Қаржылық жоспарлау

   Қаржылық  жүйенің сақтандыру буынымен арадағы қарым-қатынасы кәсіпорынның мүлкін, валюталық және коммерциялық тәуекелдерін және т.б. сақтандырғаны үшін тиісті компаниялар есебіне қаржы аударуды ұйымдастырудан құралады [3].

   Коммерциялық  банктермен арадағы қаржылық қарым-қатынас  қолма-қол ақшасыз есеп айырысу мен несие алу немесе өтеуге байланысты түзіледі.

   Қолма-қол  ақшасыз есеп айырысу төлеуші  мен төлем қабылдаушы әртүрлі  банктер қызметін пайдаланған жағдайда жүзеге асырылады. Мұндай есеп айрысу банктердің корреспонденттік қатынастарын ұйымдастыру арқылы іске асады.

   Қолма-қол  ақшасыз есеп айырысудың тиімділігі кәсіпорынның қаржылық жағдайына тікелей  ықпал етеді.

   Несие айналмалы капиталды қалыптастырудың, өндірісті дамытудың көзі болып  табылады. Дегенмен, қазіргі уақытта  несие мөлшерлемелері жоғары болуына байланысты, ол шын мәнінде инвестиция көзі бола алмай отыр. Банктер үшін ұзақмерзімді инвестицилық несиелендіру тәуекелділігі жоғары болғандықтан, банк қызметінің аталған дәстүрлі түрі іс жүзінде кең дамымай отыр. Банктер мен өзге де несие институттары кәсіпорындарға дәстүрлі емес қызмет түрлерін де ұсынады. Олар:

   -лизинг;

   -факторинг;

   -форфейтинг;

   -траст  т.б.

   Кәсіпорынның  қаржылық іс-әрекетін ұйымдастырудың маңызды міндеті- әртүрлі ақша қорларын қалыптастырып, оларды тиімді пайдалану. Олар арқылы кәсіпорынның шаруашылық іс-әрекеті қаржы ресурстарымен қамтамасыз етіледі, өндірісті өркендетуді қаржыландыру, бюджетпен есеп айрысу және т.б. іске асырылады [4].

   Мұндай  қорларға келесілерді жатқызуға  болады:

   -жарғылық  капитал,

   -төленген  қосымша капитал;

   - төленбеген қосымша капитал;

   -резервтік  капитал;

   -бөлінбеген  табыс;

   -басқа  қорлар.

   Аталғандардан бөлек, кәсіпорын мезгілді оралымды ақша қорларын құрайды. Мысалы, кәсіпорында  айына бір немесе екі рет еңбекақы қоры түзіледі. Қатал мезгілді түрде (салықтарды төлеу күнтізбесіне сәйкес) кәсіпорын бюджетке төленетін салық түрлеріне арнап қор ұйымдастырады.

   Оралымды  қор жасақтаудың басты міндеті—ағымдық (оралымды) келесі мәселелерді шешу, яғни:

   -еңбекақы  төлеу;

   -салық  төлеу;

   -несиелік  пайыздарды өтеу;

   -ғылыми-техникалық іс-шараларды қаржыландыру және т.б.

   Сонымен, кәсіпорынның қаржысын ұйымдастырудың мәні - өндірістің соңғы нәтижесіне барынша тиімді түрде ықпал ету  мақсатымен ақша қорын қалыптастыру және ақша ағындарының қозғалысымен байланыстырылған қаржылық қарым-қатынас ұйымдастыруды қамтитын қаржы тетігін құру және оның қызмет етуін қамтамасыз ету, яғни кәсіпорынның қаржылық тетігі ұзақмерзімді, орташамерзімдегі және ағымдағы кәсіпорынның қаржылық даму мақсатына жету үшін қаржылық қарым-қатынас пен ақша қорының оңтайлы әрекеттесуін ұйымдастыратын кәсіпорын басқарудағы ішкі жүйесі болып табылады [5].

   Кәсіпорынның  қаржы тетігінің жетекші түрде  болуы материалдық өндіріс саласында  қаржының жетекші рөл атқаруымен түсіндіріледі. Кәсіпорынның қаржы  тетігі қаржының өз қызметін толыққанды әрі барынша тиімді түрде іске асыруына жағдай жасауы тиіс. Кәсіпорынды қажетті қаржы ресурсымен қамтамасыз етуге де дәл осы қаржы тетігі көмегімен қол жеткізеді.

   Кәсіпорынның  қаржылық іс-әрекеті дербес құрылымдық бөлімшесі—қаржы бөлімімен жүзеге асырылады. Қаржы бөлімінің бастығы тікелей кәсіпорын басшысына бағынады. Қаржы бөлімінің жұмысында пайданы бөлу, өнімнің өзіндік құнын төмендету мәселелері маңызды орын алады. Осыған байланысты, қаржы бөлімінің міндетіне мыналар кіреді:

1. Өндірістік және әлеуметтік дамуға қажетті қаржы ресурстарын құру, пайданы ұлғайту, табыстылықты арттыру.
2. Қаржылық жоспарында көрсетілген бюджет, материалмен жабдықтаушылар, акционерлер алдындағы, сондай-ақ, басқа да қаржылық міндеттемелерді орындау және есеп айрысуды ұйымдастыру.
3. Өндірістік қорлар мен инвестицияларды неғұрлым тиімді жолмен пайдалануға көмек көрсету.
4. Қаржылық, несиелік және кассалық ( қазынагерлік) жоспар әзірлеу.
5. Қорларды тиімді пайдалану, меншікті айналмалы капитал мөлшерін экономикалық тұрғыдан негізделген нормативтерге жеткізу жөніндегі іс-шаралар кешенін жобалау, айналмалы капиталдың айналымдылығын жеделдетуді қамтамасыз ету, қаржы ресурстарының дұрыс пайдаланылуын қадағалау.
6. Дайын өнім үшін есеп айрысуды тиімді түрде ұйымдастыру және өнім сату жоспарының орындалуын, түсетін пайданы үздіксіз қадағалап отыру және басқа да міндеттер.

   Қазіргі таңда көптеген кәсіпорындардың  қаржылық жағдайы қиын күйде қалып отыр (өндіріске қажетті капиталдың тапшылығы, несиелік мөлшерлемелердің тым жоғары болуы, төлемдердің дер кезінде өтелмеуі және т.б.), сол себепті дәл қазір кәсіпорынның қаржылық күйін нығайту басты міндет болып отыр.

   Кәсіпорынның  қаржысын тұрақтандырудың негізгі  жолдары пайдаланымдағы ақша қаражаттарын оңтайландырумен және олардың тапшылығын жоюмен байланысты қаржылық жұмыстарды жетілдірудің басты бағыттары келесі болып саналады [6]:

   1.Кәсіпорынның  іс-әрекетін ұдайы әрі жүйелі  түрде талдау;

   2. Кәсіпорынның стратегиялық қаржы  саясатын әзірлеу және оны  іске асыру;

   3.Кәсіпорында  қаржылық жоспарлаудың тиімді жүйесін ұйымдастыру;

   4.Кәсіпорынның  мүліктік құрылымын және олардың  құралу көздерін оңтайландыру  арқылы нәтижесі төмен теңдестік  құрылымының орын алуына жол  бермеу

   5.Пайданы  пайдалануды оңтайландыру және  неғұрлым тиімді дивиденд саясатын таңдау;

   6.Бухгалтерлік  есеп жүйесін қаржыны басқару  міндеттеріне қарай бейімдеу;

   7.Қаржы  ресурстары көздерін оңтайландыру  мақсатында несие берушілер мен  инвесторлармен қарым-қатынасты  дамыту;

   8. Кәсіпорын шығындарын оңтайландыру [7].

   Кәсіпорынның  іс-әрекетін кешенді түрде жан-жақты талдап, кәсіпорынның мақсатын орындауға бағдарланған бірыңғай, кешенді даму стратегиясына сәйкес кәсіпорын жұмысын ұйымдастырған жағдайда ғана жоғарыда айтылған түйткіл мәселелерді шешу мүмкін болады.

   Кәсіпорынды кешенді талдау негізінде, оның борышын орындауға бағытталған кәсіпорынның бірыңғай кешенді даму стратегиясына сәйкес оның жұмысын ұйымдастыру тек жоғарыда көрсетілген мәселелерді шешуді ұйымдастыру арқылы жетуге болады. 

   1.2 Қаржылық талдау және кәсіпорынның қаржысын үйлестіру 

   Жоспарлау — бұл кез-келген іс-әрекеттің  маңызды және міндетті сатысы, себебі, ол үрдістің даму басымдықтарын анықтайды.

   Елдердің  ерекшеліктеріне сәйкес жоспарлау  Кеңестік, Америкалық, Француздық, Жапондық, Оңтүстік Кореялық деп бөлінетін  көптеген түрлері бар. Кеңес үкіметінің алғашқы бесжылдық жоспары күні бүгін барлық елдер көңіл бөліп отырған аймақтық басқаруды дамыту, басқаруды «төменнен жоғарыға» қарай жүргізуге негізделгенімен, тәжірибе жүзінде іске асу бағыты дәл жоспарлағандай болып шықпады.

   Жоспарлаудан  кеңес үкіметі ыдырағаннан кейін  бас тартқан еліміз (Қазақстан) оған қайта оралды. Орталықтан жоспарлаудың оңтайлы тұстарыда жетерлік. Оған бірқатар мемлекеттердің тәжірибесі мысал  бола алады, әсіресе, Америка Құрама Штаттарындағы екі басты бағыт орталықтандырылған жоспарлаудың тиімділігінің дәлелі.

   Оның  біреуі муниципалды және аймақтық деңгейлердегі  жоспарлау, екіншісі, ірі фирмалар деңгейінде жоспарлау. Оған қоса, бұл елде қаржылық, бағдарламалы-мақсатты жоспарлармен қатар аумақтық та жақсы дамыған.

   Республикалық деңгейде аумақтық жоспарлаудың эволюциясы өндіргіш күштерді орналастыру, қоршаған ортаны қорғау, әлеуметтік мәселелерді кеңінен қамтитын әртүрлі мақсатты бағдарламаларды дайындауға мүмкіндік берді. Осылайша бүгінгі күні ол елдің бюджеті жалпы ішкі өнім бойынша (ЖІӨ) 2 трлн. долларға қол жеткізіп, қазір әлемде ең көп ЖІӨ 9,3 трлн. доллар көлемінде осы елде, яғни әр жан басына шаққандағы табыс мөлшері 34 мың долларды құрайды.

   Жоспарлаудың  маңызды көрсеткіші мерзім болып  табылады. Оны үш негізгі формаға бөлу арқылы бұл процеске кешенді әрі нысаналық сипаттама беріп, оның қатысушыларына бір келісімге келу қамтамасыз етіледі, себебі қаржылық жоспарлауда жергілікті басқару органдары бірдей шешім қабылдауға тиіс [8].

   Ұзақ  мерзімді жоспарлауда жергілікті құрылымның стратегиялық дамуы анықталып, қаржылық жоспарлауға қатысушылардың негізгі мүдделері келісіледі. Ұзақ мерзімді жоспарлау жергілікті басқару органдарының өкілеттіктерінің мерзімімен тең келеді. Басымдықтарды даярлайтын атқарушы билік, қаржылық жоспар мен бюджеттің қалыптасуындағы келесі сатыларда дау — жанжал болып қалмас үшін олардың келісіліп бекітілуіне көп көңіл бөледі.

   Нарықтық  экономикаға көшу кәсіпорынның шаруашылық іс-әрекетін біршама мұқият әрі жүйелі түрде талдауды және оның даму стратегиясын құруды талап етті. Осы кешенді талдау жоспаралау алдындағы зерттеулердің негізі болып табылады. Тек талдау қорытындысына сүйене отырып қана кәсіпорынішілік жоспарлау үдерісін тиімді түрде ұйымдастырып, кәсіпорынның даму мақсатына қол жеткізуге болады. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау жалпы жүйелік талдаудың маңызды құраушы бөлігі болып табылады. Қаржылық талдау келесілерден тұрады:

   -бастапқы  талдау;

   -қаржылық  тұрақтылықты бағалау;

   - теңдестіктің абсолютті өтімділігін  талдау;

   -қаржы  коэффициентін талдау,

   -қаржылық  нәтижелерді талдау;

   -табыстылық  пен іскерлік белсенділігінің  коэффициенттерін талдау.

   Алғашқы талдаудың қорытындысы ретінде  кәсіпорынның қаржылық жағдайына баға беріледі және теңдестік құрылымның жарамдылығы мен төлемқабілеттілігі анықталады. Кәсіпорынның қазіргі қаржылық жағдайының себептерін, даму болашағын анықтау үшін кәсіпорын қызметіне тереңінен, жан-жақты және кешенді талдау жасалады. Теңдестіктің жалпы сомасының өзгеруін, пассивтер мен активтер құрылымы, айналмалы капиталды қалыптастыру көздері, қаржылық іс-әрекет нәтижелері және т.б. талдаудан өтеді [9-12].

   Белгілі бір кезең ішінде теңдестік жалпы  сомасының азаюы—бұл, негізінен, өндіріс  көлемі төмендеуінің нәтижесі болады. Ол төлемқабілетсіздіктің басты  себептерінің бірі болып саналады. Пассивтер құрылымын талдау кезінде әдетте келесі бағыттар қаралады:

   - кәсіпорынның меншікті және несиеге  алған қаражаттарының арақатынасы  (несиеге алған капиталдың меншікті үлесінің жоғары болуы кәсіпорын іс-әрекетінің тәуекелді екенін көрсетеді, демек ол төлемқабілетсіз болуы да мүмкін деген сөз) және меншікті қаржыландыру көздерінің ара қатынасы анықталады;

   - кәсіпорын шығындары мен запастардың  меншікті капитал көздерімен  қамтамасыз етілуі, сонымен қатар  алынған несиелік ресурс ескеріле  отырып, анықталады. Бұл сараптама қорлармен қамтылу жөнінде толық түсінік береді;

   -несиелік  қарыздардың пайда болу себептері  қаралады, оның меншікті үлесі,  өзгеру бағыты, құрылымы, мерзімі  өтелмеген қарыздардың үлесі  де ескеріледі.

   Қаржылық  тұрақтылық түріне және оның өзгеру бағытына қарай кәсіпорынның төлемқабілеттілік тұрғысынан сенімділігі жайлы баға беруге болады. Қаржылық тұрақтылықты талдау оның осы жайлы мәнін бейнелейтін көрсеткіштерден басталады. Ұзақ- және ортамерзімді несиелердің негізінен өндірісті дамытуға, қайта жаңғырту мен техникалық қайта жарақтауға жұмсалатынын ескеретін болсақ, төлемқабілеттілік шартын орындау үшін запастар мен шығындарды меншікті айналмалы капиталдың көлеміне сәйкес келетіндей етіп шектеуді қажет етеді.

   Запастар  мен қаржының меншікті және несиеге алған қаражаттар көздерімен қамтамасыз етілуіне қарай қаржылық тұрақтылықтың келесі түрлері болады: