бірі болып отыр.

      2 сызба.Мемлекеттік несиедегі себеп-салдарлық өзара байланыстар[1.500]

      Мемлекеттік қарыздың пайда болуы мен өсуінің себебі мемлекеттік бюджеттің тұрақты тапшылығы болып табылады.

      Ішкі  мемлекеттік қарыздың болуы экономикадағы ерекшелік емес, бірақ көп дәрежеде қағида болып табылады: экономикалық жағынан дамыған елдердің едәуір мемлекеттік ішкі борышы болады. Ішкі мемлекеттік қарыз Қазақстанда 2008 жылдың ортасында 1213 миллиард теңгені (10 миллиард долларды), бұл ІЖӨ-нің 7,6% пайызына жуық; соның ішінде, Үкіметтің қарызы 820,2 миллиард теңгені (6,8 миллиард долларды) құрайды.

      Алайда  қарыздың бұл түрінің тузілу себептеріндегі, әдістеріндегі және жұмыс істеу ерекшеліктеріндегі айырмашылық елеулі болады. Дамыған елдерде иеилекеттік қарыз және оны тудырған бюджет тапшылықтары экономикалық циклге экономиканы тұрақтандыру мен оны дамытудың кіріктірілген факторлары болып табылады. Мемлекеттік қарыз «ұлттың өзіне өзінің қарызы» ретінде қаралады және ұлттық жиынтық байлығының жалпы мөлшеріне әсер етпейді. Ішкі қарызды басқару жөніндегі пайыздарды төлеу қажеттілігі түріндегі оның белгілі бір теріс зардаптары инвестицияларға немесе елдің экономикасын дамытуға қосымша қаржы ресурстарын жұмылдырудан болатын оңтайлы нәтижелермен жабылады. Ішкі борыштың өсуі кезінде ұлттық табыс пен байлық кемімейді, мұның өзі, әрине, табыстардың қайта бөлінісімен байланысты болатын бірқатар келеңсіз салдарларды жоққа шығармайды, олар мынаған саяды: