Кәсіпорынның өндірістік және қаржылық қорлары,тиімділік арттыру жолдары

Негізгі қордың жаңартылуы мен шығуы өзара бағалануы қажет. Ол үшін негізгі қордың өсім коэффициенті есептеледі:

 

К_өсім = (Қ_енг - Қ_шығ) : Қ _{ж. бас}                                                                                             (10)

 

мұндағы К_өсім – негізгі қордың өсім коэффициенті;

Қ_{ж. басы} – сол кезеңнің жыл басына негізгі қор құны.

Негізгі қордың жаңартылу, шығу және өсім коэффициенттеріне талдау жасағанда  оларды өзара байланыста қарастырылуы қажет. Қосымша ақпаратты қолдана  отырып, негізгі қор жаңа құрылыс немесе жаңғырту есебінен жаңартылып жатыр ма, ескі сайманды анағұрлым жоғары өнімділікті жаңасына ауыстыру жүргізіліп жатыр ма және негізгі қорды пайдалану процесі қаншалықты тиімді жүргізіліп жатқанын анықтау қажет.

Негізгі қордың техникалық жағдайының жалпылама көрсеткіші болып жарамдылық және тозу коэффициенті саналады.

Тозу коэффициентінің көлемі негізгі  қордың әр түрлері немесе топтары  бойынша белгілі бір кезеңге  мынадай түрде есептеледі:

 

К_тозу = Т_қ / Қ _бас.қ                                                                               (11)

 

мұндағы К_тозу – негізгі қордың тозу коэффициенті;

Т_қ – белгілі кезең ішіндегі негізгі қордың тозу құны; 

Қ _бас.қ - сол негізгі қордың бастапқы құны.

Жарамдылық коэффициенті негізгі  қордың бастапқы құнының қалдық құнына қатынасы арқылы анықталады:

 

К_жар = Қ_қалд.қ / Қ _бас.қ = 1 - К_тозу                                                                                         (12)

 

мұндағы К_жар – негізгі қордың жарамдылық коэффициенті;

Қ_қалд.қ  - негізгі қордың қалдық құны;

Қ _бас.қ -  негізгі қордың бастапқы құны.

Негізгі қордың жарамдылық және тозу коэффициентін кезеңнің басына және аяғына есептеу қажет. Тозу коэффициенті неғұрлым төмен болған сайын, негізгі  қордың техникалық жағдайы соғұрлым жақсы.

Кәсіпорында негізгі қорды тиімді пайдалануды арттыру мына жолдармен жүзеге асады:

• техникалық жетілдіру және құралдардың модернизациясы;
• өндіріс біркелкілігін арттыру;
• құрал – жабдықты жөндеу ұйымын жетілдіру;
• әртүрлі себептерге байланысты жабдықтардың бос тұрып қалуларын кемтіу;
• қызмет ету персоналының біліктілік деңгейін арттыру;
• жоғары сапалы және жоғары өнімділікті негізгі қорды пайдалануға енгізу.

Негізгі қорды тиімді пайдалану  жолын таңдау көрсеткіштерге талдау жасаумен байланысты және кәсіпорын  жұмысының нақты шарттарына тәуелді болады. Негізгі қордың табысты қызметі оларды қолданудың экстенсивті және интенсивті жақсару факторларының қаншалықты өндірілгеніне байланысты. Негізгі қорды қолданудың экстенсивті жақсаруы, бір жағынан, күнтізбелік мерзімінде жабдықтардың жұмыс уақытының артуын, ал екінші жағынан, кәсіпорындағы барлық жабдықтардың үлес салмағының артуын көрсетеді.

Негізгі қорды тиімді қолдануын  арттырудың басты жолы жабдықтар  қалдық санының төмендеуі және өндіріске  тұрақталмаған жабдықтардың жедел еңгізілуі болып табылады. Негізгі қорды қолданудың интенсивті жаңаруы бірлік уақытындағы жабдықтардың жүктелу деңгейінің артуын білдіреді. Жабдықтың интенсивті жүктелуінің артуы машиналар мен механизмдердің жаңғыртуына, олардың жұмысының оптималды режимінің орнатылуына байланысты жүзеге асады. Технологиялық процестің тиімді режиміндегі жұмысы негізгі қор құрамының өзгеруінсіз және жұмыскерлер санының өсуінсіз шығарылған өнімнің артуын қамтамасыз етеді [4, 16б.].

Негізгі қорды интенсивті қолдану  мына жолдармен жүзеге асырылады: еңбек құралдарын техникалық жетілдіру және өндіріс технологиясын жетілдіру; техниканың жобалық өндірісінің жетілу мерзімін кеміту; өндірістік, басқару және еңбек ұжымын ғылыми жетілдіру; жеделдету тәсілдерін қолдану; жұмыскерлердің мамандықтарын арттыру.

Негізгі қорды тиімді қолдану жолдарының ішіндегі негізгісі – экономикалық механизмді дұрыс қолдану болып  табылады. Сонымен қатар оперативтік  жоспарлауды жетілдіру және еңбек  құралдарын қолдануды талдау негізгі  қорды тиімді қолдану жолдарының негізгісі болып табылады.

Бір күндік бос тұрып қалуды қысқарту бір жыл ішіндегі бірліктің әрқайсысындағы жұмыс істелген күндердің орташа санының артуына алып келеді.

 

 

 

 

 

 

 

2.Кәсіпорынның қаржылық қорын бағалау және жоспарлау

 

2.1 Кәсіпорорынның қаржылық қорлары және жоспары

 

    Кәсіпорын қорының кассасындағы  қолма – қол ақша банктің  белгілеуімен кәсіпорын жетекшісінің  келісуі бойынша шекті болады. Қажетті жағдайда касса қалдықтарының  шектелуі қаралады. Кәсіпорындар  банкке барлық қолда бар ақшаларды тәртіп және уақыт бойынша қызмет көрсету банктің келісімімен өткізіледі. Қолма – қол ақша күндізгі немесе кешкі кассаларға банк инкассаторларына және біріккен кассаларға кәсіпорынның соңғы өткізулерін банке өткізіледі.

        Кәсіпорынның  қорының банк шотынан аудару келісім – шарт жасайды. Кәсіпорын кассасында шектеулі қолма – қол ақшалар сақталынады. Банк мекемелерінің қызмет көрсетуі. Осы кәсіпорын жетекшілерінің келісімімен белгілінеді. Кассадағы қолма – қол ақша қалдықтарының шектелуі жыл сайын барлық кәсіпорынға банк мекемелеррі белгілейді. Ұйымдық – құқық нысаны және қызмет саласынан тыс, кассасы бар қолма – қол ақша есебіне жүзеге асырылады. Касса қалдықтарының шектелуі кәсіпорынның қолма – қол ақша айналымының көлемінің азаюы, оның қызмет мерзімінің ерекшелігі, қолма – қол ақша құралдарын тәртіпті және уақыт бойынша банк мекемелеріне тапсыру,  кездейсоқ құндылықтарды тасымалдауын сақтау және қысқаруын қамтамассыз ету арқылы анықталады. Кәсіпорын өз кассаларында қолма – қол ақшалар үстінен белгіленген шектеулерді сақтау, тек қана жалақы беру, әлеуметтік төлемдер және стипендия 3 күннен көп емес, банк мекемелерінде ақша алу күні іске асырылады. Қолма – қол ақшаның осы мерзімнің өтеуі белгіленуі бойынша қолданбаса банк мекемесіне тапсырылады. Көрсетілген құралдар кезек бойына және федералдық заңмен белгілеуі арқылы береді.

Қорыта келгенде, кәсіпорындағы  қолма – қол ақша және қолма  – қол ақшасыз айналымында  өзара байланыс және өзара тәуелділік болады. Ақша әрқашанда бір айналым  сферасынан екіншіге ауысады. Қолма – қол ақша формасы несие мекемелерінің шотына ауысады және керісінше қолма – қол ақшасыз айналымы қолма – қол ақшаны несие мекеменің шотына салғанда пайда болады. Ал қолма – қол ақшасыз айналымы қолма – қол ақша арқылы бола алмайды. Осы уақытта тапсырыскерде несие мекеме шотынан қолма – қол ақшаны алу кезінде пайда болады.

Негізгі ішкі факторларды қарастырайық. Кәсіпорынның тұрақтылығы ең бірінші  өндіріс шығындарымен үздіксіз байланысқан  өндірілген өнім мен көрсетілген  қызметтің құрамы мен құрылымына тәуелді. Сондай-ақ, тұрақты және айнымалы шығындар арасындағы қатынас маңызды болып табылады.

Кәсіпорынның өндірілетін өнім және өндіріс технолргиясымен тығыз  байланысқан қаржылық тұрақтылығының маңызды факторларының бірі активтердің  тиімді құрамы мен құрылымы, сондай-ақ кәсіпорынның басқару стратегиясын дұрыс таңдап алуы болып табылады. Ағымдагы активтерді басқару өнері - кәсіпорын шотында оның ағымдағы жедел қызметі үшін қажет болатын қаржының ең төменгі сомасын ұстаудан тұрады.

 Қаржылық тұрақтылықтың ішкі, маңызды факторларының бірі - бұл қаржы ресурстарының құрамы мен құрлымы, оларды басқару стратегиясы мен тактикасының дұрыс таңдалып алынуы. Кәсіпорынның өз қаржы ресурсы, соның ішінде таза табысы қаншалықты көп болса, соншалықты ол өзін жайлы сезіне алады.

Сонымен бірге тек таза табыстың көлемі ғана емес, сонымен қатар  оны тарату құрылымы, әсіресе өндірісті  дамытуға бағытталған бөлігі де өте  маңызды болып табылады.

Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына  қарыздық калиталдар нарығындағы қосымша  жұмылдырушы (мобилизацияланушы) қаражаттар үлкен әсерін тигізеді. Кәсіпорын ақша қаражаттарын қаншалықты көп тартатын болса, оның қаржылық мүмкіндіктері де соншалықты жоғары болады, алайда, сонымен бірге қаржылық тәуекелділік те өседі - яғни кәсіпорын өз кредиторларымен уақытында есептесе ала ма, жоқ па? деген қауіп туады.

Кәсіпорын осы мерзімге дейінгі  уақытта қаржы ресурстарын қаншалықты дұрыс басқарды деген сұраққа  жауап береді: кәсіпорын осы мерзімге дейінгі уақьп қаржы ресурстарын  қаншалықты дұрыс басқарды. Қаржы ресурстары жағдайының нарық талаптарына болуы және де кәсіпорынның дамуына байланысты қажеттіліктерге жауап бере алуы өте маңызды болып табылады, себебі қаржылық тұрақтылықтың жетіспеушілігі кәсіпорынның төлеу қабілетінің жоқтығына және оның дамуына қажетті қаражатының болмауына, ал ке болуы — дамуға кедергі жасап, басы артық қорларме және резервтермен кәсіпорын шығындарын көбейтуп әкеліп соқтыруы мүмкін.

Кәсіпорынның банк шотынан аудару келісім – шорт жасайды. Кәсіпорын  кассасында шектеулі қолма – қол  ақшалар сақталынады. Банк мекемелерінің қызмет көрсетуі. Осы кәсіпорын жетекшілерінің келісімімен белгілінеді. Кассадағы қолма – қол ақша қалдықтарының шектелуі жыл сайын барлық кәсіпорынға банк мекемелеррі белгілейді. Ұйымдық – құқық нысаны және қызмет саласынан тыс, кассасы бар қолма – қол ақша есебіне жүзеге асырылады. Касса қалдықтарының шектелуі кәсіпорынның қолма – қол ақша айналымының көлемінің азаюы, оның қызмет мерзімінің ерекшелігі, қолма – қол ақша құралдарын тәртіпті және уақыт бойынша банк мекемелеріне тапсыру,  кездейсоқ құндылықтарды тасымалдауын сақтау және қысқаруын қамтамассыз ету арқылы анықталады. Кәсіпорын өз кассаларында қолма – қол ақшалар үстінен белгіленген шектеулерді сақтау, тек қана жалақы беру, әлеуметтік төлемдер және стипендия 3 күннен көп емес, банк мекемелерінде ақша алу күні іске асырылады. Қолма – қол ақшаның осы мерзімнің өтеуі белгіленуі бойынша қолданбаса банк мекемесіне тапсырылады. Көрсетілген құралдар кезек бойына және федералдық заңмен белгілеуі арқылы береді.

Жоғары сапалы өнімді үздіксіз өндіру және өткізу кәсіпорының қаржылық ресурстарының қалыптасуына оң әсерін тигізеді. Өндіріс процесінде өнім сапасының төмендеуі және оны сатудың қиындықтары кәсіпорын шотына ақша қаражаттарының келіп түсуіне кедергі жасайды, нәтижесінде кәсіпорынның төлеу қабілеті төмендейді.  Кері  байланыс  та  бар,  ол  ақша  қаражаттарының болмауы материалдық ресурстардың келіп түсуінің іркілісіне, демек өндіріс процесінің тоқтауьи әкеліп соқтыруы мүмкін.

Шығындар көлемі өндіріс процесінің тиімділікі деңгейімен анықталады. Олардың тиімділігі қаншалықты көп болса, кәсіпорын өнімді өткізу көлемін сақтай отырып ресурстарды, соның ішінде қаржылық ресурстарды соншалықты аз жұмсайды. Және керісінше, шикізат пен материалдар шығындарының нормасының өсуі, еңбек өнімділігі деңгейінің төмендеуі, басқа да ресурстардың мөлшерден тыс жұмсалуы және өндірістік емес шығындар қосымша қаржы қаражаттарының қажеттілігіне себепші болады. Еңбек және материалдық ресурстар шығыны ең алдымен өнімнің өзіндік құнында, содан соң табыста талдап қорытылады. Соңғы  айтылған көрсеткіштің көлемі кәсіпорының өзіндік қаражаттарының көлемін өзгерте отырып, оның жалпы қаржылық жағдайында елеулі көрініс табады.

Алайда кәсіпорынның қаржылық жағдайына  талдау: жүргізгенде баланс көрсеткіштерімен қатар қаржылық есеп берудің басқа да нысандарының көрсеткіштерін қолдану  қажет, әсіресе кәсіпорынның жыл бойғы бар табыс сомасын осы кәсіпорынның өзінің қызметін жүргізу үшін жұмсалған барлық шығындар сомасымен салыстырудан тұратын қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есепті қолдану керек, оның баланстан айырмашылығы   ол кәсіпорынның мезеттік суреті және қатып қалған қаржылық жағдайы емес,  ол капитал  қозғалысы,   есепті   кезеңдегі   субъектінің қаржылық нәтижесі болып табылады.  Сондықтан  кәсіпорынның балансына қарағанда, бұл құжат талдаушы адам үшін анағұрлым маңызды және ақпараттық болып табылады. Ол бұл кәсіпорын табыс немесе (шығын) зиян әкелетіндігін анықтау үшін табыстар мен шығындар туралы жеткілікті -мөлшерде бөлініп алынған анық көрсеткіштердің көмегімен белгілі бір кезеңдегі кәсіпорынның қызмет нәтижесіне баға береді. Батыс тәжірибесінде, балансты есеп берудің басты нысаны ретінде бөліп қарастыратын біздің елге қарағанда, табыс және зиян туралы есепке біршама басымдылық берілуі кездейсоқ  емес. Атап айтқанда, дәл осы үлгі американдық, ұлыбритандық және жаңа зеландиялық фирмалардың жылдық есебінде бірінші болып келтіріледі. Мұның түп  тамырын психологиялық тұрғысынан іздеген жөн, табыс  батыс   фирмалары   қызметіндегі   маңызды   көрсеткіш  болып табылады, олар сондықтан да оны ең алдымен  сыртқы пайданушыларға әйгілеп көрсетуге тырысады.

 

     

 

 

2.2 Кәсіпорынның қаржылық қорларын бағалау

 

Нарықтық қатынастары жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың  маңызы өте зор. Бұл  кәсіпорындардың тәуелсіздікке не болуымен, сондай-ақ олардың меншік иелері, жұмысшылар, коммерциялық серіктестер және де басқа контрагенттер алдында өзінің өндірістік-кәсіпкерлік қызметінің нәтижелері үшін толық жауапкершілікте болуымен байланысты.

      Кәсіпорынның  қаржылық  жағдайын ұйымдастырған кезде немесе өндіріп отырған өнімнің өзіндік құнын есептеудегі негізгі шығындарға мыналар жатады:

        Бастапқы мағлұматтар ретінде берілген детальдің, тораптың құрастыру бірлігінің негізгі технологиялық процестері, ондағы қолданылған операциялардың уақытының қажет екендігі болып табылады.  Осы мәліметтер бойынша детальді өндіріп шығару үшін қандай жұмыстар атқарылатынын талдап шығу керек: Біріншіден- өнімді өндіріп шығару үшін қандай жабдықтар, станоктар, аспаптар қажет екенін есептеу керек.

     Екіншіден – жабдықтардың саны бойынша цех әлде учаске болатынын белгілеу керек, кейін қажетті кескіш аспаптарды, тетіктерді бақылау аспаптарын, жетектерді бақылау аспаптарын, тағы басқа құралдардың көлемдерін есептеу кетек.

Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау жөніндеі сұрақтарды  қарастырмас  бұрын,  «қаржылық  жағдай» дегеніміз  немесе "қаржылық жай-күй" дегеніміз  не, соны анықтап алған жөн. Соңғы  жылдары шығарылған арнайы әдебиеттерде бұл ұғым әр түрлі түсіндіріледі. "Кәсіпорынның қаржы (активтер) жағдайы қаржыны тарату, пайдалану және оны қалыптастыру көздерімен (меншіктік капитал және міндеттемелер, яғни пассивтер) сипатталады" деп жазған.

 «Кәсіпорынның қаржылық жағдайы  қаржы ресурстарын жасау, тарату  және пайдаланумен сипатталады. Кәсіпорынның қаржылық жағдайы кәсіпорынның қалыпты өндірістік, коммерциялық және басқа қызмет түрлері үшін қажетті қаржы ресурстармен қамтамасыз, етілуімен және оларды мақсатқа сай, тиімді тарату және пайдаланумен, сондай-ақ басқа шаруашылық субъектілерімен қаржылық қарым-қатынас болу, төлеу қабілеттілігі және қаржылық тұрақтылықпен сипатталады. Кәсіпорынның уақтылы төлеу мүмкіндігі оның қаржылық жағдайының жақсылығын көрсетеді".

Қаржылық жағдай - бұл қаржы ресурстарының  қолда барын, үлестіріліп таратылуы және пайдалануын сипаттайтын көрсеткіштер жиынтығы".

 «Шаруашылық субъектісінің  қаржылық жағдайы - бұл оның  қаржы бәсекелестік қабілеттілігінің  сипаттамасын (яғни төлем қабілеттілігі,  несие қабілеттілігі) қаржы ресурстары  мен капитал пайдалану,  мемлекет алдында және басқа да шаруашылық субъектілерінің алдында өз міндеттемелерін орындау. Шаруашылық субъектісінің қаржылық жағдайын талдаудың келесі түрлерін жүргізеді: табыстылық пен рентабельділік; қаржылық тұрақтылық; несие капиталды пайдалану; валюталық өзін-өзі өтеу» - деп жазады.