Қаржылық есеп берудің мазмұны, оның нарықтық экономика

Бұл жерде айта кететіні, егер баланс баптары кесте түрінде орналастырылса, онда ол шот формасы әлде тізім түрде болса есеп формасы деп аталады.

Баланс баптары келесі түрде топтастырылады:

1.Баланстық  формат

Меншік капитал мен  міндеттемелер сомалары активтерге тең, және бұл келесі түрде көрсетіледі:

Активтер = міндеттемелер + меншік капитал

2.Күрделі  формат

Таза активтерін анықтауға  сәйкес активтермен міндеттемелер  айырмасы меншік капитал көлеміне тең  болады.

Сонымен, баланстық теңдіктің  екі жағы шындығында, бір құбылыстың екі мүлде басқа жағынан көрсетеді. Бір жағы компанияның өз иесінде  барын көрсетеді, ал екінші жағы компанияның  қарыздар көздерін.

Қазақстанда бухгалтерлік қаржылық есеп біртіндеп қаржылық есептердің халықаралық стандарттарына жақындап келеді. Қаржылық талдауда қолданылатын нысандар кепілдемелік сипаттамада  жүреді, бірақ олардың тізімі Қазақстан  Республикасының Әділет министрлігінде 05.01.2006 ж. 4007 номермен тіркелген.

1 нысан – Бухгалтерлік  баланс;

2 нысан – Пайда мен  зияндар туралы есеп;

3 нысан – Ақша қаражаттар  қозғалысы туралы есеп;

4 нысан – Капиталындағы  өзгерістер туралы есеп;

Осы аталған нысандардан  басқа есептіктерде түсіндірме хат  және аудиториялық қорытындыны кіргізу  ұсынылған.

 

2.2. Баланс активін  интерпретациялау мәселесі.

Баланс активтері компанияның  қарауындағы бар қаражаттардың  құрамы және белгілі бір мерзімге орналастырылғаны туралы мәліметтерден  тұрады. Олар екі топ элементтерді көрсетеді:

1.қысқа мерзімді акивтер;

2.ұзақ мерзімді активтер.

1 тарау –  Қысқа мерзімдегі активтер

Актив қысқа мерзімді болып  жіктеледі, егер:

-оны өткізуге, немесе  ол сату әлде компанияның әдеттегі  опрециялық циклы барысында қолдануға  ұйғарылса;

-ол негізінде сауда  мақсатында әлде баланс мерзімінен  кейін қысқа уақыт ішінде, 12 айда  оны сатылуы күтілсе;

-ақшалық әлде олардың  эквивалент түрінде қолдануға  шексіз боса;

Барлық қалған активтер ұзақ мерзімді активтер болып топтастырылады.

Өз кезегімен қысқа  мерзімді активтер келесі элемнттер  түрінен тұрады:

-ақша қаражаты және  олардың эквиваленті;

-қысқа мерзімді қаржылық  инвестициялар;

-қысқа мерзімді дебиторлық  берешек;

-қорлар;

-ағымдағы салықтық активтер;

-сатуға арналған ұзақ  мерзімді активтер;

-өзге де қысқа мерзімді  активтер.

«Ағымдағы салық активтері  бөлшегінде» - бюджетке артық төленген және бюджетпен есеп айырысқандағыбасқада міндетті төлемдерді және сонымен қатар  қалпына келтірілген шот –  фактуралар бойынша есепке жатқызылған  ҚҚС (қосымша құн салығы) сомаларын  есепке алу үшін арналған.

«Сатуға арналған ұзақ мерзімді активтер» бөлшегі сату үшін арналған деп топтастырылған активтерді, егер олардың баланстық құны негізінде  ұзақ қолдану арқылы емес, сатудан өтелсе және сату мүмкіндігі жоғары болса есепке алуға арналған.

«Өзге де қысқа мерзімді активтерн», бөлшегінде, алдағы бөлшектерде  көрсетілмеген басқада қысқа  мерзімді  активтерді есепке алу  үшін және «қысқа мерзімді берілген аванстар», «келешкете болатын шығындар» кірістіреледі.

2 тарау –  Ұзақ мерзімді активтер

Бұлар компанияның шаруашылық қызметі процессінде қайта қайта  қатысып және құның бөлшектеп  дайын өнімге ауыстырып отыратын мүліктік құндылықтары. Есеп тәжірибесінде  бұнда мүліктік құндылықтардың қолдану  мерзімі бір жылдан асатын активтердің  барлық түрлері апарылады. Сонымен  қоса бұл тарауда:

1.бір жылдан астам уақытқа  мекемеге берілген зайымдар есептелінетін  «ұзақ мерзімді қаржылық салымдар»;

2.бір жылдан астам уақыт  өткізілген активтер және көрсетілген  қызметтер үшін сатып алушылармен  есеп айырысу операциялары көрсетілетін «ұзақ мерзімді дебиторлық берешек»;

3.үлес қатысы әдісімен есептелінетін инвестициялар. Үлес қатысы әдісі – бұл әдіске сәйкес инвестициялар алғашында нақты істелінген шығындар бойынша есептелінеді, ал кейіннен иемделгеннен соң, инвесторлардың үлесі өзгерісіне түзетіледі.

4.«қозғалымсыз мүлікке  инвестициялар» - бұл жер әлде  ғимараттар сияқты мүліктер, (немесе  ғимараттардың бөлігі, әлде біресе  бірі, біресе екіншісі), бірақ өндірісте әлде тауарлар жеткізіп, қызмет көрсету үшін қолдануға емес, меншік иесіндегі мүлік арендалық төлемдер әлде құн өсімін алып отыру мақсатымен істелінген салымдар.

 

2.3 Компания қызметін  қаржыландыру көздері.

 

Компания қызметін қаржыландыру көздерін

1.меншік ресурстар

2.зайым қаражаттар деп  бөлінеді.

Қызметті қаржыландыру көздері  баланстың пассивінде көрсетіледі.

Баланстың пассив құрылымын  зерттеу компанияның қаржылық тұрақтылығы (тұрақсыздығының) мүмкіндік себептерін анықтауға қол жеткізеді. Мысалы, меншік қаражаттардың қай көздерден  болсын ұпайы көбейсе, қаржылық тұрақтылықтың  күшеюіне мүмкіндік туғызады. Ал, бөлінбеген пайда болса айналым қаражаттарын толықтыру көзі және қысқа мерзімді берешек деңгейін төмендеуі ретінде қаралуы мүмкін.

Баланстың пассиві негізінде  міндеттемелер және капиталдан тұрады.

Міндеттемелер бұл әлде бұрыңғы  мерзімдерде пайда болған және өтелуге  тиісті (несиелік немесе басқа) берешек. Төлеу мерзімдері бойынша міндеттемелер (төлеу мерзімі бір жылға дейін) – қысқа мерзімді және төлеу мерзімі бір жылдан жоғары ұзақ мерзімді деп бөлінеді.

Келесі жағдайларда міндеттемелер  мойындалуы мүмкін:

• Міндеттемелерді орындауға байланысты қаржының қайтуы әлде азаюы күтілсе;
• Міндеттемелер өткен жылдардың әлде ағымдағы оқиғалардың қорытындысы болса;
• Мідеттемелерге байланысты келешекте шығындар боларына сенімдік болса;
• Мідеттемелердің анықтылығы өлшенуі;

Қысқа мерзімді міндеттемелердің негізгі түрлері:

• Қысқа мерзімді қаржылық міндеттемелер;
• Салықтар бойынша міндеттемелер;
• Басқа да міндетті және ерікті төлемдер бойынша міндеттемелер;
• Қысқа мерзімді кредиторлық берешек;
• Қысқа мерзімді бағалау міндеттемелер;
• Өзге де қысқа мерзімді міндеттемелер;

Ұзақ мерзімді міндеттемелердің негізгі түрлері:

• Ұзақ мерзімді қаржылық міндеттемелер;
• Ұзақ мерзімді кредиторлық берешек;
• Ұзақ мерзімді бағалау міндеттемелері;
• Кейінге қалдырылған салықтық міндеттемелер;
• Өзге де ұзақ мерзімді міндеттемелер.

 

2.4 Баланстың активі  мен пассивінің қаржылық көрсеткіштерінің  өзара байланысы.

Негізінде функционалды белгі  жатқан баланстың активі мен пассиві  баптары арасында өзара байланыс бар. Ақшалық қаражат, бағалы қағаздар және нақты дебиторлық берешек яғни өтеу мерзімі бір жылдан кем қысқа  мерзімді міндеттемелерді өтеудің  көзі екені мойындаған. Ликвидті активтердің  қалған бөлігі ұзақ мерзімді (өтеу мерзімі  бір жылдан астам) ұзақ мерзімді міндеттемелерді (банк несиелері және зайымдар) өтеу үшін қолданады. Егер барлық сыртқы міндеттемелерді  өтегеннен кейін компания ликвидтік  активтердің бір шама бөлігіне ие болса, ол акционерлердің меншігіне  жатады.

Осыған ұқсас түрде, метериалдық  айналым қаржылардың және басқада  активтердің қолданылуы қаралады: қысқа  мерзімді міндеттемелерді  өтеуге, кейіннен ұзақ мерзімді міндеттемелерді  және меншік капиталды толықтыру  үшін.

 

2.5 Баланстың өтімділігін  ( ликвидтілігін) талдау.

Ликвидтілік – бұл төлем  қабілеттіліктің қажетті және міндетті шарты. Ликвидтілік – бұл компанияның  қаржылық тұрақтылығын куәландыратын  маңызды сапалық сипаттама.

Баланстың ликвидтілігін  талдаудың міндеті компанияның төлем қабілеттілігіне баға беру қажеттілігіне байланысты туады, яғни оның барлық өз міндеттемелері бойынша уақытылы және толық есеп айрысуы.

Баланстың ликвидтілігін  талдау ликвидтілік деңгейі және ликвидтіліктің азаю тәртібі бойынша  орналасқанына қарап топтастырылған активтегі қаражаттарды, өтеу мерзімі  бойынша және сол мерзімдердің өсуіне қарай орналасқан пассивтегі топтастырылған міндеттемелермен салыстырудан тұрады.

Ликвидтік деңгейіне байланысты, яғни ақашалық қаражаттарға айналу жылдамдығына қарай компанияның активтері  клесі топтарға бөлінеді:

1. Ең ликвидті активтер – бұларға жататындар: компанияның ақщалық қаражаттырдың барлық баптары және қысқа мерзімді қаржылық салымдар.
2. Тез өткізілетін активтер – қысқа мерзімді дебиторлық берешек.
3. Баяу, жәй өткзілетін активтер – қорлар, ағым салықтық активтер, ұзақ мерзімді дебиторлық берешек және басқада қысқа мерзімді активтер.
4. Қиын өткізілетін активтер – негізіг қорлар, материалдық емес активтер, басқада ұзақ мерзімді активтер.

Баланстың пассиві жедел  төлеу деңгейіне қарай топтастырылады.

1. Ең жедел міндеттемелер бұларға жататындар – несиелік берешек.

2. Қысқа мерзімді пассивтер – бұл қысқа мерзімді қаржылық міндеттемелер, бұнда кіретіндер: «қысқа мерзімді банктік зайымдар», «дивидендтер және қатысушылардың табыстары бойынша қысқа мерзімді несиелік берешек», сонымен қатар «басқада қысқа мерзімді қаржылық міндеттемелер».

3. Ұзақ мерзімді пассивтер – бұлар «ұзақ мерзімді қаржылық міндеттемелер», «ұзақ мерзімді несиелік берешек», сонымен қатар басқада ұзақ мерзімді міндеттемелер.
4. Капитал және резервтер (компанияның меншік капиталы).

Баланстың ликвидтілігін  анықтау үшін активтегі және пассивте келтірілген топтардың жиынын салыстыру  қажет. Баланс мүлде ликвидті болып  саналынады, егер келесі арақатынастар  орын алса: А1 П1; А2 П2; А3 П3; А4 П4.

 

3-тақырып. Қаржы  – шаруашылық қызметінің нәтижесі  туралы есеп берудің мазмұны

Сабақтың  мақсаты: Студенттер қаржылық нәтиже туралы есеп берудің негізгі элементтері бойынша білемдердін тереңдетулері қажет. Компанияның табыстарыф мен шығыстарын жіктеп, қызметтің қаржылық нәтижесінің деңгейін, динамикасымен құрылымын талдай алулары керек.

Кілттік сөздер: табыстар, шығыстар, жалпы кіріс, түсім, өнімнің өзіндік құны, төтенше шығыстар.

1. Компанияның кірістері мен шығыстарының жіктелуі
2. Кірстер түрлері: өткізуден түскен түсім, жалпы кіріс, негізгі қызметтен түскен түсім, негізгі емес қызметен түскен табыс, төтенше жағдайлардан түскен табыс, таза табыс.
3. Шығыстар түрлері: өткізілген өнімнің өзіндік құны, негізгі емес қызмет шығыстары, төтенше шығыстар.
4. Қаржылық нәтижелердің қалыптасуы мен бөлінуі.

 

3.1 Компанияның табыстары мен шығыстарының жіктелуі

Табыстар және шығыстар туралы есептік бухгалтерлік есептіктің негізгі  формаларының санына жатады.

Соңғы жылдар табыстар және шығыстар туралы есептіктің мазмұнында елеулі өзгерістер боды және қаржылық есептіктің халықаралық стандарттары ұсынған нысандарға сәйкес қайта құрылды. Екі ықпалдың бірі қолдануы ұсынылған.

Бірінші, аналитикалық ықпал  есеп жылында болған шығындардың  түрдері бойынша топтастырылып  құрамын ашуды көздейді.

Екіншісі – шығындардың  қызмет түрлері бойынша топтастыру. Осы екі ықпалға сәйкес табыстар және шығыстар туралы есептікте екі  форматы болуы мүмкін – бірыңғай мәліметтер, бірдей қаржылық қорытынды  көрсеткенімен  әртүрлі әдіспен  көрсетеді.

Қаржылық есептіктің халықаралық  есептегі табыстар және шығыстар туралы есептікте көрсетілетің мәліметтердің  минималды мөлшерін анықтайды.

Сонымен қатар, ҚЕХС аналитикалық мәліметтердің қажеттілігіне тікелей  көңіл аударады, ал ол болса табыстарды, шығыстарды және қаржылық қорытындыларды  баптарын құрылымдау арқылы қол жеткізуге болады.

Табыстар және шығыстар туралы есептікте, бірінші кезенде, әдеттегі қызмет түрінің табыстаы мен шығыстары  деп танылған компанияның табыстары  мен шығыстары көрсетіледі.

Бухгалтерлік есептің  Ережелерінде табыстар мен шығыстарды жіктеу бекітілген. Табыстар мен шығыстардың  әрбір бапының меншік шоты боады. Бұндай жүйе табыстар мен шығыстардың  көздерін бағалауға және бақылауға  мүмкіндік береді.

 

3.2. Табыстар түрлері:  өнімді сату мен қызмет көрсетуден  түскен түсім, жалпы пайда,  қаржыландырудан түскен кірістер, өзге кірістер.