Қаржылық жоспарлау

 

   Несиелік қарыз. Бізге белгілі қаржы ресурстарын тарту түрлері ішінде несиелік қарыз ерекше орын алады. Егер кәсіпорынның банктермен қарым-қатынасы нашар болған жағдайда, онда кәсіпорын қарызға қаржыландырудың өзге балама жолдарын іздеуге мәжбүр болрды. Балама ретінде, несиелік қарыз көмегімен қаржыландыруды пайдалануға болады, оның негізгі түрлері келесілер:

• вексельдік айналымды белсендіру;
• алдын-ала қаржыландыру немесе алдын-ала төлемдердің қарқындап дамуы;
• банктің қатысуынсыз, ашық есеп-шотты пайдалану есебінен қаржыландыру (есеп-шотты жабу кезінде өзара талаптарын есепке алу);
• қолма-қол ақшасыз есеп айрысуды пайдалану (құжаттар мен ақшаның «жол жүру» уақыты факторын азайту);
• нормативтік мәндерден жоғары болатын тұрақты пассивтер қатарын кеңейту.

   Несиелік  шоттар мен төлем аудару шоттарын көбіне спонтанды (ішкі себептермен пайда болған, сыртқы әсермен болмаған) деп атайды, себебі олардың ауқымы компания қызметінің көлеміне байланысты болады. Кәсіпорынның қызмет ауқымы өскен сайын, пассивтер арта береді, және осының есебінен активтері қаржыландырылады. Қаржы ресурстарын тартудың осы тәсілінің тартымдылығы—кәсіпорын төлем аудару мен несиелік қарызды белгілеу жөнінде белгілі бір дәрежеде тәуелсіз шешім қабылдай алады.

   Есептелген  төлемдер—бұл әлі өтелмеген қысқамерзімді  несиелік қарыз, есептелген төлем, бірақта әлі төленбеген еңбекақы, салықтар, пайыздар мен дивидендтер қарыздары. Қызмет ауқымы кеңейген сайын, мысалы, сатылым көлемі артуымен бірге, еңбек шығыны да қоса өседі, сонымен есептелген салық сомасы да арта береді. Есептелген төлем дегеніміз—тегін қаржыландыру көзі болғандықтан, қаржыландырудың бұл тәсілінің тартымдылығы арта түседі. Сонымен, есептелген төлем—пайызсыз қаржыландыру көзі. 

   3.2 Қаржы жоспарда коммерциялық несие тарту механизмдері 

   Спонтанды қаржыландырудың тағы бір түрі - коммерциялық несие, яғни кәсіпорынның материалдық жабдықтаушыларға қарызы. Ол да қысқамерзімді несиелік қарыз болып табылады. Қаржыландырудың бұл түрі бизнестің барлық саласында дерлік қолданылады және көптеген кәсіпорындар үшін қысқамерзімді қаржыландырудың басты көзі болып табылады. Өнеркәсібі дамыған елдерде сатып алушылардың көпшілігі тауардың жеткізілу мезетінде оның құнын төлей алмаған жағдайда оларға мерзімі шектелген кідіртіп төлеу ұсынылады. Кідірту кезінде тауарды сатушы сатып алушыға несие береді.

   Коммерциялық несие берудің үш түрін бөліп көрсетуге болады: ашық есеп-шоттар, вексельдер және банктік акцепттер. Сатып алушыға қайталанып отыратын сатылымдар ішкі нарықта әрдайым ашық есеп-шот бойынша жүзеге асырылады және ол келісім-шартқа негізделеді. Тауар жеткізуші тауарды сатып алушыға жөнелтерде жүкқағазына (накладная) тауар түрін, бағасын, жалпы жеткізу құнын және сату шарттарын көрсетеді. Шын мәнінде, сатып алушы қарызға алғанын куәландыратын қандай да бір жазбаша міндеттеме толтырмайды. Сатушы несиені сатып алушының несиеқабілеттілігі жайлы ақпаратқа сүйене отырып береді.

   Егер  тапсырыс ауқымды болса және дереу  төлегені үшін үлкен жеңілдіктер  қарастырылмаған жағдайда сатушы сатып  алушыға қарапайым вексель толтыруды  ұсынуы мүмкін. Сатушы үшін толтырған вексель сатып алушының қарызы бар екенін растайтын құжат болып табылады. Вексель белгілі бір мерзімге дейін төленуі тиіс. Бұл әдіс сатушы қарыздың ресми түрде рәсімделуін қалаған жағдайында қолданылады (мысалы, егер ашық есеп-шоты бойынша төлем мерзімі өтіп бара жатса, сатушы сатып алушыдан вексельді көрсетуін талап етеді). Қаржыландырудың бұл түрінің екі артықшылығы бар: біріншіден, «талап етілгенде» және «талапкерге» төлейтін міндеттеме болғандықтан, вексель ұстаушы оны сатуға немесе қарызды төлеуге құқығы бар; екіншіден, вексель толтырылғаннан кейін таластың тууына жол бермейді.

   Егер  сатып алушының төлемқабілеттілігіне күмәні болса, сатушы одан банктің аударымдық шұғыл вексель акцепттеуін талап  етуіне болады. Бұл жағдайда банк сатып  алушының қарызына кепіл болады. Мұндай банктік акцепттер (банк акцепттеген вексельдер) акцепттелген тауарлық вексельдермен салыстырғанда үлкен үлесі мен жоғары қорғалған деңгейіне ие.

   Қазіргі кезде бірқатар ірі компаниялар  вексельдік бағдарламаны ағымдық (шұғыл) қаржыландыру, кассалық есеп алшақтығын жабу және материалдық қамтушылармен есеп айрысу мәселелерін шешуге табысты түрде пайдалануда. Компания вексельдері, сондай-ақ, кредиторлар мен контрагенттермен есеп айрысуға да пайдаланады. Қатаң реттеу болмағандықтан, шұғыл қаржыландыруды іске асыруға мүмкіндік береді және қор нарығына қатысушылардың көбірек қатарына жол ашады. Сонымен қатар, вексельдерді пайдалана отырып кәсіпорын өзіне қолайлы имидж бен несиелік тарихын қалыптастырады, мұның өзі өзге қаржыландыру көздерін тартуға септігін тигізеді. Осы қаржыландыру түрінің негізгі әлеуетті тұтынушылары іс-әрекеті циклды түрде жүретін ірі өндірушілер мен экспорттаушылар болып табылады.

   Өзін-өзі  қаржыландыру. Меншікті қаржыландыру көздері ішінде бөлінбеген табыс пен амортизация маңызды орынға ие. Олар бірлесіп өзін-өзі қаржыландыру іргетасын құрайды. Әдетте кәсіпорын бүкіл тыбысын тұтынуға бөле бермейді. Инвестициялау қажеттіліктеріне сақталатын бөлінбеген табыс меншікті капиталдың басты өсу түрі болып табылады. Қаржыландырудың бұл көзі ең алдымен құрал-жабдық пен тауарлық материалдық қорлар сатып алуға жұмсалады және түскен табыстың белгілі бір бөлігін кәсіпорын инвестиция түрінде пайдаланғанын көрсетеді. Акционерлерге төленетін табыстың белгілі бір пайызы қайта қаржыландырыла- тын табыс мөлшерін кеміте түсетіндіктен, дивидендтер төлеу жөніндегі шешім қаржыландыру туралы шешімге байланысты болатыны сөзсіз. Жаңадан шығарылған акциялар көмегімен капитал тарту бөлінбеген меншікті табысты пайдаланған жағдайдан трансакциялық шығындар мөлшеріне сәйкес қымбатқа түседі.

   Өзін-өзі  қаржыландырудың тағы бір ірі  көзі— амортизациялық төлемдер. Қазіргі  таңда негізгі капиталға салынған жалпы инвестициядағы амортизациялық төлемдер үлесі Жапонияда-50%, Германияда-64%, АҚШ-та-70%. Бұл елдерде амортизация әдістері мен нормативтері салықтық қаржы аударымдары мен компания табысымен, инвестициялық несие жеңілдіктерімен, инновациялық жұмыс шығындарымен бірыңғай жүйеге ұштастырылған.

   Амортизациялық  қордың барлығы бірдей инвестициялық  мақсатқа жұмсала бермейді. Мысалы, бірқатар сарапшылардың бағалауынша, қайта жаңғыртуға амортизациялық төлемдердің  бір бөлігі ғана пайдаланылады: 35-40% (жекелеген салаларда-10% аспайды), ал көптеген (табыстылығы төмен, тиімсіз) кәсіпорындарда іс жүзінде олар өз мақсатында жұмсалмайды. Айналмалы капиталдың орта есеппен 51,2% инфляцияға ұшырап құнсыздануына байланысты, амортизациялық төлемдерді кәсіпорындар ағымдық міндеттемелерді орындауға арналған айналмалы құралдар орнын толтыруға пайдаланады [22].

   Қазіргі уақытта өзін-өзі қаржыландырудың маңызды көзі— тұрақты пассивтер жиынтығы. Тұрақты пассивтер - кәсіпорынның салық органдары алдындағы, қызметкерлендің еңбекақысы бойынша қарызы. Кәсіпорынның шаруашылық қызметін қаржыландыр түрлері мен көздерінің келтірілген түрлері оларды тек сапалық жағынан ғана сипаттайды, бірақ тартылған қаржы ресурстарының сандық көрсеткіштерінің де маңызы кем емес. 

   3.3 Қаржы ресурстары қажеттілігін есептеу 

   Меншікті  капиталдың жеткіліктілігі

   Кәсіпорынға қажетті қаржы ресурстар шамасын  есептеу үшін, ең алдымен қандай мұқтаждықтарды қаржыландыру керек  екендігі анықтау қажет. Басқаша  айтқанда, қаржыландыру қажеттілігі  инвестиция жасау қажеттілігінен туындайды. Инвестиция көлеміне әдетте мынадай шығындар кіреді:

   1) жер сатып алу және оны байланыс  жүйесіне қосу үшін шығындар;

   2) машиналар мен құрал-жабдықтар,  аспап пен саймандар алу үшін  шығындар;

   3) материалдық емес активтер (патент  және т.б.) алу үшін шығындар;

   4) айналмалы капиталдың өсіміне қажетті шығындар;

   5) жарнама үшін шығындар;

   6) резервтер құру үшін қажетті  шығындар.

   Қаржы ресурсы қажеттілігін бағалау логикасын  белгілейтін маңызды фактор –  бұл меншікті капиталдың қажеттілігі. Меншікті капиталдың қажеттілігін бағалауға  келесі формула қолданылады: 

   К_с= [ П-( r-i ) × D] / r        (4) 

   мұнда: К_с- меншікті капиталының қажеттілігі;

   П- таза пайда;

   D- несиелік капитал;

   i- капитал нарығындағы орташа пайыздық  мөлшерлеме (салыстырмалы бірлікте);

   r- таза табыс бойынша есептелген  активтер табыстылығы (салыстырмалы бірлікте). 

   Мысал. Кәсіпорынның пайдасы (П) -10 000 теңге, несиелік капитал сомасы (D) -20 000 теңге, орташа пайыздық мөлшерлеме -0,2, активтер табыстылығы -0,5. Осы шарттар орындалғанда меншікті капиталының қажеттілігі келесідей болады:

   К_с= [ 10 000-( 0,5-0,2 ) × 20 000]/ 0,5= 8 000 теңге

   Бұл дегеніміз—кәсіпорынның 10 000 теңге пайдасы балса, онда ол 8 000 теңгені құрайтын меншікті капиталының қажеттілігін жаба алады деген сөз.

   Қазақстанда бүкіл нарықтық кезең ішінде байқап отырғанымыздай, ненсиенің пайыздық мөлшерлемесінен актив табыстылығы кем болса, онда кәсіпорынның меншікті капиталының қажеттілігі күрт артады, себебі формула алымындағы айырма орнына қосынды шығады. ( r-i )* D]/ r - сомасы кәсіпорынды әртүрлі қаржылық қиыншылықтардан сақтандыруға қажетті мөлшер. Әдетте қаржылық жағдайы тұрақты болған жағдайда кәсіпорындар көбінесе бұл соманы коммерциялық банктерден несие түрінде алады.

   Қарыз алушының қаржылық мүмкіндігін бағалау  үшін қолданылатын формула: 

   CF = П+ А+ ΔКЗ- ΔДЗ- ΔПЗ       (5) 

   мұнда: CF(cash flow)- несиені өтеуге жұмсалуы мүмкін ақша ағыны;

   П- таза пайда;

   А- амортизациялық төлемдер;

   ΔКЗ- несиелік қарыздың артуы;

   ΔДЗ- дебиторлық қарыздың артуы;

   ΔПЗ- өндірістік қорлардың артуы.

   Қазір Қазақстанда дебиторлық қарыздың теңдестік (бухгалтерлік) және нарықтық құны бір-бірінен айтарлықтай айырмашылығы бар. Елімізде қалыптасқан жағдайда бұл формуланың дәлдігі сөзсіз және ол барлық қаржылық мүмкіншіліктерінің бөліктері толық дисконтталған соң ғана кәсіпорынның қаржылық мүмкіндіктері жайлы нақты түсінік алуға болады.

   Қаржы пайдалану қажеттілігі. Меншікті капиталдың жеткіліктілігі—теориялық жағынан ғана емес, шын іс жүзінде де проблема туғызады. Іс-тәжірибе жүзінде капитал қажеттілігі көбінесе «кәсіпорындардың қаржы-пайдалану қажеттілігі» және «инвестициялық қажеттілік» деген терминдерімен анықталады.

   Инвестициялық қажеттіліктер кәсіпорынды құру және кеңейтуге қажетті шығындардан тұратын кәсіпорынның қаржы ресурстарына деген ұзақмерзімді қажеттілігін көрсетеді. Қысқамерзімді қажеттілік ағымдық өндіріс шығындарымен байланысты. Капиталдық салымды қаржыландыруға қаржы ресурстарының қажеттілігін есептеу арнайы оқу пәндерінде қаралады. Бірақ кәсіпорынның ұзақмерзімді шығындарын анықтау керек болғанымен, осы шығындарды қаржыландыру мүмкіндігін бағалау – өз алдына бөлек мәселе. Қосымша қаржыландыру мүмкіндігін анықтау әрқашан да несиелік көздерді анықтаудан басталады. Бұл жоғарыда қарастырылған меншікті капиталдың жеткіліктілігін бағалау формуласынан келіп шығады. Іс жүзінде кәсіпорынның ұзақмерзімді несие тарту мүмкіндігін бағалау үшін арнайы көрсеткіш— несиені ақша ағынымен орнын толтыру коэффициенті (К_нот) есептелінеді. Қазіргі әдебиеттерде бұл коэффициенттің әртүрлі үлгілік жинақтығы келтірілген, бірақ оның барлығы да келесі болжамға сүйенеді: 

Ақша  ағыны/ Несие сомасы= ( Таза пайда + Амортизация)/ Несие сомасы (6) 

   Кейбір  қаржыгерлер бұл қатынасты кәсіпорынның өз қарыздарына қызмет көрсету мөлшері  деп те атайды. Іс-тәжірибеде осы  болжамға негізделген әртүрлі үлгілер пайдаланылады, дегенмен ең кеңінен тарағаны келесісі: 

   К_нот = ( П+А-Дв)/( Д+З)         (7) 

   мұнда: П- бір жыл ішіндегі таза пайда;

   А- сол кезеңде жинақталған амортизация;