Мемлекеттік қарызды басқаруда кездесетін мәселелер

      2. Мемлекеттік борыш ішкі және  сыртқы мемлекеттік борышты қамтиды.

      3. Қазақстан Республикасы Yкіметінің, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің және жергілікті атқарушы органдардың Қазақстан Республикасының резиденттері алдындағы мемлекеттік ішкі қарыздары мен басқа да борыштық міндеттемелері бойынша мемлекеттік борышының құрамдас бөлігі мемлекеттік ішкі борыш  болып табылады.

      4. Қазақстан Республикасы Үкіметінің  және Қазақстан Республикасы  Ұлттық Банкінің Қазақстан Республикасының  резидент еместері алдындағы  мемлекеттік сыртқы қарыздар  мен басқа да борыштық міндеттемелері  бойынша мемлекеттік борышының  құрамдас бөлігі мемлекеттік сыртқы борыш болып табылады.

      202-бап.  Қазақстан Республикасы Үкіметінің  және жергілікті атқарушы органдардың  мемлекеттік борышты өтеу және  оған қызмет көрсету жөніндегі міндеттемелері

      1. Қазақстан Республикасының Үкіметі  республикалық бюджеттің қаражатымен қамтамасыз етілетін үкіметтік борышты өтеу және оған қызмет көрсету жөнінде міндеттемелер атқарады.

      2. Жергілікті атқарушы органдар  жергілікті бюджеттердің қаражатымен қамтамасыз етілетін өзінің борышын өтеу және оған қызмет көрсету жөнінде міндеттемелер атқарады.

      3. Қазақстан Республикасының Үкіметі  және жергілікті атқарушы органдар  бір-біpінің міндеттемелері бойынша жауап бермейді.

      4. Қазақстан Республикасы Үкіметінің  және жергілікті атқарушы органдардың  міндеттемелері қарыз берушіге негізгі борыш қайтарылған және борышқа қызмет көрсету жөніндегі төлемдер толық мөлшерде төленген кезде орындалды деп есептеледі.

      5. Қазақстан Республикасының Үкіметі  және жергілікті атқарушы органдар  борышты қалыптастыру, өзгерту және  оған қызмет көрсету процесін есепке алуды, талдауды және бақылауды жүзеге асыру арқылы тиісінше үкіметтік борыштың және жергілікті атқарушы органдар борышының мониторингін жүзеге асырады.

      203-бап.  Мемлекеттік және мемлекет кепілдік  берген борышты, мемлекет кепілгерлігі бойынша борышты және тәуекелдерді басқару

      1. Мемлекеттік және мемлекет кепілдік  берген борышты, мемлекет кепілгерлігі  бойынша борышты және тәуекелдерді  басқару:

      1) алдағы жоспарлы кезеңге арналған  мемлекеттік және мемлекет кепілдік  берген қарыз алу мен борыштың, мемлекет кепілгерлігі бойынша борыштың жай-күйі мен болжамын онда соған сәйкес үкіметтік борышты және жергілікті атқарушы органдардың борышын өтеу мен қызмет көрсетудің көлемдері, мемлекеттік кепілдіктер мен мемлекет кепілгерлігін ұсынудың лимиттері белгіленетін көрсеткіштерді айқындай отырып, жыл сайынғы бағалауды қамтиды.

      Алдағы  жоспарлы кезеңге арналған мемлекеттік  және мемлекет кепілдік берген қарыз  алу мен борыштың, мемлекет кепілгерлігі бойынша борыштың жай-күйі мен болжамын жыл сайынғы бағалауды дайындауды мемлекеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті орган Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкімен бірлесіп, бюджетті атқару жөніндегі орталық уәкілетті органның қатысуымен жинақталған мемлекеттік және мемлекет кепілдік берген борыштың, мемлекет кепілгерлігі бойынша борыштың көлемдері мен құрылымының негізінде жүзеге асырады;

      2) мемлекеттік жоспарлау жөніндегі  орталық уәкілетті органның Қазақстан  Республикасының Үкіметі бекіткен  және республикалық бюджет туралы  заңда бекітілетін тәртіппен үкіметтік борыш лимитін және жергілікті атқарушы органның борышын, мемлекеттік кепілдіктер және мемлекет кепілгерлігін беру лимиттерін айқындауын;

      3) бюджетті атқару жөніндегі орталық  уәкілетті органның тиісті қаржы  жылына арналған республикалық бюджетте бекітілетін Қазақстан Республикасы Үкіметінің қарыз алу көлемдерін, нысандары мен шарттарын, үкіметтік борышты өтеу мен қызмет көрсету көлемдерін айқындауын;

      4) бюджетті атқару жөніндегі орталық  уәкілетті органның мемлекеттік  қарыздарды және мемлекеттің  оның кепілдіктері мен кепілгерліктері бойынша  міндеттемелерді орындауға байланысты талаптарды тіркеуін, мемлекеттік қарыздар мен мемлекеттік борышты, мемлекет кепілдік берген борышты және мемлекет кепілгерлігі бойынша  борышты алу, пайдалану, өтеу және қызмет көрсету мониторингін, сондай-ақ мемлекеттің оның кепілдіктері мен кепілгерліктері бойынша міндеттемелерді орындауға байланысты туындаған мемлекет талаптарын жүзеге асыруын;

      5) борыш құрылымын оңтайландыру  және оған қызмет көрсету жөніндегі, оның ішінде борышты мерзімінен бұрын өтеу, ұйымдастырылған бағалы қағаздар нарығында мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздарды эмитенттің сатып алуы мен сатуы, мемлекеттік және мемлекет кепілдік берген борышты, мемлекеттің кепілгерлігі бойынша борышты қайта құрылымдау, борышты қайта қаржыландыру, мемлекеттік және мемлекет кепілдік берген қарыз алу мен борыш, мемлекет кепілгерлігі бойынша борыш және мемлекеттің алдындағы борыш тәуекелдерін басқару жөнінде іс-шаралар дайындап,  іске асыруын;

      6) мемлекеттік борыштың, мемлекет кепілдік берген борыштың, мемлекет кепілгерліктері бойынша борыштың және мемлекет алдындағы борыштың тәуекелдерін басқару өзіне бюджетті атқару жөніндегі орталық уәкілетті орган рәсімдер мен операцияларды регламенттеу, белгіленген лимиттер мен талаптарды сақтау, құралдар мен нарықтарды әртараптандыру, әртүрлі туынды қаржы құралдарын (тәуекелдерді басқару мақсаттары үшін нарықта пайдаланылатын опциондар, своптар, форвардтық, фьючерлік және басқа да мәмілелер) қолдану әдістерін пайдаланып, оларды анықтауды, сәйкестендіруді, бағалау мен барынша азайтуды, сондай-ақ үшінші тұлғалардың алдындағы борыштық міндеттемелері мемлекеттік кепілдіктермен және кепілгерліктермен қамтамасыз етілген заңды тұлғалардың борышын басқаруда уақтылы ден қою мен қажетті шаралар қабылдауды қамтиды.

      2. Мемлекеттік борыштың, мемлекет  кепілдік берген борыштың, мемлекет  кепілгерліктері бойынша борыштың  және мемлекет алдындағы борыштың  тәуекелдерін басқару Қазақстан  Республикасының Үкіметі айқындаған  тәртіппен жүзеге асырылады.

      204-бап.  Мемлекеттік және мемлекет кепілдік  берген борыштың, мемлекет кепілгерлігі  бойынша борыштың жай-күйі туралы  мәліметтерді жариялау

      Қазақстан Республикасы мемлекеттік борышының  ағымдағы жай-күйі, мемлекеттік борышты  өтеу есебіне төленген ақша сомасы, берілген мемлекеттік кепілдіктер және мемлекет кепілгерліктері және кепілдіктер мен  кепілгерліктер бойынша төленген ақша сомасы туралы мәліметтер ашық болып табылады және олар бюджетті атқару жөніндегі орталық уәкілетті органның статистикалық есеп нысанында тоқсан сайын ресми жариялауына жатады.[5 ] 
 

      2.3. Мемлекеттік қарызды басқару  стратегиясы 

      Қарызды басқару мақсаттарын орындау үшін, бірқатар елдер қарызды басқару жөніндегі тәуелсіз органдарды құрды, бұл қарызды басқарудағы айқын мақсаттарды анықтау мен сәйкес орындаулар және тәуелсіздікті қамтамасыз ету қажеттілігімен түсіндіріледі. Берілген орган Үкіметке валюта құрылымы, мемлекеттік қарызды өтеу және тәуекелділіктер лимиті, сондай-ақ жеке қарыз құрылымына қатысты және жеке қарыз нарығына әсер етудің жанама құралдар жүйесі жөнінде істеліп біткен сұлбаны табыстыруға тиіс.

      Қарызды басқаруда әлемдік тәжірибені талдау, берілген мәселелердегі ішкі жағдайды бағалау бізді қарызды басқарудың барлық мәселелері арнаулы орган Қарызды басқару жөніндегі агенттік кұзіретінде болуға тиіс деген қорытынды әкелді. Берілген сәтте борышты басқаруды Қазақстан Республикасының ҰБ мен  Қазақстан Республикасының ҚМ, яғни, мемлекеттің монетарлық және қазынашылық саясатын іске асыратын институттар жүзеге асыруда олар үшін қарызды басқару атқарымы қосалқы болып табылады. Ұсынылып отырған агенттік тікелей Президентке бағынуға тиіс, өйткені ол бұл проблемамен атқарымды айналысатын барлық органдардың – Қазақстан Республикасының Ұлттың банкі, Қазақстан Республикасының Қаржы министірлігі, Қазақстан Республикасының Экономикалық және бюджеттік жоспарлау министрлігі жұмыстарын үйлестіретін болады. Ұсынылған агенттік қарыз алу стратегиясын енгізуге, сондай-ақ егеменді қоржын тәуекелдігін күн сайын басқаруға жауапты болады. Мұндай ұйым нарықтарға қарыз алудың ішкі нарығының тұрақтылығы жөнінде дұрыс ескерту және институционалды инвесторлар үшін облигацияның ішкі нарығының дамуына түрткі береді.

      Берілген  агенттіктің ұйымдық құрылымы барлық ірі қаржы институттарында жалпы  қабылданған құрылыммен  (фронт, бэк және мидл офистерге бөлінген және қарыз алу институттары бойынша сәйкес лимиттерін белгілеумен) салыстырмалы алынуға тиіс. Атқарымдық тұрғыдан бұл Агенттік не тікелей ел Президентіне, не Үкімет құрамында дербес министрлік атқарымын алуға тиіс.

      Жүзеге  асырылатын мемлекеттік қарыз алудың тиімділігін арттыру, Қазақстан  Республикасының тұрақты макроэкономикалық  дамуы мен борышқорлық оңтайлы  даму деңгейін қолдану үшін Республиканың  мелекеттік қарызының жағдайын көрсететін сенімді және толық бағалы мониторинг және талдау ұйымдастыруды ұсынады. Мұндай талдау негізінде мынадай міндеттер уақытылы шешіледі:

      -сыртқы  және ішкі мемлкеттік қарызды басқару тиімділігін бағалау;

      -мемлекеттік  қарыз құрылымын оңтайландыру қарастырылатын көрсеткіштер мен бағалау индикаторларының сеніміндегі, сондай-ақ борыш ұрылымындағы жағымсыз үрдістерді анықтау;

      -экономиканың  мемлекеттік емес секторларының  қарыз алу көлемін реттеу жөніндегі  қажетті шараларды анықтау.

      Мониторинг  деректері қаржы ресурстарын  тарту және пайдалану бойынша тұтас мемлекеттік саясатты қалыптастыруға, ақпарат жетімсіздігімен байланысты бюджет үшін жаңсақтық пен ысыраптан құтылуға мүмкіндік береді.

      Ішкі  қарызды басқарудың балансталынған жүйесін қалыптастыру мақсаты болып қарызға қызмет көрсету құнын төмендету есептеледі, оған қол жеткізк үшін тарту кезеніндегі әмбебап тетіктер ретінде МБҚ нарығына инвестициялық қорлар мен халыққа МБҚ-ды тікелей уәкілетті банкілер арқылы сатумен халықтың және басқа инвесторлардың қаражаттарын тарту тетігі қызмет атқара алады.

      Қазіргі уақытта МБҚ нарығында іс жүзінде  халықтың қаржы құралдарын тарту  мақсатында шығарылатын қаржы құралдары  жоқ. Халыққа арналған жинақ облигацияларын шығарудағы барлық бұрынғы әрекеттер  табысты аяқталған жоқ. Мұның  негізгі себебі – нарықта бар құралдардың төмен өтімділігі. Инвестициялық қорлар арқылы нарыққа халықтың қаржысын тарту тетігін келесі тізбектен көрсетуге болады:

      1)халықтың  ақшалай қаражатын инвестициялық  қор аз акцияларының эмиссиялары,  негізінен ұсақ жеке инвесторлар  арқылы тартады;

      2)түскен  қаражаттарға инвестициялық қор  мемлекеттің бағалы қағаздарын  сатып алады және өзінің салымшыларына  облигациялар бойынша кірісті  қамтамасыз етеді.

      Мемлекеттік қарызды басқарудағы негізгі мақсаттар болып мемлекеттік қарыздың жалпы көлемін төмендету, қарыз алу құнын төмендету, қарыз ресурстарын пайдалану тиімділігін арттыру, борышқорлық міндеттемелердің уақытылы орналасуын қамтамасыз ету. Үдерістің қосымша мақсаттары ретінде мыналарды бөліп көрсетуге болады: қарыздың жалпы құрылымындағы сыртқы қарыз алуларды қысқартуды; ішкі нарықта қарыз алу бойынша жұмысты тарту жөніндегі жұмысты күшейтуді; борышқорлық міндеттеменің табыстылығын олардың өтімділігін арттыру арқылы айналыстағы міндеттемелердің орташа мерзімін арттыруды.

      Белгілі бір мақсаттар мен қосымша мақсаттарды жүзеге асыру үшін мыналар қажет:

      -еліміздің  қарызын тиімді басқаруға бағытталған 10-30 жылға бірегей қарыз алу стратегиясын қабылдау;

      -мемлекет  тұрғысынан жеке еншік сыртқы  қарызды жанама басқару және мониторинг;

      -қарыздың жалпы құрылымындағы сырттан қарыз алуды қысқарту бойынша тетіктерді әзірлеу және салдары ретінде ішкі нарықта қарыз алуды тарту бойынша жұмысты күшейту;

      -жекеменшік  компаниялар үшін қарыз алудың  баламалы құралдарын ұсыну бойынша  мемлекеттің тым «басқыншылық»  саясатын жасау;

      -берілген  үдеріске қатынасын барлық құрылымдар  арасындағы ынтымақтастықты үйлестіру.

      Бұл мақсаттарға қол жеткізуге кедергі  келтіретін негізгі факторлар болып  мыналар есептеледі: мемлекеттік  қарыздың абсолюттік параметрлерін арттыру, борышқордың міндеттемелерге қызмет көрсету жөніндегі бюджеттің шығыстарын ұлғайту, жүзеге асырылатын қарыз алудың жоғары құны, тартылған қаражаттарды инвестициялық емес мақсатта пайдалану.

      Мемлекеттік қарызды басқарудың әрбір кезеңінің өзінің мақсаттары мен міндеттері және де сәйкес іске асыру тетіктері бар.

      Қарызды басқарудың балансталған жүйесін қалыптастыру мақсаттарының бірі болып қарызға қызмет көрсету құнын төмендету болып табылады, оған қол жеткізу үшін тарту кезіңінде әмбебап тетіктері ретінде инвестициялық қорлар арқылы МБҚ нарығына халық қаражатын тарту тетігін және халыққа МБҚ-ды тікелей уәкілетті банктер немесе арнаулы агенттіктер арқылы сату бола алады.