Мемлекеттік қарызды басқаруда кездесетін мәселелер

      Мемлекеттік қарызды басқарудың нақтылы үдерісі:

1. алдағы жоспарлы кезеңге арналған мемлекеттік және мемлекет кепілдендірген қарыз алу мен қарыздың, мемлекет кепілдігі бойынша қарыздың жай-күйі мен болжамын онда оған сәйкес үкіметтік қарызды және қызмет көрсету көлемдері, мемлекеттік кепілдіктер мен мемлекет кепілгерлігін ұсынудың лимиттері белгіленетін көрсеткіштерді айқындай отырып жыл сайынғы бағалауды кіріктіреді. Алдағы жоспарлы кезеңге арналған мемлекеттік және кепілдендірген қарыз алу мен қарыздың, мемлекет кепілгерлігі бойынша қарыздың жай-күйі мен болжамын жыл сайынғы бағалауды дайындауды мемлекеттік жоспарлауды жөніндегі орталық уәкілетті орган Қазақстан Республикасының Ұлттық банкімен бірлесіп, бюджетті атқару жөніндегі орталық уәкілетті органның қатысуымен жинақталған мемлекеттік және мемлекет кепілдендірген қарыздың, мемлекет кепілгерлігі бойынша қарыздың көлемдері мен құрылымының негізінде жүзеге асырылады;
2. мемлекеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті органның Қазақстан Республикасының Үкіметі бекіткен республикалық бюджет туралы заңда бекітілетін тәртіппен үкіметтік қарыз лимитін және жергілікті атқарушы органның қарызын, мемлекеттік кепілдіктер және мемлекет кепілгерлігін беру лимиттерін айқындауын;
3. бюджетті атқару жөніндегі орталық уәкілетті органның тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджетте бекітілетін Қазақстан Республикасы Үкіметінің қарыз алу көлемдерін, нысандары мен шарттарын, үкіметтік борышты өтеу мен қызмет көрсету көлемдерін айқындауын;
4. бюджетті атқару жөніндегі орталық уәкілетті органның мемлекеттік қарыздарды және мемлекеттің оның кепілдіктері мен кепілгерліктері бойынша міндеттемелерді орындауға байланысты талаптарды тіркеуін, мемлекеттік қарыздар мен мемлекеттік қарызды, мемлекет кепілдік берген қарызды және мемлекеттік қарызды, мемлекет кепілдік берген қарызды және мемлекет кепілдігі бойынша қарызды алу, пайдалану, өтеу және қызмет көрсету моноторингін, сондай-ақ оның кепілдіктері мен кепілгерліктері бойынша міндеттемелерді орындауға байланысты туындаған мемлекет талаптарын жүзеге асыруын;
5. қарыз құрылымын оңтайландыру жөніндегі, соның ішінде қарызды мерзімінен бұрын өтеу, ұйымдастырылған бағалы қағаздар рыногында мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздарды эмитенттің сатып алуы мен сатуы, мемлекеттік және мемлекет кепілдендірген қарыз алу мен қарыз, мемлекет кепілгерлігі қарыз және мемлекеттің алдындағы қарыз тәуекелдерін басқару жөніндегі іс-шаралар дайындап, іске асырылуын;
6. мемлекеттік қарыздың, мемлекет кепілдік берген қарыздың, мемлекет кепілдіктері бойынша қарыздың және мемлекет алдындағы қарыздың тәуекелдерін басқару өзіне бюджетті атқару жөніндегі орталық уәкілетті орган рәсімдер мен операцияларды регламенттеу, белгіленген лимиттер мен талаптарды сақтау, құралдар мен рыноктарды әртараптандыру, әр түрлі туынды қаржылық құралдарды (тәуекелдерді басқару меқсаттары үшін рынокта пайдаланатын опциондар, своптар, форвардтық фьючерлік және басқа мәліметтер) қолдану әдістерін пайдаланып, оларды анықтауды, сәйкестендіру, бағалау мен барынша азайтуды, сондай-ақ үшінші тұлғалардың алдындағы қарыздың міндеттемелері мемлекеттік кепілдіктермен және кепілгерліктермен қамтамасыз етілген заңи тұлғалардың қарызын басқаруда уақытылы ден қою мен қажетті шаралар қабылдауды кіріктіреді.

      Мемлекеттік қарыздың, мемлекет кепілдік берген қарыздың, мемлекет кепілгерліктері бойынша қарыздың және мемлекет алдындағы қарыздың тәуекелдерін басқару Үкімет айқындаған тәртіппен жүзеге асырылады.

      Қазақстан Республикасының Бюджеттік кодексімен тиісті мемлекеттік құрылымдар үшін қарыз алудың шектелімдері белгіленген. Бұл шектелімдер тиісінше республикалық  бюджетте, жергілікті бюджетте жоспарланатын, алынған және өтелмеген қарыздардың тіркелген сомалары болып табылады, бұл сомалар берілген күнге (қаржылық жылдың аяғына) тиісті құрылымының нақты борышынан аспауы тиіс.

      Қазақстан Республикасы Үкіметінің мемлекеттік  қарыз алуы республикалық бюджет туралы заңмен белгіленген үкіметтік борыш лимитімен және үкіметтік қарызға қызмет көрсетуге бағытталатын бюджеттік қаражаттар көлемімен шектеледі.

      Облыстың  жергілікті атқарушы органының, республикалық  маңызы бар қаланың, астананың мемлекеттік  қарыз алуы тиісті жергілікті атқарушы органның белгіленген борыш лимитімен және тиісті жергілікті атқарушы органның борышын өтеуге және оған қызмет көрсетуге бағытталатын жергілікті бюджет қаражаттарының көлемімен шектеледі.

      Қазақстан Республикасы Үкіметінің қарызын өтеуді және оған қызмет көрсетуді, ол шығарған мемлекеттік бағалы қағаздарды ұйымдастырылған бағалы қағаздар рыногында сатып алуды бюджетті атқару жөніндегі орталық уәкілетті орган республикалық бюджет туралы заңда көзделген бюджеттік қаражаттар есебінен Ұлттық банк арқылы Үкімет белгіленген тәртіппен жүзеге асырылады.

      Тиісті  қаржы жылына жергілікті атқарушы орган  қарызының лимитін Үкімет белгілейді. Жергілікті атқарушы органның қарызын өтеуге және қызмет көрсетуге арналған шығыстардың көлемі тиісті қаржы жылына арналған жергілікті бюджет кірістерінің он пайызына тең мөлшерден аспауы тиіс.

      Заңмен  мемлекеттік кепілдіктерді берудің  лимиті – тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджеттің құрамында  бекітілетін тіркелген сомасы белгіленеді, бұл соманың шегінде Қазақстан Республикасының мемлекеттік кепілдігі – үкіметтің кредитор алдында Қазақстан Республикасының қарыз алушы-резиденттерінің одан тиісті соманы белгіленген мерзімде төлемеген жағдайда берешекті толық немесе ішінара өтеу міндеттемесі.

      2009-2011 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы заңда 2009 жылға арналған республикалық бюджетте үкіметтік қарыз лимиті 1577 млрд теңге мөлшерінде, ал Қазақстан Республикасының мемлекеттік кепілдіктерін беру лимиті 30 лиллиард теңге мөлшерінде белгіленген. Мемлекет кепілдендірілген қарыздарды өтеу және оларға қызмет көрсету үшін 1550,5 миллиардқа жуық теңге көзделіп, мемлекеттің кепілдемелер беру лимиті 70 миллиард теңге көлемінде белгіленген.

      Мемлекеттік қарызға қызмет көрсету деп уақыттың белгілі бір кезеңінде қарыз алу шарттарынан туындайтын сыйақы, комиссиялық, айыппұлдар және өзге төлемдердің жмынтық төлемақыларын айтады.

      Қарызға қызмет көрсету – бюджетті атқару орталық жөніндегі орталық уәкілетті  органның немесе қарыз алушының шоттарындағы қарыздық қаражаттарды пайдаланудың есебі бойынша банктің және қарыз шарттарына сәйкес қарыз алушының сыйақы, комиссиялық және өзге төлемдерін жүзеге асыру қызметі.

      Қарызды өтеу – қарыз алушының қарыздың алынған сомасын кредиторлармен келісімшарттармен белгіленген тәртіппен қайтаруы, қарыздың басқа құрамды бөлігінің белгіленген тәртібі мен міндеттемелердің орындауы.

      Жергілікті  атқарушы органдардың қарызын өтеу және оған қызмет көрсетуді олар жергілікті бюджеттерден қарастырылған қаражаттар есебінен Үкімет анықтаған тәртіппен жүзеге асырады.

      Мемлекеттік қарызды басқарудың әлемдік практикасы сонымен бірге мынадай әдістерді қарастырады: қайта қаржыландыру, жаңғырту, мерзімді ұзарту, сәйкестендіру, кемімелі арасалмақ бойынша облигацияларды айырбастау, қарызды өтеудің мерзімін ұзарту, мемлекеттік қарыздан бас тарту.

      Жаңғырту  деп бұрын шығарылған қарыздардың  шарттарын қарыздардың шарттарын  табыстылығы бойынша аз жағынан  да, көп жағынан да өзгертуді айтады. Бірінші жағдайда үкімет қарыз бойынша елеулі шығыстар кезінде, екіншісінде инфляцияның болуы кезінде немесе қарыздық облигацияларды сатып алудағы халықтың мүдделерін күшейту мақсатымен істейді.

      Сәйкестендіру бірнеше қарыздардың бір қарызға  біріктіруді білдіреді, бұл мемлекеттік  қарызды басқаруды оңтайландырады.

      Облигацияларды  кемімелі ара салмақ бойынша айырбастау ұлттық ақша бірлігінің дефляциясы жағдайында және мемлекетке қарыздар бойынша тым қымбат ақшамен есептесу тиімсіз кезде жүргізіледі.

      Қарыздарды  өтеудің мерзімін ұзарту мемлекеттің  едәуір берешегі кезінде, сондай-ақ олармен  байланысты болатын қаржылық қиыншылықтар кезінде қолданылады, үкімет қарыздарды өтеудің және олар бойынша төлемақының мерзімдерін кейінге қалдыра тұру туралы мәлімдеме.

      Мемлекеттік қарызды төлеуден бас тарту (күшін жою) елде саяси режим ауысымы және жаңа үкіметтің бұрынғы міндеттемелерді олардың заңсыздығы себепті орындауды мрйындамауы кезінде болады. Бас тарту мемлекет банкроттығының салдарынан болуы мүмкін.

      Мемлекеттік қарызды басқарудың аталған әдістері әр түрлі үйлесімде бір мезгілде, мысалы айырбастау, мерзімді ұзарту және сәйкестендіру немесе айырбастау және сәйкестендіру және т.с.с.қолдануы мүмкін.

      Қаржыны сауықтыру, соның ішінде мемлекеттік  қарыздың өсу қарқынын төмендету жөніндегі шаралардың ішінде мемлекеттік меншіктің бір бөлігін өткізуге болады, яғни жекеше секторға сату жолымен активтердің бір бөлігінен бас тарту; бұл тиімділігі аз меншікті қолдау жөніндегі мемлекет көтеретін ауыртпалықты азайтады.

      Ұлттық  экономиканы дамыту шикізат салаларына шетел кредиттерін, инвестицияларын  салмайынша, экспорт және импорт алмастырушы салаларға, аграрлық сектор мен тұтыну тауарларының өндірісіне озық технологияларды тартпайынша мүмкін емес. Бірақ шетел капиталы мен валюталық ресурстарды тарту оларды жоғарғы тиімділікпен пайдалануға, лайықты қарыздық қаражаттардың қайтарымына дәлелді тәсілдемені қажет етеді: негізгі қарыздың сомасы мен пайыздарын төлеу бұл жағдайда нақты өнімнің бір бөлігін басқа елдердің қарамағына беруді қажет етеді. Елеулі сыртқы қарыздың көбеюі ұлттық валюта бағамының, экспорт пен импорттың арасалмағының өзгеруімен, отандық экономиканың дамуындағы қиыншылықтармен байланысты ұзақ мерзімді теріс экономикалық зардаптарды тудыруы мүмкін.[7] 
 
 
 

      2.2. Мемлекеттік қарызды басқарудың  заңнамалық нысандары 

    Өзара талаптарды ескермей, Қазақстан Республикасының заңнамалық актiлерiне сәйкес Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнiң борышына немесе мәслихаттардың шешiмдерiмен жергiлiктi атқарушы органдардың борышына жатқызылған алынған (игерiлген) және өтелмеген мемлекеттiк қарыздардың белгiлi бiр күнге, сондай-ақ борыштық мiндеттемелердiң белгiлi бiр күнге сомасы мемлекеттiк борыш болып табылады( Қазақстан Республикасының 2008 жылға 4 желтоқсандағы Бюджеттік кодексінің 201 бабына сәйкес).

    Мемлекеттiк  борыш iшкi және сыртқы мемлекеттiк борышты қамтиды.

    Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнiң және жергiлiктi атқарушы органдардың Қазақстан Республикасының  резиденттерi алдындағы мемлекеттiк iшкi қарыздары мен басқа да борыштық мiндеттемелерi бойынша мемлекеттiк борышының құрамдас бөлiгi мемлекеттiк iшкi борыш  болып табылады.

    Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң және Қазақстан  Республикасы Ұлттық Банкiнiң Қазақстан  Республикасының резидент еместерi алдындағы мемлекеттiк сыртқы қарыздар мен басқа да борыштық мiндеттемелерi бойынша мемлекеттiк борышының құрамдас бөлiгi мемлекеттiк сыртқы борыш болып табылады.

    Мемлекеттік қарыз алу және борыш сұрақтарының нормаларын қамтитын нормативтік құқықтық актілер:

    -        Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 4 желтоқсандағы Бюджеттік кодексі     (12-бөлім «Мемлекеттік және мемлекет кепілдік берген қарыз алу және борыш, мемлекет кепілгерлігі);

      -        Қазақстан Республикасы Үкіметінің 26.02.2009 жылғы № 220 қаулысымен бекітілген Бюджеттің атқарылуы және оған кассалық қызмет көрсету ережесі (12-бөлiм «Мемлекеттiк және мемлекет кепiлдiк берген қарыздар және мемлекет кепілгерлігімен тартылатын қарыздар»).[ ]

      Мемлекеттік және мемлекет кепілдік берген қарыз  алу және борыш, мемлекет кепілдігі  туралы жалпы ережелер бойынша:

199-бап. Қарыз алу туралы жалпы ережелер

      1. Қазақстан Республикасы Үкіметінің  және жергілікті атқарушы органдардың қарыз алуы, мемлекет кепілдік берген қарыз алу Қазақстан Pecпубликасының бюджет заңнамасына сәйкес жүзеге асырылады.

      Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің қарыз алуы “Қазақстан Pecпубликасының Ұлттық Банкі туралы” Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес жүзеге асырылады.

      2. Қазақстан Республикасы Үкіметінің, жергілікті атқарушы органдардың  және Қазақстан Республикасы  Ұлттық Банкінің қарыз алуы мемлекеттік қарыз алу болып табылады.

      3. Мемлекеттік емес қарыз алуды  Қазақстан Республикасының резиденттері кез келген мөлшерде, кез келген валютада және кез келген нысанда Қазақстан Республикасының  заңнамасында белгіленген шектеулерді ескере отырып, өз бетінше жүзеге асырады.

      Мемлекеттік емес қарыздарды заңды тұлғалар мемлекеттік кепілдікпен және мемлекет кепілгерлігімен тарта алады.

      4. Жедел басқару құқығында мүлкі  бар заңды тұлғаларға мемлекеттік  емес қарыз алуды жүзеге асыруға  тыйым салынады.

      201-бап.  Мемлекеттік борыш

      1. Өзара талаптарды ескермей, Қазақстан Республикасының заңнамалық актілеріне сәйкес Қазақстан Республикасы Үкіметінің, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің борышына немесе мәслихаттардың шешімдерімен жергілікті атқарушы органдардың борышына жатқызылған алынған (игерілген) және өтелмеген мемлекеттік қарыздардың белгілі бір күнге, сондай-ақ борыштық міндеттемелердің белгілі бір күнге сомасы мемлекеттік борыш болып табылады.