Қаржылық жоспарлау

   Инвестициялық және қаржылық қызмет. Инвестициялық қызмет — ұзақ мерзімді активтерді сатып алу, қайтадан сату және берілген несиені өтеу және алу. Инвестициялық қызметке мыналар жатады:

   - негізгі капиталды, материалдық  емес активтерді және басқа  да ұзақ мерзімді активтерді  сатудан, қаржылық инвестицияны  сатудан, басқа кәсіпорындардан  алынған қарыз қаражаттары және басқа да табысдер;

   - негізгі капиталды, материалдық  емес активтерді және басқа  да ұзақ мерзімді активтерін  сатып алуға жұмсалған ақша  қаражаттарының шығыны;

   - қаржылық инвестицияларды алу,  басқа кәсіпорындарға қарыз ақша  беру, басқа да төлемдер.

   Инвестициялық қызмет бухгалтерлік теңдестіктің ұзақ мерзімді активтерінің құрамына кіреді. Оған қаржылық инвестицияға әсер ететін операциялар да кіреді. Инвестициялық қызмет қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп беруінде көрініс табады, онда ол акцияларды сатудан алынған табыс немесе шығын ретінде көрінеді, сондай-ақ негізгі капиталды және басқа да сатудың нәтижесі көрініс табады.

   Қаржылық  қызмет меншік капиталы мен қарыз  капиталының құрамы мен мөлшерінің өзгерісінің нәтижесі болып табылады.

   Оған  мыналар жатады:

   - шығарылған акциядан түскен ақша  қаражаттары және басқа да  бағалы қағаздарды сатқаннан  алынған банктік және банктік  емес несиелер, басқа да табысдер;

   - алынған банктік және банктік  емес несиелерді өтеуге жұмсалған  ақша қаражаттары, өз акционерлерінен акциясын сатып алу үшін жұмсалған қаражаттар, дивидендтер және басқа да жұмсалған қаражаттар.

   Кәсіпорын қаржылық, инвестициялық және ақшасыз  операцияларды жүзеге асыруы мүмкін. Оларға: материалдық емес активтерді және негізгі капиталды ұзақ мерзімді несиенің есебінен алу; кредиторлық қарызды кредиторға акцияны және басқа да бағалы қагаздарды беру жолымен өтеу; басқа кәсіпорынның акцияларын сатып алынған тауарларға және дайын өнімге айырбастау жолымен алу және т.б. жатады.

   Ақша  қаражатының қозғалысы туралы есеп беру үшін арнайы әзірленген торлерді пайдаланады, онда келесі ақпараттар келтіріледі (ақша қаражатының қозғалысын жанама әдіспен есептеу):

   - өткен және есептік жылдағы  теңдестік, оның барлық баптары  салыстырылады және олардың әрқайсысы бойынша ауытқуы анықталады (+,-);

   - өткен және есептік жылдағы  қаржылық-шаруашылық қызметінің  нәтижесі туралы есеп беру, оның  барлық табыстары мен шығындары,  сондай-ақ есептік кезеңнің соңындағы  бөлінбеген табысы (зияны) салыстырылады.

   Мәліметтерді салыстырудың нәтижесінде қандайда қызмет түріне (операциялық, инвестициялық немесе қаржылық) сомалардың үлес салмағын анықтауға болады. Осы әзірленген торлердің мәліметтеріне шолу жасап, есеп беруге түзетулер енгізу мүмкіндік туады. Осы жанама әдіс бойынша жасалған тор жоғарыда келтірілді.

   Операциялық қызметтен түскен ақша қаражаттарының қозғалысын тікелей әдіс бойынша  анықтаған кезде олардың қозғалысына  әсер ететін факторлардың мазмұны ашылады, яғни ақшалай және ақшасыз жасалған операцияларының ара жігі ашылады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

   2 Кәсіпорынның қаржы стратегиясы  және қаржы жоспары 

   2.1 Кәсіпорынның қаржы стратегиясы 

   Нарықтық  экономика жағдайында қаржылық жағдайының беталысын анықтау қажеттілігі  туындайды. Кәсіпорынға өзіндік  қаржы стратегиясын құру қажет. Қаржы  стратегиясы—бұл кәсіпорынның жалпы стратегиясының құраушы бөлігі болып саналады.Ол кәсіпорынды қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету жөніндегі іс-амалдардың бас жоспарын жасау мен оны іске асыру әрекетінен көрінеді. Қаржылық стратегия теориясы іс жүргізудің нарықтық заңдылықтарын зерттейді, кәсіпорынның жаңа ортада тіршілік ету, даму үлгісін жасайды. Қаржылық стратегияға мыналар кіреді: қаржылық жағдайды талдау; кәсіпорын мүлкін оңтайландыру; табысты бөлу, қолма-қол және қолма-қол ақшасыз есеп айрысуды ұйымдастыру, салық және баға ұстану саясаты; құнды қағаздар саясаты.

   Қаржы стратегияларын басты және оралымды, басты стратегиялық мақсат және жекелеген  стратегиялық міндеттерді орындау  стратегиясы деп бөлінеді. Басты  қаржы стратегиясы деп кәсіпорынның ұзақмерзімді кезеңге арналған қаржылық іс-әрекетін айтады.

   Егер  кәсіпорын өз тәжірибесінде ұзақмерзімді, қысқамерзімді және ағымдық қаржылық жоспарлау жүйесін қолданатын болса, онда жоспарлау көлемі де тиісінше бөлшектелінеді. Отандық тәжірибеде ол, негізінен: ұзақмерзімді жоспарлауда—үштен бес жылға дейін, ортамерзімді жоспарлауда—бір жылдан үш жылға дейін; ағымдық (оралымды) жоспарлауда—тоқсанға, бір айға немесе, егер қажет болса, одан да қысқа мерзімге жасалынады. Оралымды қаржылық стратегияның басты ерекшелігі—мұнда жоспарланған кезең ішінде барлық жалпы табыс пен шығыс қаражаттары қамтылады. Табыстар мен шығындарды осылай мұқият есептеп жоспарлаған жағдайда ғана ақша ағынын дұрыс үйлестіріп, пайданың шығыннан басым түсуіне қол жеткізуге болады [16-19].

   Қаржының  басты стратегиялық қызметі—кәсіпорынды оның мақсатын орындауға қажетті әрі жеткілікті қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету.

   Қаржылық  стратегия басты стратегиялық мақсатқа қол жеткізетін тәсілдер мен іс-әрекеттерді  қамтиды, атап айтқанда: қаржы ресурстарды  құру және оны орталықтан стратегиялық тұрғыда басқару; шешуші бағыттарды анықтап, ресурстарды сонда шоғырландыру; мақсаттарды дәрежесіне қарай бөліп, оларға кезең-кезеңмен қол жеткізу; қаржылық іс-әрекеттің кәсіпорынның экономикалық жағдайы мен материалдық мүмкіндіктеріне сәйкес болуы; әрбір уақыт шегінде кәсіпорынның қаржы-экономикалық жағдайын шынайы түрде ескеріп отыру; стратегиялық резервтер құру және даярлау; кәсіпорынның және бәсекелестердің экономикалық және қаржылық мүмкіндіктерін есепке алу; бәсекелестерінен жоғары дәрежеге қол жеткізу үшін күресу және әдіс- амалдар қолдану.

   Демек, кәсіпорынның қаржылық іс-әрекеттегі табысы қаржы стратегиясының теориясы мен тәжірибесін ұштастырғанда, сонымен бірге, қаржылық стратегия кәсіпорынның қаржылық мүмкіндіктеріне сәйкес келген жағдайда ғана толық қамтамасыз етіледі.

   Қаржы стратегиясы кәсіпорынның қаржы  жоспарын жасап, оны орындау үдерісінде, яғни кәсіпорын ішіндегі қаржылық жоспарлауды  ұйымдастыру барысында іске асады. Кәсіпорынішілік жоспарлауды ұйымдастыруда  басым бағыттың бірі—отандық тәжірибеге бизнес-жоспар жүйесін ендіру болып табылады. Бизнес-жоспар кәсіпорынішілік жоспарлау құжаты бола отырып, кәсіпорынның өндірістік және коммерциялық іс-әрекетінің барлық негізгі аспектілерін қамтиды. Кәсіпорын іс-әрекетінің барысында кездесуі мүмкін проблемаларды сараптап, соған қоса қаржылық-шаруашылық мәселелерді шешу жолдарын белгілейді. Қазіргі қолданыстағы заңнама бизнес-жоспарды міндетті етіп бекітпейді. Ал дамыған елдер тәжірибесі мен өз кәсіпорындарымыз жинақтаған әзірге тым аз тәжірибесі көрсеткендей, бизнес-жоспар құру- өмір талабы болып отыр. Осы тұста отандық кәсіпорындардың өндірістік-техникалық-қаржылық жоспарларын әкімшілік басқару жүйесінде құруы мен іске асыруын және оның маңызды құраушы бөлігі—төлемдер күнтізбесін салыстырма түрінде келтіруге болады. Төлемдер күнтізбесі кәсіпорынның барлық табысы мен шығысын өзара үйлестіре отырып, дұрыс ұйымдастыруға мүмкіндік береді. Күнтізбе құру міндетті емес, дегенмен, көптеген кәсіпорындардың үнемі төлем күнтізбесін жасауы оларға ауыр қаржылық жағдайы кезеңі туындайтынын алдын-ала көріп- біліп, уақытша қаржылай қиындықтарды жоюға қосымша ресурстар табу үшін дер екезінде қажетті шара қолдануға мүмкіндік береді. Бизнес-жоспарын қаржы бөлімінің төлемдер күнтізбесі секілді кәсіпорынішілік жоспарлау құжатымен салыстыруға болмайды. Олардың тек жекелеген жоспарлау әдістері ғана ұқсас. Нақтырақ айтқанда, бизнес-жоспар оралымды және ортамерзімді жоспарлау мәселелерін шешетін және стратегиялық мақсатқа ие болумен қатар, шетелдік әріптестермен іскерлік қарым-қатынас орнаған (немесе кеңейген) жағдайда, сыртқыэкономикалық мәселелерді де шешуге бағытталады. Бизнес-жоспар құрудағы шетелдік және отандық тәжірибеге сүйенер болсақ, оның ең маңызды бөлігі - қаржылық жоспарлау екендігіне көзіміз жетеді. Қаржылық бөлім (қаржылық жоспар) қаржылық нәтижелер болжамын қамтиды, бұл—қосымша инвестициялық мұқтаждық және қаржыландыру көздерін құру; дисконтталған ақша қорларының үлгісі; залалсыздық нүктелерін анықтау және т.б. құжаттар жасау деген сөз [20-21].

   Сонымен қатар, қаржылық жоспар құру кезінде кәсіпорынның қаржылық дамуына қажетті қаражаттарды анықтау үшін қаржылық жоспарды инвестициялық жоба ретінде бағалауды қажет етеді деп болжанады. Бұл дегеніміз - бизнес-жоспарда қарастырылған қаржы жұмсалымдары экономикалық тиімділік жағынан негізделген болуы тиіс. Жоспардың басқа бөлімдеріндегі барлық көрсеткіштердің негіздемесі болғанда ғана қаржылық нәтижелер болжамы нақты болады. Мысалы, сатудан түскен табыс болжамдық бағаға сүйеніп анықталады және түбегейлі маркетингтік зерттеулерге негізделуі тиіс. Болжамдық есептеу дәлдігіне өндіріске жұмсауы жоспарланған материалдар мен шығындар көлемі көбірек ықпал етеді. Оны анықтау кезінде жоспарлық кезең ішінде орын алуы мүмкін өзгерістерді ескере отырып, есептеулерді бірнеше нұсқада жасау қажет. Сатылым көлемін, саттылған өнімді өндірге жұмсалған шығындар, сатылымнан бөлек операциялардан келген табыс пен шығысты болжап, өндірісті дамытуға және өнімді өткізуге қажет қосымша резерв көздерін табуды көздеу керек. Мұндай қосымша мүмкіндіктер кәсіпорын іс-әрекетінің бейіміне қарай құрылған бизнес-жоспарда белгіленуі мүмкін. Кәсіпорынның қаржы-шаруашылық іс-әрекетін талдау нәтижесінде анықталған қосымша қаржы мүмкіндіктері шынайы бағалануы үшін оны жоспарлық кезеңнің әртүрлі мүмкін жағдайын ескере отырып, бірнеше нұсқада жасау қажет.

   Дисконтталатын  ақша ағындары үлгісі қаржы-шаруашылық іс-әрекет нәтижелерін болжау негізінде  құралады. Бұл жағдайда жалпы қаржылық нәтиже кәсіпорынды сауықтыру қаржылық жоспарын іске асыратын әр жылдың дисконтталатын ақша ағындары және жоспарлық кезеңнен тыс ағымдық дисконтталатын құн жиынтығының реті есептеледі. Дисконтталатын ақша ағындары үлгісін құру мен оны бизнес-жоспарға енгізу қажеттілігі қаржылық нәтижелер болжамындағы шығындардың басым бөлігі төлемдер кезектілігін көрсетпейтіндігінен келіп туындайды. Дәлірек айтқанда, пайда әрқашан кәсіпорын есеп-шотындағы қаржы «артықтығын» білдірмейді, ал есеп-шотта қаржы болуы кәсіпорынға пайда түсті деген сөз де емес.

   Ақша  ағындары үлгісін құру арқылы болжаудың  басты міндеті- ақша қаражаттары түсу және жұмсалуын белгілі бір уақыт кезінде бірдей болуын ұйымдастыру, демек, кәсіпорынның келешектегі өтімділігін қамтамасыз ету болап табылады.

   Жоғарыда  айтылып өткендей, бизнес-жоспарды бағалау - инвестициялық жоба ретінде бағалауды қажет етеді. Осы арада жобаны жүзеге асыру барысында (бұл-нөлдік уақыт сәті) инвестицияға жұмсалған ақша қаражаттарының орны кейінгі жылдары сол инвестициядан түскен ақшалай табыс есебінен толтырылатындығын есте ұстау керек. Осы сомалар тепе-теңдігін қамтамасыз ету үшін нөлдік уақыт аралығында жобаны жүзеге асыру кезеңі ішінде инвестицияның қосымша қаражаттар құнына түзету енгізіледі. Аталған үдеріс дисконттау деп аталады. Нөлдік уақыт аралығындағы ақша қаражаттары мөлшері ағымдық (дисконтталған, келтірілген) құнын көрсетеді. Бастапқысынан басқа іске асырылатын барлық кейінгі инвестициялар да олардың ағымдық құнына келтіріледі. Ол үшін олардың құны дисконттау коэффициентіне (ағымдық құн коэффициентіне) көбейтіледі: 

   ағымдық құн коэффициенті = 1/(1+p)ⁿ    (2) 

мұндағы: p-таңдап алынғын дисконт мөлшерлемесі (пайда мөлшері немесе инвестор талап еткен табыс деңгейі);

n-жылдар  саны. 

   Ақша  қаражаттарының қозғалысы кәсіпорын  теңдестігінің активі мен пассивінде болып жатқан барлық өзгерістерді көрсетіп отырады, ал ақша ағыны- шаруашылық іс-әрекет үдерісіндегі табысдер мен төлемдерді теңестіреді.

   Қаржылық  нәтиже болжамына сәйкес инвестициялық  жобаны іске асыру кезеңі ішінде ақша ағындарының үлгісі құрылады. Мұнда  ақша ағындарының қалдық құнының  ағындық (дисконтталған) құны ескеріледі. Ол барлық осы ағындардың жоспарлық кезеңнен тыс жердегі құнын білдіреді және Гордон формуласымен есептеледі: 

   W_ост=CF_n (1+g)/(r+g)       (3) 

   мұндағы: CF_n-жоспарлық кезеңнің соңғы жылындағы ақша ағыны;

   r- дисконт мөлшерлемесі;

   g- ақшалай пайданың көбею қарқыны; 

   (1+g)- ақшалай пайданың өсу қарқыны; 

   Есептеулер  нәтижесінде таза ағымдық (дисконтталған) құн мөлшері оң шама болуы тиіс, бұл дегеніміз—салынғын инвестициялар дисконт мөлшерлемесі деңгейінде пайда табуға мүмкіндік береді деген сөз. Сонан соң пайданың ішкі мөлшері есептеледі. Есептеуде әртүрлі дисконт мөлшерлемелері қойылып, ағымдық (дисконтталған) құн нөлдік мәнге мейлінше жуықтауы, бірақ теріс мәнге өтіп кетпеуі ескеріледі. Алынған нәтиже қандай уақыт аралығында болатындығы анықталады. Аталған кезең жоба өтелуінің дисконтталған кезеңі деп аталады. Қаржылық жоспардың осы бөлімінде несиелік қарыздарды өтеу графигі де келтіріледі.

   Келтірілген құжаттарға қосымша графиктік және талдау әдістерімен залалсыздық  нүктесі (табыстылық шегі) анықталады. Табыстылық шегі - кәсіпорынның сатылымнан түскен табыс бойынша залалға ұшырамайтын, бірақ пайда да келмейтін аралығы. Табыстылық шегін анықтау әдістері өте күрделі болғандықтан, іс жүзінде өзалалсыздық шегіне жетті деп тану үшін жай ғана кәсіпорынның таза пайдасы болса жеткілікті. 

   2.2 Қаржы ресурстарының мәні және оны саралау 

   Қаржы ресурстары ұғымы. Нарықтық экономикада  қаржы жайын ойластыру кәсіпорын  іс-әрекетінің бастапқы бастау шегі мен  соңғы нәтижесі болып табылады. Әрбір шаруашылық шеңдігі оны іске асыруға қажетті қаржы ресурсын тартудан басталады. Кәсіпорынның қаржы ресурсы—бұл қаржылық міндеттемелерді орындауға және кеңейтілген қайта жаңғыртуды қамтамасыз етуге арналған ақша қаражаттарының табыстары және амортизациялар, сыртқы табысдер мен кідіртілген төлемдер түріндегі бір бөлігі. Шығу тегіне қарай қаржы ресурстары ішкі (меншікті) және сыртқы (тартылған) қаражаттар болып бөлінеді. Өз кезегінде ішкі (меншікті) ресурстар таза пайда және амортизация түрінде, сонымен қатар кәсіпорын қызметкерлері, салық органдары, бюджеттен тыс мекемелер алдындағы міндеттемелер түрінде болады. Кәсіпорынның қаржы ресурстары (ішкі де, сыртқы да) кәсіпорынның қарамағында болған уақытына қарай қысқамерзімді (бір жылға дейін), ұзақмерзімді (бір жылдан артық) болып бөлінеді. Дегенмен, мұндай бөліп- ажырату шартты түрде ғана болады, ал уақыт аралығының ауқымы тек бір елдің қаржылық заңнамасына, қаржылық есеп беру ережелеріне, сондай-ақ ұлттық дәстүрлеріне де тәуелді болады [22-23].