Шетел валютасындағы операциялар және олардың есебі

      * сатылған валютасын ресми бағамынан  жоғары шетел валютасын сатып алу кезінде:

      Дт 5530 «Шетел валютасын сатып алу-сату бойынша шығыстар».

           1858 «Банктің шетел валютасы бойынша  валюталық қысқа позициясы».

          2858 «Банктің шетел валютасы бойынша  валюталық ұзақ позициясы».

      Кт 1001 «Кассадағы қол-қол ақша». 
 
 

       

     17.4. Халықаралық банктік есеп айырысу  нысандары

      Экпорт-импорт операцияларын жүзеге асыру кезінде халықаралық банктік келесідей нысандары қолданылады:

• құжаттамалық аккредитив;
• құжаттамалық инкассо;
• банктік аударым.

 

      Құжаттамалық  аккредитив

      Құжаттамалық  аккредитив – экспортшы (тарттаны акцептеу) пайдасына төлемді жүргізу туралы клиент-импортшы тапсырысы бойынша берілетін банктің шартты ақшалай міндеттемесі немесе аккредитивте көрсетілегн анықталған сомада және бекітілген мерзімде басқа банктің төлемді (тратта акцепті) жүзеге асыруды қамтамасыз ету.

      Құжатты аккредитив өз кезегінде банктің бенефициарға өзінің тапсырып берушісінің есебінен егер бенефициар аккредитивте көрсетілген құжаттады белгіленген мерзімде ұсынылған жағдайда .

      Банк  сатып алушы мен сатушының  арасында делдал қызмет атқарады. Олар арқылы бірқатар операциялардан кейін төлем жүзеге асырылады: сәйкес аккредитивті құжаттарды ұсынуға қарсы бенефициар акцептелген вексельді төлеу немесе төлмді жүргізу міндеттемесі нысанындағы келісімге байланысты аккредитивте көрсетілген соманы банктен алады. Құжаттамалық аккредитив арасында бенефициар сатып алушының төлем қабілетіне және оның төлеуге дайын болуына тәуелсіз және тауарды жөнелткеннен кейін бірден өтімді қаражаттар алуы мүмкін.

      Төлемді қамтамасыз етудің құралы ретінде құжатты  аккредитив әсіресе сатып алушылар мен сатушалрдың ойларының қақатығысуын бәсеңдету үшін қажет:

• Сатушы өзара шартта көрсетілген тауарды жеткізілімі үшін оған төленетін сома валютада берілетініне сенімді болғысы келеді;
• Сатып алушы тауар жеткізілінбейіші ақша төлегісі келмейді.

      Құжаттамалық аккредитив өзінің ерекше артықшылығына ие:

• Әлемде барлық елдермен операция жүргізу кезінде қамтамасыз ету құралы ретінрде қолданылуы;
• Сатушыға тиесілі соманы өз уақытында игеру;
• Төлем шартына қатысты икемділік;
• Қысқа мерзімді қаржыландыру қаражаты ретінде қолданылуы;
• Сатушыға жеңілдікті қамтамасыз ету жағдайлары анықталған кезде мүмкіндік беретін төлемді тез және кедергісіз жүзеге асыруы;
• Ерекше халықаралық құқыққа сенімділік.

      Жоғарыда  айтылғандай аккредитив төлемді  қамтамасыз ету қызметімен қатар  несие қызметін де орындайды. Сатып алушы банктің төлемді жүзеге асыру міндеті сатушының өз банкінен несие алуын жеңлдетеді. Белігіл жағдайларда аккредитив импортшы банкке несие үшн негіз бола алады, яғни банк аккредитивті операцияларды жүзеге асырк кезінде тауарға деген меншікті растайтын құжаттарды басқаруы мүмкін, себебі тауар жөнелтпе құжаттары жөнелтілген жүкті беру талаптарын куәландырады. ҚҰжаттарды беру жолы арқылы таурды иемдену құқығы да беріледі.

      Клиенттерге аккредитивті ұсыну немесе аккредитивке өтініш ретінде (5 қосымша) ашылады.

       Аккредитивтермен есеп айырысуды жүзеге асыру кезінде, ашуға арналған тапсырмада аккредитив түрінің көрсетілуін тексеру керек.  
 

      Кері  қайтарылатын аккредитив

      Кез келген уақытта эмитент-банк өзгертуі немесе жойуы мүмкі, көп жағдайда бенефициарды алдын ала ескертпей аккредитивтің бұйрық берушінің айтуы боынша жасалынады. Сондықтан бұндай аккредитив банктің ешқандай құқықты төлем міндеттемесін тудырмайды. Тек эмитент-банк немесе оны корреспондент-банк құжат бойынша төлмді жүзеге асырған кезде аккредитивтің қайтарып алу заңды күшін жояды.

      Сонымен қайтарымды аккредитив бенефициарға жеткілікті қамтамасыз етуді ұсынбайды. Оны  корреспондент банк ешқашанда растамайды және өзара сенім орнаған бір-біріне танымал әріптестеп арасында іскерлік қатынастарды ғана қолданылуы мүмкін. Қазіргі таңда қайтарымды аккреитив сирек қолданылады.  
 

      Кері  қайтарылмайтын аккредитив

      Бенефициарға жоғары деңгейлі сенімділік береді, егер ол аккредитив шартын орындаған болса оның жеткізілімдері мен қызметтеріне төлем жүргізіледі. Қайтарып алынбайтын аккредитив эмитент-банк төлемінің қатаң міндеттемесін құрайды. Қайтарып алынбайтын аккредитив кезінде аккредитивті өзгерту немесе жою бенефициардың және де жауапты банктердің келісімдерін талап етеді. Егер сатушы аккредитив шартын өзгерткісі немесе жойғысы келсе, онда ол сатып алушыдан эмитент-банкке сәйкес тапсырмаларды беруін талап етуі керек.

      Қайтарып  алынбайтын аккредитивті ашу туралы бенефициарға корреспондент-банк хабарлайды. Қайтарып алынбайтын аккредитив расталуы мүмкін. Қайтарып алынбайтын расталмаған аккредитив кезінде корреспондент-банк бенефициарға аккредитивтің ашылуы туралы міндеттенеді. Бұл жағдайда ол төлемнің ешқандай меншікті міндеттемелерін алмайды және нәтижесінде бенефициар ұсынған құжаттар бойынша оны жүргізуге міндетті емес. Себебі, бенефициар шетелдегі эмитент-банкке сенеді қайтарып алынбайтын расталмаған аккредитив тек саяси тәуекел және қаражаттарды аудару тәуекелі маңызды емес болған жағдайда ғана жалпылама болып табылады. Егер корреспондент-банк аккредитив ашқан банктермен жақсы қатынаста болса, сондай-ақ тұрақты саяси және экономикалық жағдайға сүйенетін бола, онда ол құжат бойынша төлемдері клиент мүддесіне сәйкес операцияларды тез жүргізу мақсатында жүзеге асырады.

      Егер  корреспондент-банк бенефициарға аккредитивті бекітсе, онда ол аккредитивке сәйкес және берілген уақытта құжаттар бойынша төлем жүргізуге міндетті болып табылады. Бұл жғадайда жоғарылайды. Себебі көп жағдайларда бұндай аккредитивке экспортшы еліндегі банктер ұшырайды, бекітетін саяси тәуекел және қаражаттарды аудару тәуекелі ерекше болып табылады.

      Экпсортшыға «Үй банкімен», яғни экспортшы еліндегі банктерме,н расталған, аккредитив айтарлықтай кепіл береді. Егер төлемнің түсу мерзімін (кезеңін) анықтау мүмкін болса, онда маңызды валюталық тәуекел валюталық мерзімді өзара шарттармен сақталуы мүмкін. Бірақ, егер ең басынан төлем мерзімі анықталмаған болса да, валюталық операцияға қатысты банктер көп жағдайларда тиімді шешімдерді ұсынуы мүмкін.

      Жоғарыда  айтылғандай аккредитивтің нысандары  бенефициар үшін қамтамасыз ету деңгейінен ерешеленеді. Аккредитив түрлері мен  коснтрукциялғы оларды пайдалануға байланысты болады.

      Аккредитивтің негізгі түрлеріне келесілер  жатады:

• ұсыну бойынша төлемдер;
• төлемді ұзарту бойынша;
• бенефициардың траттатын акцептілеуін қарастыру;
• бенефициардың тратталарды сатып алуын қарастыру;
• «қызыл ескертпе»;
• жаңартпалы;
• «стенд бай» (резервтік аккредитив);
• аудармалы.

 
 

Төлемді ұсыну бойынша  аккредитив

      Аккредитивтің кең қолданылатын түрі болып табылады. Бенефициармен есеп айырысу аккредитивтегі шарттар орындаған кезде қажетті  құжаттарды ұсыну арқылы жүзеге асады. Банктер құжаттарды алғаннан кейін жеті банктік күннен аспайтын мерзім ішінде сәйкес уаққытқа құжаттарды тексеруге құқығы бар. Экспортшының шотына қаражаттарды есептеу кезінде қолданылатын валюталау күні аккредитив валютасына байланысты болады.  
 

      Төлемді ұзарту бойынша аккредитив

      Бенефициар  төлемді құжатты берген емес, аккредитивте көрсетілген біршама кеш мерзімде алады. Аккредитивтерге сәйкес құжаттарды ұсынғаннан кейін, бенефициар өкілетті банктен төлем мерзімі келген күні төлемді жүзеге асырады, келісімін алады. Сондықтан импортшы құжаттарды иемденуге, оларды сатылу және сату бағасы бойынша дебеттегенге дейін ие болады. экономикалық жоспарла төлемді ұзарту боынша аккредитив тратта акцептін қарастыратын аккредитивке сәйкес келеді, тек төлемді ұзарту. Бұл тек эмитент-банк немесе банк бекітушісі үшін ғана мүмкін. Вексельді есептеу кезінде көптеген мүмкіндіктер болады. 
 

      Тратта  акцептімен аккредитив

      Бенефициар  сатып алушға ұсынған тратта аккредитив бойынша шарттарды орындағаннан кейін аккедитивті ашқан эмитент-банк немесе акцептен қамтамасыз етілегн корреспондент-банкпен оған қайтаруын талап ете алады. Төлем орнына тратта акцепті жасалады. акцептелген траттаны ол өз банкіне беруі немесе мерзімі келген күні төлеу үшін қолдануы мүмкін. Акцепті қарастыратын аккредитив бойынша тратта 60 күннен 180 күнге дейін қызмет етеді. Тратта акцептен қарастыратын аккредитив импортшыға төөлем мерзімін кепілдеу үшін қызмет етеді: төлем мерзімі басталғанға дейін, ол тауарды одан әрі сата алады және түсім есебінен акцепті төлеуі мүмкін. Осыдан келіп, импортшы мәмілеген сәйкес несие алмайды.  
 

      Тратта  сатып алу аккредитиві

      Негоциация түсінігінле бенефициардың траттаны ұсынуына қарсы, негоциацияға өкілетті банктердің қаражаттарды төлеуі жатыр. Қаражат төленбеген құжаттарды тексеру негоциация болып табылмайды. Бенефициар дұрыс құжаттарды ұсыну кезінде, эмитент банк вексельді немесе құжаттарды ұсыну  кезінде, эмитент-банк вексельді немесе құжатты төлеуге кепілдендіреді. Коммерциялық аккредитивтің көп қолданатын нұсқасы – байланысты аккредитив. Кейбір жағдайларды таңдау ғана белгілі банктермен шектелген. Коммерциялық аккредитив бойынша комиссияны төлеу бенефициар есебінен жүзеге асады.  
 

      Аванс аккредитив

      «Қызыл  ескертпе» аккредитивін қолданған  кезде сатушы корреспондент-банктен  келісілген соманы талап ете алады. Соңғысы, негізінде аккредитив бойынша жеткізілетін тауарды алу немесе өндірісті қаржыландыру үшін арналған. Аванс түбіртек (квитанция) бойынша төленеді және бенефициардың жазбаша міндеттемесін жөнелтім құжаттарына мерзімінде ұсыну керек. Аванс төлеу аккредитивті ашқан банктің жауапкершілігі негізніде корреспндент банк есебінен жүзеге асады. Егер сатушы уақытында қажетті құжаттарды ұсынбаса немесе авансты өтемесе онда корреспондент-банк аванс сомасына пайызды дебеттейді.  
 

      Жаңартпалы аккредитив

      Егер  сатып алушы тапсырыс тауарларының белгілі бір бөліктерін белігіл  уақыт аралықтарында жеткізуге  бұйрық берсе (жеткізілім топтамасы  туралы келісім шарт), онда төлем  ішінара жеткізілім құнымен сәйкес өтелетін жаңартпалы аккредитив бойынша жүзеге асуы мүмкін. Жаңартпалы аккредитив кезінде келесі ескертпелер болуы мүмкін: (100000 USD аккредитив сомасы 1200000 USD жалпы сомасына дейін автоматты түрде он бр рет жаңарып отырады». Алғаш 100000 американдық долларды пайдаланғаннан кейін, бірден келесі ішінара төлем күшіне енеді және 1,2 миллион амреикандық доллар сомасына дейін қайталанады. Көбінесе «жаңарпалы ескетпеде» бөлек транштардың пайдалану мерзімі тіркеледі. Жаңартпалы аккреюитивтер жиынтық және жиынтық емес болуы мүмкін. Жиынтық, яғни пайдаланылмаған немесе толық пайдаланылмаған үлес сомасы қатысты үлес қосылуы мүмкін. Жиынтық емес жағдайда, керісінше, уақытында талап етілмеген ішінара сомалардың пайдалану мерзімі өтеді. 
 

      Резервті  аккредитив

      «Стен бай» аккредитивтері ең алдымен ҚҰрама штаттарында қолданылады және АҚШ федералды штаттарының заңдық үкііне сәйкес банктер бере алмайтын бізде қабылданған кепілдерді аустырады. Алайды Еуропада да аккредитивтің осы түрі қолданылады «стенд бай» аккребитивтері кепіл құралы болып табылады.

        Резервті аккредитивтер келесідей төлем және қызметтер арқылы кепілдендіріледі:

• ұсыну бойынша төлемге жататын векселдер бойынша төлем;
• банктік несиелерді өтеу;
• тауар жеткізімдерін төлеу;
• келісім шарт бойынша тауарды жеткізу;
• жұмысты орындау немесе мердігерлік шартты орындау;