Банктік тәуекелдерді басқару

*Көзі: Халық Банктің 2002 жлғы есебі, 74 – бет.

2002 жылдың 31 қаңтарына мүмкін болатын шығындарға резервтерді құруға дейін сыйақы бойынша таза табысы 7,8 млрд. теңгені құрады. Өткен жылмен салыстырғанда ол 34,2 % - ға өсті. Таза табыстың 6,2 млрд. теңгесі резервтерді құруға жұмсалды.

3 – кесте                              Таза пайыздық табыс*

*Көзі: Халық Банктің 2002 жылғы есебі, 74 – бет.

Табыс мөлшерлемелердің төмендеуі және ресурстарға бағалардың өсуі таза пайыздық маржаның (Margin) көрсеткіштерінің төмендеуін түсіндіреді. Резервтеуге аударылған соманы есепке ала отырып, таза пайыздық маржа (Risk Adjusted Margin) 1,10 % құрады. (2005 жылы – 1,37%).

              Банктік тәуекелді басқару шығындары төмендету мақсатымен банк қызметіне әсер ету ретінде қарастыру қажет. Қазақстан Ресупбликасының Ұлттық Банкі Басқармасының «Екінші деңгейдегі банктерде тәуекелдерді басқару және ішкі бақылау жүйелерінің болуына қойылатын талаптар туралы» нұсқаулар тәуекелдерді басқару жүйесін талап етеді.

              Тәуекелдерді басқару жүйелерінің болуына қойылатын талаптар:

      Тәуекелдерді басқару және ішкі бақылау жүйесін ұйымдастыру;

      Тәуекелдерді басқару жүйесі шеңберінде заем операцияларын жүргізу тәжірибесінің болуы;

      Тәуекелдерді басқару жүйесі шеңберінде қаржы құралдармен операциялар жүргізу тәжірибесінің болуы;

      Тәуекелдерді басқару жүйесі шеңберінде операциялық қызметінің, ақпарат жүйесін және басқару ақпараты жүйесін қалыптастырудың болуы.

Пайыз саясаты банк қызметінде оның табыстылығының нәтижесі болып табылады. Қарастырылған әдістер және тәжірибеге қолдану барысында Қазақстан Республикасындағы банк жүйесінің ойдағыдай жұмыс істеуіне және пайыз тәуекелінің ең төменгі минимум деңгейіне дейін әкелуге мүмкіндік береді.

Несиелік тәуекел - қандайда бір банкпен жұмыс жасауды шешім қабылдауда ол туралы барлық қолайлы ақпаратты бағалауда негізделуі тиіс.

Мұндай тәсіл қателесу мүмкіндігін төмендетіп, өз қаражатын сақтап қалу мүмкін болады.

Сенімділікті басқару концепциясы көбінесе банктердің қаржылық тәуекел қызметін минимизациялау және бақылауда тәуелді болады.

Қарама қайшы жағдайда тәуекелдің төмендеу мақсаты операция көлемінің рентабельділігі төмендеу есебінен жету мүмкін. Сенімділіті басқару бірінші орта мерзімді және ұзақ мерзімді перспективада жөн табу керек. Сонымен бірге күнделікті банктік байланысты басқару жұмысымен байланысты болу керек.

Бұл банктік қызметте, кірісті максимизациялау және тәуекелділіктің бағытталуы тиіс. Демек, негізгі мақсат қаржылық жоспардың сенімділігін қолдау мыналар болып табылады:

- кірісті максимизациялау;

- тәуекелді минимизациялау.

Сенімділікті басқаруда негізгі ядросы актив және пассивті басқару болып табылады. Активтер мен пассивтерді басқаруда негізгі көзі болып, банктің өздерінің ресурстық базасын қалыптастыру яғни, оның қарызының және өзінің қаражаттарының анализі болып табылады.

Тәуекелдерді басқаруда пайыздық ставканың өзгеруі бір қатар әдіспен бақыланады. Берілген тәуекелдің әсер етуін өлшеу көрсеткіші, банктіңтаза табыс пайызы және оның таза пайыздық маржасы болып табылады.

Төлеуге шамасы келмейтін тәуекелі банктің бақылау көз қарасы бойынша және оның экономикалық мағынасы бойынша қарастырылуы мүмкін. Банктіің ұзақ кезеңінде банктің кірісінен шығын жоғарылағанда қанағаттанарлықсыз құрылып пайда болады. Мұндай жағдай үш негізгі экономикалық себеп пайда болады:

-         Банктен клиенттің қаражаты бір жолата кетеді, өтімділік тапшылығын білдіреді;

-         Қайтарылмаған несиені жабуда шығынның көбеюі;

-         Банкте өте көптеген дәлелсіз операция негізінен өзінің қаражатының бірте – бірте азаюы.

Төлеуге шамасы келмейтін тәуекел банктік бақылау тарапынан банкроттылық банктің капиталдың жеткіліктілігін қанағаттандырмағандықтан байланысты болады. Соңғысы негізгі функцияны орындауға банктік капиталдың жеткіліксіздігін білдіреді:

-         банктің жалпы сенімділігін қолдау;

-         банктің өтелуі жағдайында халықтың ақша салымдарын қорғау;

-         уақытша өтімділік проблемасы кезінде қордың біріктілігін қамтамасыз  ету;

-         барлық несие алушылардың қызығушылығын қорғау;

Экономикалық мағынада төлеу қабілетсіздік несиелік ұйымдарда шығын өзінің қаражатынан асып кеткен жағдайда пайда болады.

Демек, қабілетсіздік тәуекел факторларын ескере отырып, актив құрылымының нашарлауына операция нәтижелігінің төмендеуіне әкеп соғады. Мұндай жағдай соңына банктің дамып келе жатқан кезеңінде дағдарыспен және төлем қабілетсіздікпен аяқталады.

Банктің практикада қорларды баланстың басқару әдістерін қолдану тәуекел проблемасына назарын нығайтуға мүмкіндік туғызады. Әрбір тәуекел түрі банктің менеджерлері мен акционерлері мен қатаң бақылануы тиіс.

Несиелік тәуекел несие беру процесінде ескерілуі қажет.

Анализ және қарыз портфелін бағалау және банктің несиелік қызметі банктің жалпы қаржылық жағдайын маңызды компоненттерінің бірі болып табылады. Қарыз портфелімен несиелік тәуекелдің негізгі бөлігі байланысты болып келеді. Көптеген банктерде қарыз портфелінің сапалық проблемасымен байланысты дұрыс басқарылмауынан және басқада жағдайлардың әсерінен банкроттыққа себеп болады. Банктік бақылауының мәліметтері бойынша өтімділік процесін тартудағы негізгі себеп банк алдындағы ссудалық қарызды өтеудегі төменгі деңгей болып табылады. Банктің заёмщиктерінің басым бөлігі төлеуге шамасы келмейтіндер, не болмаса алдақашан заңды тұлғалар болып табылмайды.

Сондықтанда несиелеу функциясы және осымен байланысты операциялар банктің басқа салалармен салыстырғанда мұқият қарастырылуы керек. Несиелік саясат және тегінде несие банктік тәуекелді басқаруда өзегі болып табылады.Несиелік тәуекелді басқару процесінде төрт негізгі кезеңді атап көрсетуге болады:

1) Несиелік тәуекелді бағалау және анализдеу – тәуекелді анлмздеудің алғы шарты теңестіру болып табылады. Банк әртүрлі ақпарат негізінде тәуекел байланысы мен түрлері анықтау керек. Сонан соң, тәуекелдердің қандай түрлері өзгеруі мүмкін болатынын анықтау керек. Ақпаратты өңдеу мен жинаудағы шығынды есептей отырып, сол сияқты ескерілмеген тәуекелді белгілеу қажет.

2) Тәуекелдердің көлемін анықтау – тәуекелдерді теңестіру проблемасы әдістерді өлшеумен тығыз байланысты. Тәуекел көлемін анықтау тұрақты шығындардың көлемін бағалау және тәуекелді басқаруды белсенді деңгей көмегімен мүмкіндік береді. Несиені балдық көрсеткішін бағалау әдісін қолдануға болады (5 – кесте). Кестеде несие беру шешімін қабылдау және тәуекелді есепке ала отырып оның бағасын анықтау көрсетіледі. Онымен қоса неғұрлым клиент  тәуекелі төмен болса (төлем қабілеттілігі жоғары болса), соғұрлым несие төлемі аз болады.

1 – сурет       Тәуекелді ескере отырып несие бағасын анықтау*

Тәуекел бағасы (%)

             Рд              Д

             Рс             

                           С

             Рв

              В

            Ра              А

                                                                                             ТӘУЕКЕЛ РЕЙТИНГІ

* Көзі: Управление Банковскими Рисками,Алматы.:2002г, стр – 34.

Мысалы: В клиентке қарағанда А клинттінің жақсы рейтингі бар болса,  соған сәйкес ол үшін пайыздық ставкасы төмен болады. С және Д клиенттер банкке сәйкес келмейді. Қаржылық компания үшін тәуекел көз қарасынан қолайла болуы мүмкін.

Сондықтан жалпы мұндай компаниялар немесе несиелік серіктестіктер несиені көбірек алу керек.

3)Несиелік тәуекелді басқару – тиісті тәуекелді басқару және оның мөлшері анықталғандықтан, несиелік тәуекелді басқаруда стратегиямен әдісті өңдеу қажет. Ол несиелік тәуекелдің пайда болуын болдырмауға бағытталған.

2 – сурет         Несиелік тәуекелді басқару ұйымы мен әдістері*

Банк стратегиясы

*Көзі:Банктік тәуекелді басқару, Алматы.:2002, 25 – бет.

3) Несиелік тәуекелді басқаруда бақылау эффектілігі – несиелік тәуекелді басқарудағы шешімдер үнемі бақыланып тұруы тиіс. Жоспарланған көрсеткіштен іске асырылған тәуекел көлемін айқындау және анализдеу себебінің ауытқуына бақылау. Несиелік қызмет үшін шығын және тәуекел құрылымы тәуекелді іске асырумен байланысты.

              Егер табыстылық деңгейі жоғарыламаса немесе қабылданған шешімдер еш нәтиже әкелмесе, банк өтімділік несиеге көшуге мәжбүр болады. Банк клиентті несиелеуде қатыспайды оның орнына өтімділікті қамтамасыз етуге ауысады. Егер банк бланкілік несие немесе жүзеге асыруды қамтамасыз ету толығымен проблемалық несиені өтеуге рұқсат етпесе – онда сот арқылы несиені қайтарып алуға жету. Соттық шешім банкке клиенттің табысын және активтерін анықтауға мүмкіндік береді. Бірақ ескере кететін жайт, өтімділікті өткізуде банктің атын жақсартпайды. Банкке тиетін зиян басқа жағдайлармен байланысты болуы мүмкін:

-         Банктің аты нашарлайды, көптеген ұзартылған және төленбеген несиелер үшін инвесторлармен салымшылардың сенімділігі азаяды;

-         Табыстылықтың азаю салдарынан жоғары мамандандырылған кадрлардың кету қаупі туады;

-         Қарызгердің банкке қарсы талап қаупі туу.

Жоғарыда айтылған жағдайларды ескере отырып несиелік тәуекелді басқару әдісін топтастыруға болады. Әдісті (сурет 3) түрінде көруге болады: (Қосымша 3).[12]

II – ТАРАУ. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕ ТӘУЕКЕЛДЕРДІҢ БАСҚАРЫЛУЫН ТАЛДАУ. («Дана банк» мәліметтерінен алынған)

2.1 Қазақстан Республикасында басқару жүйесін ұйымдастыру

Банктік тәуекелді басқару жүйесі – басқарушылық шешім қабылдауда банктік тәуекелді басқару жүйесі бірінші топты ұсынады. Соның ішінде кез келген тәуекелді айқындау, өлшеу, таратпау және бақылап отыру банктік қызметке әсер етуін минималдау.

Тәуекелді басқару жүйесі келесі элементтерден тұрады:

-         айқындау және тәуекелді өлшеу жүйесі;

-         тәуекелді бақылау жүйесі,

-         тәуекел мониторингі.

Айқындау және тәуекелді өлшеу жүйесі – тәуекелді басқару нақты тәсілде негізделеді. Тәуекелді басқаруда негізгі факторларды белгілеп бағалау, тәуекелді өлшеу, модельдеп әртүрлі жағдайды болжау осы негізде қалыптастыру болып табылады.