Ақша несие саясаты

    2006 жылы  өткен кезеңмен салыстырғанда халықтың теңгедегі басқа депозиттері 12,5% өсті, сол уақытта халықтың шетел валютасындағы басқа депозиттері, керісінше, 0,9% қысқарды. Бұл халықтың ақшаны шетел валютасымен емес, ұлттық валютамен сақтағанды артық көретінін білдіреді. 

    2.3 Ақша-несие саясатының құралдары мен операцияларын талдау 

        2006 жылы қаржы нарығындағы ахуал  екінші деңгейдегі банктер өтімділігінің  едәуір өсуімен, сондай-ақ ішкі  қарыз алу нарығында Қаржы  министрлігінің белсенділігінің  артуымен сипатталды.

    Банктердің өтімділігін сипаттайтын Ұлттық Банктегі екінші деңгейдегі банктердің корреспонденттік теңгелік шоттарындагы орташа күндік қалдық 2006 жылы өткен тоқсанмен салыстырғанда 37,5% өсті.    

    Қаржы министрлігінің бағалы қағаздарды шығаруы 2006 ж 57,7 млрд. теңгені құрады, бұл 2005 жылғы 54,9% көп. Эмиссияның осындай көлемі республика бюджетінің тапшылығын қаржыландырудағы Қаржы министрлігінің қажеттігіне сәйкес келді. (2006 жылы 55,2 млрд. теңге).

    Екінші  жағынан, айналымдағы Қаржы министрлігінің мемлекеттік бағалы қагаздарының көлемі қаржы нарығы қатысушыларының, әсіресе, жинақтау зейнетақы жүйесі қатысушыларының қажеттілігін қанағаттандыруға жеткіліксіз болып отыр. Нәтижесінде жинақтаушы зейнетақы қорлары (ЖЗҚ) жэне зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын ұйымдар (ЗАИБЖҰ) ноталарды инвестициялау құралы ретінде пайдалануға мәжбүр болды. Осыған байланысты, зейнетақы ақшаларының ұзақ мерзімді сипатын және осы бағалы қағаздардың қысқа мерзімділігін ескере отырып, ноталар екінші деңгейдегі банктердің өтімділігін реттеу бойынша Ұлттық Банктің тиімді құралы болудан қалады, өйткені банктер кез келген уақытта ЗАИБЖҰ-ға немесе ЖЗҚ-ға ноталарды сатып жібере алады.

    Қаржы министрлігінің бағалы қағаздарының жеткіліксіздігі  қайталама нарықтың дамуын тежеп  отыр, өйткені бағалы қағаздар қаржы нарығы қатысушыларының портфелінде өтелгенге дейін болады. Сол сияқты Ұлттық Банктің де қысқа мерзімді ставкаларды реттеу бойынша репо операцияларының маңыздылығын көтеру үшін мемлекеттік бағалы қағаздардың меншікті портфелін ұлғайту мүмкіндігі болмай отыр.                                                                                                 

    Жоғарыда  көрсетілген факторларға қарамастан, Ұлттық Банк 2006 жылы қаржы нарығында жүргізілетін операциялардың көлемін көбейткен жоқ: құралдарды пайдалану бұрынғы деңгейде сақталды не азайды.

    Минималды резервтік талаптардың нормативі. Минималды резервтік талаптардың  нормативі 2006 жылы  өзгерген жоқ  және өтеу мерзімі ағымдағы және келесі айларда жартылай немесе толық басталатын банк міндеттемелерінің 6%-ын құрады.

    Минималды резервтік талаптардың нормативін бірінші тәсілмен орындайтын банктердің саны 2006 жылы 31-ден 33-ке көтерілді. Негізінен  банктер минималды резервтік  талаптардың нормативін сақтады.

    Минималды резервтік талаптардың нормативін екінші тәсілмен орындайтын банктердің (2 банктің) міндеттемелерінің көлемі шамалы мөлшерді құрады (олардың үлесі қыркүйек айының соңында минималды резервтік талаптардың нормативін бірінші тәсілмен орындайтын банктердің депозиттік міндеттемелерінің шамамен 0,03%-ын қүрады) және банк жүйесінің өтімділігіне ешқандай әсер еткен жоқ.

    Қысқа мерзімді ноталарды шығару. 2006 жылы Ұлттық Банктің қысқа мерзімді ноталарын  орналастыру 99,5 млрд. теңгені құрады, бұл 2005 жылғы көлемінен 13,0% аз. Оларды орналастыру көлемінің төмендеуі Қаржы министрлігінің меншікті бағалы қағаздарды шығару бойынша белсенділігінің артуына, сондай-ақ, Ұлттық Банктің ішкі валюта нарығына қатысуының төмендеуіне байланысты болды.

    Репо  және кері репо операциялары. Ұлттық Банктің репо операциялары бойынша ресми ставкасы 2006 жылғы шілдеде базистік пункттің +/-150 ені бойынша 4,5% деңгейінде қалды, ал тамыз және қыркүйекте ол 3,5% төмендеді, ал оның дәлізі +/-200 базистік пунктке дейін кеңейді.

    Репо операцияларының көлемі қысқа мерзімді нарықтық ставкаларды тиімді реттеу үшін жеткіліксіз болып табылады, өйткені Ұлттық Банктің портфеліндегі мемлекеттік бағалы қағаздардың көлемі аз күйінде қалып отыр. [32] 

    Осыған  байланысты Ұлттық Банктің екінші деңгейдегі банктермен репо операциялары бойынша орташа алынған ставкасы оның пайыздық ставка дэлізіндегі төменгі шегінен де «шығып отыр». Бұл, сондай-ақ «қысқа мерзімді» ақша салудың шектеулі бағыттарымен және екінші деңгейдегі банктердің жоғары өтімділігімен де түсіндіріледі

    2004 жылы  репо операциялары жүргізілген жоқ.

    Депозиттік  операциялар. Екінші деңгейдегі банктердің артық өтімділігін реттеу мақсатында Ұлттык Банк қысқа мерзімді ноталарды  шығарумен және репо операцияларын  жүргізумен қатар банктерден депозиттер тарту бойынша операцияларды да жүргізді. 2006 жылы Ұлттық Банк екінші деңгейдегі банктерден 97,1  млрд. теңге депозиттер тартты, бұл 2005 жылғы 2-токсаннан 21,4% төмен.

    Ұлттық  Банк 2006 жылы күндізгі заемдар, арнайы мақсаттағы заемдар сияқты заемдардың басқа түрлерін, сондай-ақ соңғы сатыдағы несие беруші ретінде беретін заемдарды екінші деңгейдегі банктерге ұсынған жоқ.

    Валюталық бағам 2006 жылғы ішкі валюта нарығында  түрлі бағыттағы үрдістер байқалтты. Олар валютаға сұраным мен ұсыныстың  дисбалансымен шартталған жоғары құбылмалылықпен, сондай-ақ ірі ойшылардың алып-сатарлық әрекеттерімен сипатталды.

    2006 жылы шілде мен тамызда теңгенің  номиналдық көрінісі АҚШ долларына  шаққанда тиісінше 0,17%о және 0,16% құнсызданды.

    Алайда, көрсетілген өзгерістер, мұнайға  әлемдік жоғары бағаның сақталуы нәтижесінде елге түсетін валюталық түсімнің жалпы көлемін есепке ала отырып, теңгенің АҚШ долларына бағамы әлсіреуінің басталғанын емес, оның АҚШ долларына қатысты нығаю қарқынының бәсеңдеуін ғана білдіреді. Қыркүйек айында теңгенің АҚШ долларына бағамының жедел өсуі байқалды, соның нәтижесінде теңге 1,62%-ға нығайды.   Жалпы, 2006 жылы теңгенің АҚШ долларына бағамы аз ғана өзгерді: теңгенің АҚШ долларына қатысты биржалық бағамы бір АҚШ долларына 1,29% не 127,30 теңгеге дейін төмендеді (жыл басынан бері - 6,30%). Қарастырылып отырған кезең ішінде АҚШ долларына теңге 1 доллар үшін 127,30-128,5 теңге аралығында өзгерді 2006 жылы теңгенің орташа алынған айырбас бағамы 1 АҚШ долларына 135,60 теңге болды. [32]

    Еуропа  валютасына қатысты теңге бағамының  динамикасы ең алдымен, халықаралық қаржы нарықтарындағы ауытқулардың ықпалымен қалыптасты. 2006 жылғы 3-ші тоқсанда теңгенің еуроға ресми бағамы 0,05% құнсызданды және кезеңнің соңында бір еуроға 165,74 теңге болды. Ресей рублі бағамының динамикасы доллар бағамының динамикасына сәйкес болды. Сонымен, 2006 жылғы 3 тоқсанда теңгенің ресей рубліне ресми бағамы 1,91% нығайды.

    Ұлттық  Банк 2006 жылғы валюта нарығының биржалық және биржадан тыс бөліктерінде өзінің қатысуын барынша азайтты. Ұлттық Банктің қатысу коэффициенті 2,5% жуық болды.

    Теңгенің  негізгі валюталарга қатысты  нығаюының айтарлықтай  қарқынды болуына қарамастан, қазақстандық экспортерлердің  сыртқы бәсеке қабілеттілігі 2004 және 2005 жылдарға қарағанда неғұрлым қолайлы деңгейде сақталды.

    2006 жылы вексельдерді қайта есепке  алу жүргізілетін қайта қаржыландыру  ставкасы жылдық 7% деңгейінде сақталды.

    Қарастырылып  отырған кезеңде қайта есепке 1,2 млрд. теңге сомасында 181 вексель  қабылданды. Ұлттық Банк портфелінде 2006 жылы 1,8 млрд. теңге сомасында вексельдер болды.                          

    Вексельдерді  қайта есепке алу бойынша операциялар  көлемінің аз болуы салдарынан 2006 жылы Ұлттық Банк екінші деңгейдегі банктердің өтімділігіне ықпал етпеді. 

3  МЕМЛЕКЕТТІҢ ЭКОНОМИКАСЫН РЕТТЕУДЕГІ АҚША-НЕСИЕ САЯСАТЫНЫҢ ПЕРСПЕКТИВТІ  БАҒЫТТАРЫ

     3.1 ҚР Ұлттық Банкінің  ақша-несие саясатының  негізгі даму бағыттары 

   2006 жылдың алдын ала қорытындылары. 2006 жылы инфляциялық қысымның  күшею үрдісі жалғасты.Елдің экономикасындағы инфляциялық үрдістерді айқындайтын негізгі факторлардың күші бірнеше жыл бойы сақталып келе жатқандықтан, ұзақ мерзімді және іргелі сипатта болып отыр.

   2006 жылғы инфляцияның негізгі факторларына  тоқталатын болсақ, ел экономикасындағы  инфляциялық үдерістерге қысым көрсететін негізгі факторлардың ішінде мыналарды атап көрсетуге болады:

   1. Жиынтық сұраныстың жоғары қарқынмен  өсуі.

   2. Шетел валютасының әкелінуі.

   3. Жалақының жоғары өсуі.

   4. Өндіріс шығасыларының жылдам  өсуі.

   5.Тауарлар  және көрсетілетін қызметтер нарықтарындағы бәсеке деңгейінің төмен болуы. 

   Жиынтық сұраныстың жоғары қарқынмен өсуі.

     Бөлшек сауда айналысы, кәсіпорындардың  инвестициялық сұранысы, мемлекеттің  шығыстары жиынтық сұраныстың  негізгі көрсеткіштері болып  табылады.

     Бөлшек сауда айналысының ұлғаюына халық кірісінің өсуі себеп болды. 2005 жылмен салыстырғанда 2006 жылы халықтың номиналды ақшалай кірісі 20,2%-ға, ал нақты көрсеткіште 10,7%-ға ұлғайды. Нәтижесінде бөлшек тауар айналымының көлемі 2006 жылы өткен жылмен салыстырғанда 14,4%-ға артты.

   Кәсіпорындар  сұранысының өсуі инвестициялардың өсуінен көрінеді. Нәтижесінде 2006 жылы негізгі капиталға инвестициялардың көлемі 10,6%-ға өсті. [34] 

   Халықтың  тұтыну сұранысы және кәсіпорындардың  инвестициялық сұранысы несиелтік  ресурстарға қол жетімділігінің артуымен нығаяды. Банктердің экономикаға берген кредиттерінің көлемі 2005 жылмен салыстырғанда 2006 жылы 69,1%-ға ұлғайды.

   Мемлекеттің сұранысы бюджеттің шығыс бөлігінің  ұлғаюынан көрінеді.

   Алайда  Қазақстанның бюджет саясаты, әсіресе 2006 жылдың 2-ші жарты жылдығында айтарлықтай бірқалыпты болды. Ол шығыстарының аздап өскендігіне қарамастан мемлекеттік бюджетке келіп түскен жоғары түсімдермен, сондай-ақ едәуір соманың Ұлттық қорға аударылуымен сипатталады. 2006 жылы мемлекеттік бюджеттің түсімдері 2005 жылдағы жағдайлармен салыстырғанда, яғни Ұлттық қорға түсімдерді қоспағанда, ІЖӨ шаққанда 22,2% (2005 жылы – ІЖӨ шаққанда 23,6%), шығыстары – ІЖӨ шаққанда 21,4% (ІЖӨ-ге шаққанда 22,9%) болды.

   Индикаторы  ІЖӨ-нің нақты өсуі болып табылатын  жиынтық ұсыныстың өсуі Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің деректері бойынша 2005 жылмен салыстырғанда 2006 жылы 10,6% құрады.

   Тұтастай  алғанда жиынтық сұраныстың кеңею  қарқыны жиынтық ұсыныстың өсуінен  асып кетпегеніне қарамастан 2006 жылдың жекелеген кезеңдерінде экономикадағы ахуал айтарлықтай бірқалыпты болған жоқ. Мысалы, 2006 жылдың 1 жартысында жиынтық сұраныстың өсуі жиынтық ұсыныстың кеңеюінен едәуір асып кетсе, ал 2 жартысында ахуал керісінше өзгерді. Инфляцияның 2006 жылдың 1-ші жарты жылдығында өсіп, 2 жартыжылдығында төмендеуі осымен түсіндіріледі.

   Шетел валютасының әкелінуі.

   Шетел валютасы Қазақстан Республикасына үш негізгі жолмен түседі: сауда-саттық операцияларынан, тікелей инвестициялау  операцияларынан және екінші деңгейдегі банктердің заемдық операцияларынан.

   Жалақының жоғары өсуі.

   2006 жылдың қорытындысы бойынша 2005 жылмен салыстырғанда номиналды  жалақы 19,7%-ға, ал нақты көрсеткішпен 10,2%-ға ұлғайды.

   Еңбек өнімділігінің тиісінше немесе басып  озатын көтерілуімен бекімеген жалақының өсуі Қазақстан Республикасында байқалып отырған инфляцияның экономикаға қысымының күшеюіне әкеп соғады. Алдын ала жасалған деректер бойынша 2005 жылмен салыстырғанда еңбек өнімділігі Ұлттық Банктің бағалауы бойынша 8,4%-ға артты.

   Өндіріс шығыстарының жылдам өсуі.

   Қазақстан Респубикасы Статистика агенттігінің ресми деректері бойынша өнеркәсіп  кәсіпорындары үшін материалдық-техникалық ресурстардың бағалары 2006 жылы 9,7%-ға өсті (2005  жылғы желтоқсанға қарағанда 2006 жылғы желтоқсанда). Нәтижесінде  осы кәсіпорындардың тауарлары мен көрсететін қызметтер 14,6%-ға қымбаттады, оның ішінде аралық тұтыну өнімі 15,9%-ға, өнеркәсіп кәсіпорындары өндірген тұтыну тауарлары 8,2%-ға, өндіріс құралдары 8,7%-ға қымбаттады.