Ақша несие саясаты

   Өндіріс шығыстарының жоғары өсуі ақырғы өнімнің, оның ішінде тұтыну тауарлары мен көрсетілетін қызметтердің қымбаттауына әкеп соқты, ол 2006 жылы ғана емес, 2007 жылы да әсерін жалғастыра береді. Бұл тұтыну тауарлары мен өнеркәсіп кәсіпорындарының өндірістік құралдары бағалары өсуінің аралық тұтыну өнімдері бағаларының өсуінен қалып қоюына байланысты. [34] 

   Жекелеген тауарлар және көрсетілген қызметтер  нарықтарында біршама ойыншылар, көбінесе ірі делдалдық құрылымдар (әсіресе  тамақ өнімдері нарығында) жұмыс  істейді. Бұл ретте нарықтардың  монополиялығы тұтас алғанда республика бойынша байқалмауы мүмкін, ал аймақтарда аймақтық монополиялар жұмыс істейді. Нарыққа еркін кіру ұсақ кәсіпорындар үшін не толығымен жабық, не едәуір қиындатылған.

   Ұлттық  Банктің қабылдаған шаралары және 2006 жылғы ақша-несие саясатының нәтижелері - осы факторлардың инфляциялық үдерістерге теріс ықпалын азайту мақсатында Ұлттық Банк 2006 жылы «қатаң ақша-несие саясатын» жүргізуді жалғастырды. Ол инфляциялық қысымның төмендеуіне себепші болатын мынадай шаралар топтарынан тұрады:

   -  Ұлттық Банктің операциялары бойынша ставкаларды көтеру жөніндегі шаралар («қымбат ақша» саясатын жүргізу);

   -  екінші деңгейдегі банктердің артық өтімділігін алуға бағытталған шаралар;

   -  айырбас бағамы саясаты жөніндегі шаралар.

   Ұлттық  Банктің операциялары бойынша ставкаларды  көтеру шаралары («қымбат ақша» саясатын жүргізу).

   Жыл басынан бері қайта қаржыландырудың  ресми ставкасы екі рет:

- 2006 жылдың 1 сәуірінен бастап 8,0%-дан  8,5%-ға дейін;-

- ал 2006 жылдың 1 шілдесінен бастап 9,0%-ға дейін (соңғы бір жарым жыл ішінде төртінші жоғарылатылуы) жоғарылатылды.

          Екінші деңгейдегі банктерден  тартылатын депозиттер бойынша  ставка төрт рет: 2006 жылдың 1 сәуірінен  бастап 3,5%-дан 3,75%-ға дейін, 2006 жылдың 3 шілдесінен бастап 4,0%-ға дейін, 2006 жылдың 1 қарашасынан бастап 4,25%-ға, 2006 жылдың 1 желтоқсанынан бастап 4,5%-ға дейін жоғарылатылды. Ноталар бойынша кірістілік 2005 жылдың аяғындағы 2,24%-дан 2006 жылдың аяғында 4,95%-ға дейін өсті (тиімді кірістілік).

   Ұлттық  Банктің операциялары бойынша ставкалардың әсері банкаралық нарықтағы кірістілік арқылы банктердің экономикаға берген несиелері бойынша нарықтық ставкаларға беріледі. Ақша-несие саясатының шараларын қолданудың нәтижесінде Қазақстан қор биржасындағы 7 күндік банкаралық репо операциялары бойынша ставкалар 2005 жылдың желтоқсанындағы орташа 1,54%-дан 2006 жылғы желтоқсанда орташа 5,15%-ға дейін көтерілді. Бұдан басқа 2006 жылдың маусымы мен желтоқсаны аралығында ұлттық валютадағы банкаралық депозиттер бойынша ставкалар 3,77%-дан 4,45%-ға дейін, долларлық депозиттер бойынша – 5,08%-дан 5,35%-ға дейін көтерілді. Банкаралық нарықтағы кірістіліктің көтерілуі экономикаға берілген кейбір несиелер бойынша ставкаларға сәйкесінше әсер етеді, сондықтан бұл бағыттағы нәтижелер 2007 жылы байқалатын болады.

   Екінші  деңгейдегі банктердің артық өтімділігін  алуға бағытталған шаралар.

   Ұлттық  Банктің банк секторындағы «артық»  ақшаны алу бойынша қаржы нарығындағы  операциялары ұлғайтылды. 2006 жылы 2005 жылмен салыстырғанда депозиттер 3,1 есе  артық тартылды, яғни көрсетілген кезең ішінде тартылған депозиттердің көлемі 2,6 трлн. теңгеден 8,1 трлн. теңгеге дейін өсті. Нәтижесінде банктердің депозиттеріндегі қалдықтар 51,5%-ға 131,6 млрд. теңгеге ұлғайды. [34] 

   2006 жылғы 12 шілдеден бастап Ұлттық Банк жаңа Ең төменгі резервтік талаптар (ЕРТ) туралы ереже енгізді. Ол бойынша банктің ЕРТ нормативтеріне кіретін  міндеттемелерінің құрылымы біраз кеңейтілді. Сонымен қатар ең төменгі нормативтік талаптардың мынадай жіктелген нормативтері енгізілді: банктің ішкі міндеттемелері үшін 6% және өзге міндеттемелері үшін 8%.  18 шілдеден бастап екінші деңгейдегі банктер алғашқы рет жаңа ереженің талаптарына сәйкес ең төменгі резервтік талаптарды есептей бастады, ал 20 шілдеден бастап резервтік активтерін қалыптастыра бастады. Ережеге өзгерістердің енгізілуі ең төменгі резервтік талаптардың ұлғаюына әкеп соқты, ол өз кезегінде резервтік активтердің өсуіне әкелді.

   Банк  жүйесі өтімділігінің қысқаруы банктердегі  бос ақшаның азайғанын білдіреді, мультипликативті әсерді ескерсек, ол банктердің несие беру мүмкіндіктерінің едәуір қысқаруына әкеп соғады. Тұтастай алғанда бұл инфляциялық қысымды, сонымен қатар кейбір лагпен төмендетіп, банк жүйесінің несиелері бойынша кірістіліктің ұлғаюына ықпал етуі тиіс.

   Айырбас бағамының саясаты жөніндегі шаралар.

   2006 жылғы 1 шілдеден бастап Ұлттық  қордың қаражатын қалыптастыру  және пайдалану механизмінің  өзгеруіне байланысты Ұлттық  Банк Қазақстан Республикасы  Ұлттық қорының активтерін айырбастаудың  және қайта айырбастаудың жаңа  ережесін қабылдады (2006 жылғы 25 шілдедегі № 67). Осы Ережеге сәйкес Ұлттық Банк алтын валюта активтерінен Ұлттық қор үшін шетел валютасын сатып алумен қатар ішкі нарықтан шетел валютасын сатып ала алады.

   Сонымен қатар 2006 жылдың екінші жартысында валюта нарығындағы ахуалға Үкіметтің, Ұлттық Банктің және Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігінің (бұдан әрі – ҚҚА) кейбір шаралары әсер етті.

   Нәтижесінде ішкі валюта нарығында 2006 жылы теңгенің айырбас бағамымен байланысты ахуал  ұлттық валюта ұсынысының өсуінен де, әлемдік валюталардың әлемдік нарықтағы бір-біріне қатысы бойынша бағамдарының ауытқуынан да туындаған әр түрлі бағыттағы үрдістермен сипатталды. 2006 жылдың 1-ші жартысында номиналды көрсеткіште теңгенің АҚШ долларына қарағанда біршама нығайғаны, шілде-қыркүйек аралығында теңгенің АҚШ долларына шаққандағы бағамының әлсіреу үрдісі, қазан-желтоқсанда теңгенің АҚШ долларына шаққандағы бағамы салыстырмалы түрде тұрақты болып қалғаны байқалды. Тұтастай алғанда 2006 жылы теңгенің АҚШ долларына шаққандағы бағамы номиналды көрсеткіште 5,06%-ға нығайды.

   Сонымен, Ұлттық Банктің 2006 жылы инфляциялық  қысымды төмендетуге бағытталған  ақша-несие саясаты инфляция динамикасындағы үрдістердің өзгеруіне әкеп соқты. Екінші жартыжылдықта жылдық инфляция қарқыны төмендеді: егер 2005 жылғы желтоқсаннан бастап 2006 жылдың мамыры аралығында инфляция 7,5%-дан 9,0%-ға дейін көтерілсе, 2006 жылдың желтоқсанында ол 8,4%-ға дейін төмендеді. [34] 

   Инфляциялық үдерістер динамикасындағы жалпы  үрдістерді және   макроэкономикалық саясаттың, оның ішінде ақша-несие, салық-бюджеттік және монополияға қарсы саясат шараларының инфляцияға ықпалын көрсететін негізгі инфляция жылдық көрсеткіште 2006 жылдың екінші жартыжылдығында маусымдағы 8,6%-дан желтоқсанда 7,3%-ға дейін төмендеді.

   Алайда, баға тұрақтылығына қол жеткізу  жөніндегі шараларға қарамастан  инфляция 2006 жылы жоғары баға сценарийі бойынша мақсатты бағдардан (6,9-8,5%) аздап асып, орташа алғанда 8,6%-ды құрады. 

    3.2 2007-2009 жылдарға арналған  Қазақстанның ақша-несие саясатының даму стратегиясы 

   Басқарманың 2006 жылғы 11 наурыздағы № 20 қаулысымен мақұлданған Ақша-несие саясатының 2006-2008 жылдарға арналған негізгі бағыттарына  сәйкес мұнайдың әлемдік бағасының  деңгейіне қарай ахуалды дамытудың  екі сценарийі айқындалды. 2006 жыл бойына мұнайға жоғары баға сценарийі іске асты («Брент» сортындағы мұнайға әлемдік баға 2006 жылы бір баррель үшін орташа алғанда 65,4 доллар құрады).

   Бұл жағдайларда Ұлттық Банк Қызметінің 2007-2009 жылдарға арналған негізгі бағыттарын әзірледі. 

   Ұлттық  Банк Қызметінің 2007-2009 жылдарға арналған негізгі бағыттары.

   «Қазақстан  Республикасының Ұлттық Банкі туралы»  Қазақстан Республикасы Заңының 29-бабына сәйкес Ұлттық Банктің ақша-несие  саясатының негізгі мақсаты баға тұрақтылығын қамтамасыз ету болып табылады.

   Ақша-несие  саясатының негізгі бағыттары жыл  сайын алдағы 3 жылға арналған, ақша-несие  саясатының негізгі көрсеткіштерінің болжамдарын қоса және алдыңғы жылға  арналған шараларды нақтылай отырып айқындалады.    

   Ақша-несие  саясатының 2007-2009 жылдарға арналған көрсеткіштерінің болжамдарын әзірлеу кезіндегі трансмиссиялық механизм үлгісі пайдаланылды. Есептеу кезінде орташа мерзімді кезеңде әлемдік экономиканың өсу қарқыны және әлемдік тауар нарықтарының конъюнктурасы Қазақстан экономикасының дамуына қолайлы жағдай жасайтын болады деген болжамдар пайдаланылды. Бұдан басқа, есептеулер мен ұсыныстар негізіне Елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының 2007-2009 жылдарға арналған орта мерзімді жоспарының (бұдан әрі – Орта мерзімді жоспар) өлшемдері алынды. Сонымен бірге, республикалық бюджеттің 2007 жылға арналған жобасына сәйкес, республикалық бюджеттің 2007 жылға арналған шығыстары бюджеттің 2006 жылғы шығыстарымен салыстырғанда 28,1%-ға көбейеді деп болжанып отыр. [34]

   Инфляцияға  болжам ІЖӨ-нің әлуетті деңгейінен, инфляциялық күтулерден және еңбекақыдан ауытқуы арасындағы теориялық өзара байланысты көрсетеді. Соңғы көрсеткіштер, өз кезегінде, экономикаға берілген несиелер, айырбас бағамы, ақша массасы және басқа да көрсеткіштер арқылы айқындалады. Сыртқы борыш қарастырылатын үлгілерге тікелей кірмейді.

   2007-2009 жылдарға арналған әлуетті инфляцияға P-star үлгісі бойынша жасалған болжам  біршама шетел капиталының әкелініп, ішкі қаржы нарығындағы өтімділіктің  асып кетуі, мемлекеттік бюджет  шығыстарының өсуі жағдайларында орта мерзімді кезеңде инфляция динамикасының төмендеу үрдісі болғанымен экономиканы дамытудың инфляциялық аясының сақталатындығын көрсетеді.

   Инфляцияға  орта мерзімді кезеңге болжам және 2007-2009 жылдарға арналған негізгі бағдарлар төмендегідей:

   Ел  экономикасы ахуалының энергоресурстар, әсіресе мұнай бағасына және елге әкелінетін капиталға үлкен тәуелділігін ескере отырып, инфляцияның 2007-2009 жылдарға арналған болжамын әзірлеу кезінде  экономика дамуының 3 сценарийі қарастырылды:

   - «капиталдың қалыпты әкелінуі  жағдайындағы мұнайға қалыпты  баға» сценарийі (мұнай бағасы  бір баррель үшін 60 АҚШ долларынан  төмен, капиталдың әкелінуі елге  соңғы 2 жылда әкелінген орташа  жылдық капиталдан төмен);

   - «капиталдың көп әкелінуі жағдайындағы мұнайға қалыпты баға» сценарийі (мұнай бағасы бір баррель үшін 60 АҚШ долларынан төмен, капиталдың әкелінуі елге соңғы 2 жылда әкелінген орташа жылдық капиталдан жоғары);

   - «мұнайға жоғары баға» сценарийін (мұнай бағасы бір баррель үшін 60 АҚШ долларынан жоғары) 12- кестеде көрсетілген.

Барлық  үш нұсқада да нақты сектордың  негізгі көрсеткіштерінің болашақтағы  динамикасы Орта мерзімді жоспардың  көрсеткіштеріне сәйкес келетіндігін көрсетеді.   Мысалы, болжамды кезеңде ІЖӨ орташа жылдық өсуі 9,6%-ды, негізгі капиталға инвестициялар - 18%-20%-ды, жалақы жылына - 8%-ды, бюджеттен жеке тұлғаларға берілетін трансферттер жылына - 8%-ды құрайды деген болжам бар. Сонымен бірге бекітілген республикалық бюджетке сәйкес республикалық бюджеттің 2007 жылға арналған шығыстары 2006 жылғы бюджеттің шығыстарымен салыстырғанда 28,1%-ға артады деген болжам бар.

   Сондай-ақ екінші деңгейдегі банктер тартатын шетелдік капиталдың әкелінуін шектеу жөніндегі жұмыстар шеңберінде Ұлттық Банк пен ҚҚА қолданып отырған  шаралар да ескерілді.

   Ақша-несие  саясаты құралдарының динамикасы жеке әрбір сценарий үшін қалыптасқан  ахуалға қарай айқындалды. [34] 

   «Капиталдың қалыпты әкелінуі жағдайындағы мұнайға  қалыпты баға» сценарийі бойынша ұзақ мерзімді үрдіс ретіндегі мұнай бағасының төмендеуін бағалау және халықаралық капитал нарықтарындағы қарыз алу құнының көтерілуі мұнай өндіру жобаларын жаңадан сырттан қаржыландырудың және екінші деңгейдегі банктердің таза сырттан қарыз алуының төмендеуін қамтамасыз ететін болады.  
 
 
 

 Кесте 13 - Ақша-несие  саясатының негізгі көрсеткіштерінің

 2007-2009 жылдарға  арналған болжамы («мұнайға жоғары  баға»сценарийі)