Саясаттану сұрақтары

1. Эволюциялық
2. Әскери басып алушылық

Демократия болу үшін саяси, экономикалық , құқықтық, мәдени, идеологиялық кепілдіктер жүйесі болуы шарт. Оның маңызды кепілдігіне әр түрлі демократиялық елдерде қалыптасып жатқан азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекеттер жатады. Сонымен қатар, демократизацияның кезеңдері бар. Антикалық демократия кезеңі тура демократияға жатады. Әрбір еркін азамат мемлекеттік билеуге қатысуға құқықты және міндетті болатын. Сондықтан  адам мен мемлекеттің арасында қазіргідей партия, парламент, бюрократия сияқтылар болған жоқ. Жаңа дәуір кезеңіндегі демократяның классикалық теориясы да антикалық идеялардан бастау алады. Бірақ оның өзіндік ерекшеліктері бар.

Демократияға  өтудің 3 кезеңі бар:

1. 1820- 1926 ж. ж, 1926- 1942 ж. ж.(демократияға өткен мемлекеттер- 26, автотаризмге өткені- 12):
2. 1942- 1962 ж. ж., 1962- 1975 ж. ж. (демократияға өткені – 36, авт. Мемлекеттер- 6)
3. 1975ж. қазіргі кезге дейін(дем. Мемлекеттер- 40, авт. Мемлекеттер)

Қазақстанның  демократияға өтуінің негізгі белгілері:

1. ҚР конституциясы;
2. Альтернативті сайлау арқылы мемлекеттік билікті ауыстыру;
3. Парламентаризм институттарының қалыптасуы, соттық, құқықтық жүйенің реформалануы ;
4. Тәуелсіз БАҚ ;
5. Компартиялық жүйе ;
6. Жергілікті өзін- өзі басқару органдарының пайда болуы;

1.20. Қоғамның тарихи даму процесінде мемлекеттің эволюциясы.

      Мем-ң  шығуын ғылым адамзат қоғамы дамуының белгілі бір тарихи кезеңімен, яғни әлеу-к таптар мен топтардың пайда  болып, қоғамда саяси-әлеу-к теңсіздіктердің  орнығуымен байланыстырады. Мем-т дәулетті таптың саяси, экономикалық үстемдігін нығайту құралы болып келеді. Ал «мемлекет» деген атау термин ретінде жаңа заманда –итальяндық қайта өрлеу кезеңінде шықты. Ол алдымен Испанияда, орнығып, одан Франция мен Германияға, артынша ХІХ ғ дейін бүкіл Европа елдеріне тарады. Испанияда «мемлекет» ұғымы деп алынды, яғни ол латынның «состояние» - «қалыпты жағдай» деген сөзінен ткды. Әдепкі кезде ол өкімет билігін иеленуші деген ұғымға айтылып бірте-бірте ол өкімет функциясы ретінде қаралды да, мемлекеттік өкімет ұғымына көшті. ХVІІ ғ бастап «мемлекет» деген атау мем-к мекемелер, бір салаға үстемдік ету, мем-к халық деген де түсінікпен сипатталады. Бұл ұғым аталған Жаңа заманға тиісті құбылыс болса да қазіргі кездегі мем-ң дамуына байланысты оның мағынасы кеңірек анықталып отыр. «Мемлекет» деген атаудың мағынасына Жаңа Заманға дейін қолданылып келген, бірақ кейіннен жоғалған ескі сөздердің де мағынасы қосылып кетті. Осыған байланысты «мемлекеттің» белгілі бір айқын тарихи жағдайға байланыстыра қарау керек. Оны ұғым ретінде ғана қарамай, мем-к құрылымдардың уақыт пен кеңістікке қарай өзгеріп отыратынын, оның көп түрлі болатынын, соған қарай ұғымның да тұрақты болмайтынын есте ұстаған жөн.Мемлкет алғашқы қауымдық қоғамда болған жоқ. Ол құқл иеленушілік қоғамда дүниеге келді. Оның пайда болуы мен міні жөнінде әр түрлі көзқарастар бар, соның ішінде ең кең тарағандары:Теологиялық теория. Оның негізін салушылар: А.Августин мен Ф.Аквинский мемлекеттің пайда болуын құдайдың құдіретімен түсіндіреді.Патриархтық теория. Оның негізін салушы 18 ғасырда өмір сүрген ағылшын ойшылы Роберт Филмер мемлекеттің пайда болуын рудардың тайпаға, тайпалардың одан үлкен қауымдастыққа, олардың одан әрі мемлекетке дейін бірігуінен деп санайды.Қоғамдық   келісім теориясы. (Т.Гоббс, Г.Гроций, Ж.Ж.Руссо) егеменді әмірші мен оның қол астындағы адамдардың келісімінің арасында мемлекет пайда болды.Зорлық жасау теориясы. (Е.Дюринг, Л.Гумплович, К.Каутский) бір елді екінші елдің басып алуының нәтижесінде арадағы қатынастарды реттеу үшін мемлекет пайда болды деп есептейді.Географиялық теория. (А.Ритцель, В.Соловьев, Б.Чичерин) мемлкеттің пайда болуы географиялық орнының ерекшелігімен түсіндіреді.Психологиялық теория. Адамдарға бағыну мен құлшылық ету қажеттігі мәңгі бақи тән болған дейді.Маркстік теория мемлкеттің пайда болуын жеке меншік пен тараптардың шығуымен байланыстырады.

1.21. Саяси билік: ұғымы және құрылымы.

Саяси билік1.Билік ұғымы туралы түсінік  Саясаттың негізгі мәселесі билік  болғандықтан, саясатта билік теориясы үлкен орын алады. Билік саясаттың  саяси институттар мен барлық саяси әлемнің мінін түсініп-білуге көмектеседі. 
Шығыстың көрнекті ойшылы Ибн-Халдун (1332-1406) адамның басқа жан-жануарлардан ерекшелігі - ол билік үшін күреседі деген екен.Ағылшын философы, қоғам қайраткері Бертран Рассель (1872-1970) физикада басты ұғым энергия болса, қоғамдық ғылымдарда негізгі ұғым билік болып табылады деген.Американың әйгілі әлеуметтанушысы Талкотт Парсонс {1902 - 1979) экономпкалық жүйеде ақша қандай орын алса, саяси жүйеде билік те соншалықты орын алады деп тұжырымдаған. Билік туралы мынандай тұжырымдамалар бар: Телеологиялық, бихевиористік, инструменталистік, структуралистік, конфликтілік. Сонымен билік деп біреудің екіншілерге әмірін жүргізіп, олардың іс-әрекеті, қызметіне ықпал етуін айтады.Алғашқы қауымдық құрылыс кезеңінде билік қоғамдық сипатта болды. Мұнда қауым болып тайпаларды басқарды. Құл иеленушілік құрылыста құл иеленушілер және құлдар пайда болып, теңсіздік туды. Бір таптың екінші бір тапты бағындыру қажеттілігі туды. Осылай билік аппараты дүниеге келді, адамдарды еркінен тыс, ықтиярсыз еркіне көндірген мекемелер пайда болды. "Билік" сөзі әр мағынада қолданылады. Оны ықпал ету бағытына объектісіне байланысты былай бөлуге болады: 
Ата-аналар билігі. Мемлекеттік билік. Экономикалық билік. Саяси билік. Әлеуметтік билік. Құқықтық билік. Әскери билік. Рухани билік, т.с.с. Бірақ биліктің толық мағынасы мемлекеттік-саяси салада ғана айқындалады. Сондықтан саяси билік биліктің ең негізгі түріне жатады. Биліктің басқа түрлерімен салыстырғанда саяси биліктің мынадай ерекшеліктері бар оның өктемдік сипаты, оның бүкіл қоғамның атынан билік жүргізуі, басқарумен кәсіби айналысатын адамдардың мүддесін қорғауы, басқа мекемелерге қарағанда билік органдарының тәуелсіздігі, қоғам өмірінің жұмыс тәртібін белгілеуде жеке-дара құқығы, мемлекет шеңберінде ашық күш қолдана алуы, т.с.с. 
Саяси билік бар жерде тенсіздік бар. Мұнла біреулер билеуге құқықты да, екіншілері оларға бағынуға міндетті. Бұл теңсіздік неден туады? Саяси биліктің қарамағында теңсіздікті қамтамасыз ететін әдіс-құралдары бар. Экономикалық қор. Қандай саяси билік болмасын оған қаржы-қаражат керек. Мысалы: сайлау науқаны уақытында көп қаржы жұмсалады. Мемлекет тарапынан бөлінген қаражат жетістпегендіктен шетелдерде үміткерлер жеке бай адамдардың бірлестіктердің көмегіне сүйенеді. Билеуші аппаратты ұстап тұру үшін көп қаражат керек. Және үкімет басына келушілер өз реформаларын ала келеді. Мысалы: АҚШ президенттері Ф.Рузвельт "Жаңа бағыт", Дж. Кеннеди "Жаңа шеп", т.с.с. Экономикалық қорға қоғамдық өндіріс пен тұтынуға керек басқа да материалдық құндылықтар, құнарлы, шұрайлы жерлер, пайдалы қазба байлықтары, т.б. жатады. 
Әлеуметтік әдіс-құралдар. Үстемдік етіп отырған билік өзін қолдайтын, оның одан әрі өмір сүруіне мүдделі адамдарды топтастырады. Ондай рөлді ең алды мен оның мәртебелі, абыройлы, көптеген жеңілдіктерді пайдаланатын қызметкерлері орындайды.Күш жұмсау құралдары. Олар мемлекетті қорғайды, ішкі тәртіпті сақтайды, саяси билікті құлатуға әрекет жасаушыларға мүмкіндік бермейді. Оған әскер, полиция, қауіпсіздік органдары, сот, прокуратура. т.б. жатады. Ақпарат құралдары. Радио, теледидар. баспасөз,т.с.с. ақпарат құралдары өз елдеріндегі жағдайларды ғана емес, дүние жүзінде не болып не қойып жатқанын көріп-біліп отырады. Шын мәнінде сөз, баспасөз бостандығы берілген, оппозициялық партиялары бар елдерде ақпарат құралдарының маңызы арта түседі. Ақпараттық қор. Білім мен ғылым мағлұматтарын алу, оларды тарату бүгінгі күні алдыңғы қатарлы орынға шығуда. 1 Телеологиялық анықтама - Билікті белгілі бір мақсатқа, белгілеген нәтижеге, қорытындыға жету мүмкіндігі деп түсіндіреді 2 Бихевиористтік анықтама - Бұл тұжырымдама бойынша билік басқа адамдардың жүріс – тұрысын, өзін өзі ұстауын өзгерту мүмкіндігіне негізделген іс - әрекеттің негізгі түрі3 Инструменталисттік анықтама - Мұнда билікті белгілі бір құралдарды, амалдарды пайдалану, қолдану мүмкіндігі деп біледі 4 Структуралисттік анықтама - Билікті басқарушы мен бағынушының арасындағы қатынастың ерекше түрі деп ұғады 5 Конфликтілік анықтама - билікті дау- жанжал жағдайында игілікті бөлуді реттейтін мүмкіндік, шиеленісті шешудің құралы деп түсіндіреді. 3. Биліктің қызметтері, жіктелуіСаяси биліктің өзіндік қызметтері болады. Олар: 1. Қоғамның саяси жүйесін қалыптастыру.2. Оның саяси жүйесін қалыптастыру.3. Әр түрлі деңгейдегі қоғам мен мемлекеттің істерін басқару.4. Үкімет органдары, саяси емес процестерге басшылық жасау.5. Саяси және басқа қатынастарды бақылау.6. Белгілібір қоғамға сәйкес басқарудың түрін, саяси тәртіпті және мемлекеттік құрылысты құру.7. Қоғамдық тәртіп пен тұрақтылықты қолдау.8. Дау-дамай, шиеленістерді ашып, оларға шек қою және дер кезінде шешу.9. Қоғамдық келісімге, мәмілеге келу. т.с.с. Қоғамда билік өзара тығыз байланыстағы 3 деңгейде ұйымдастырылып, қызмет етеді:1.Жоғары орталық саяси институттар, мемлекеттік мекемелер мен ұйымдар, саяси партиялар мен қоғамдық ұйымдарды басқару органдары кіретін өте ірі деңгей.2.Орта буынды аппараттар мен мекемелерді қамтитын және аймақтық, облыстық, аудандық шенбердегі жергілікті әкімшілік билік кіретін орта деңгей. 
3.Адамдар, кішігірім топтар, ұйымдар, одақтар, өндіріс және басқа ұжымдар арасындағы қоғамдық қатынастардың негізі, арқауы болып табылатын, саяси және қоғамдық өзін-өзі басқару өрісін құрайтын кіші деңгей.,Ал демократиялық саяси жүйе ойдағыдай өз ісін атқару мақсатында, мемлекеттік билікті заң шығарушы, атқарушы, сот билігі деп үш тармакқа бөледі. Оның негізін салушы ағылшын ойшылы Джон Локк(1632 - 1704)пен француз ғалымы Ш.Л. Монтескье (1689 - 1753) болды.Заң шығарушы билік (парламент) заң шығарумен, оны бекіту, өзгерту немесе жоюмен айналысады. Ол заң қабылдайды, салық салуды анықтайды, үкіметті тағайындайды, бюджетті бекітеді, соғыс ашып және әскермен қамтамасыз етеді, сауданы реттейді, сотты ұйымдастырады халықаралық келісім шарттарды қабылдайды, саясаттың маңызды ішкі және сыртқы бағытын анықтайды. Конституция атынан оның жұмысына арнайы органдар бақылау жасайды.Атқарушы билікке үкімет пен әкімшілік жатады. Оларды заң шығарушы өкілдік органдар қалыптастырады. Атқарушы билік заң шығарушы биліктің бақылауында болып, олардың алдында есеп береді. Оның жұмысы заңға негізделіп, заң шеңберінде іс істеуі керек. Сырттай қарағанда ол заң шығарушы билікке тәуелді. Бірақ іс жүзінде ол саяси жүйенің маңызды бөлігіне айналған және қоғамдық өмірде зор рөл атқарады. Үкімет саяси шешімдер қабылдайды, ал әкімшілік ол шешімдерді жүзеге асырады.Сот билігі адамдардың құқығын қорғайды, заң бұзушылықтан сақтайды, парламент не президент қабылдаған заңдардың, конституциялы жарғылардың сәйкестігін анықтайды. Оны халық немесе өкілетті мекемелер қалыптастырады. Ол заң шығарушы немесе атқарушы билікке тәуелсіз. Өз жұмысында тек заңды ғана басшылыққа алады. Егер жоғарғы сот мемлекеттік органның немесе қызмет адамының шешімін конституцияға қарсы десе, ол шешім толығымен күшін жояды. Соттың маңызды принциптеріне жариялылық, айыпкердің өзін қорғауға және сот үкімін бұздыру туралы шағым арыз беруге құқығы жатады.Биліктің бейнесін, қоғамдағы рөлін, қызметін және болашағын бағалау үшін оны жүйелеп, топтастырудың мәні зор. Билік түрлері өзара байланысты бірқатар белгілермен өзгешеленеді.1. Институционалданған (өзінің басқарушы және тәуелді құрылым деңгейі бар әр түрлі мекемелер түрінде ұйымдасқан, төмен шенділердің жоғары шенділерге бағынышты болып, араларында билеу-бағыну қатынастары орнаған) және институционалданбаған (биресми, басқарушы және атқарушы топтар анық, ашық көрсетілмеген) биліктің түрі.2. Жұмыс істеу саласына байланысты билік саяси және саяси емес болып бөлінеді.3. Құқықтық шегіне, құдіретінің мөлшері мен саласына қарай билік мемлекеттік, ассоциативтік болып, сыртқы саясат қатынастарында, дүниежүзілік ұйымдар мен одақтардың халықаралық билігі болып жіктеледі.4. Биліктің субъектісі бойынша парламенттік, үкіметтік, соттық, дербес, ұжымдық, т.с.с. болып топталады.  
5. Қолданылатын әдіс, тәсіліне қарай үстемдік, озбырлық, басқа түрлерді еріксіз көндіру, сендіру, ерік, бедел, т.с.с. билігі болып бөлінеді.6. Әлеуметтік түріне қарай феодалдық, буржуазиялық, т.с.с. болып бөлінеді.Сонымен қатар билікте “объект” , “субъект” деген ұғымдар бар. “Объект”- өзгертуші, “субъект” – іс-әрекетті жасаушы.  
Биліктің объектілері:  
1.Мемлекет.                                6.Әкімшілік. 
2.Ел.                                            7.Ведомстволар. 
3.Аймақ.                                      8.Ұйымдар. 
4.Штат.                                        9.Өндірістер. 
5.Республика.                             10.Жекетұлға. 
Биліктің субъектілері:1.Мемлекет.2.Әлеуметтік топ, тап.3.Әлеуметтік топтар жүйесі. 
4.Әлеуметтік топтарға сүйенген шағын адамдар тобы. 
4.Қоғамның әлеуметтік саласындағы билік1.Институционалдық белгілі құқықтардың өзгелердің сұранымына байланыссыз ықпал жасауы.2.Субъектінің қызметі мен қоғамдық міндеттерді орындайтын қызмет әдістері.3.Қоғамдық пікірлердің даму динамикасына ықпал ету мүмкіндігі.4.Әлеуметтік жағдайларға қол жеткізетін басты критерийлер.5.Белгілі әлеуметтік жағдайдың иелерін көтермелеу.5. Биліктің легитимділігі 
Билік саяси және мемлекеттік болып екіге бөлінеді. 
Саяси билік таптық, топтық және жеке адамның саясатта тұжырымдалған өз еркін жүргізу мүмкіндігін білдіреді.Ал мемлекеттік билікке барлық адамдарға міндетті заңдарды шығаруға жеке құқығы бар заңдар мен ұйымдарды сақтау үшін ерекше күштеу аппаратына сүйенетін саяси биліктің түрі жатады.Мемлекеттік биліктің заңдылығы оның легитимділігінен білінеді. Легитимдік (латын тілінде заңдылық, шындық деген мағынаны білдіреді) дегеніміз- халықтың үстемдік етіп отырған саяси билікті мойындауы, оның заңдылығы мен шешімдерін растауы.Демократиялық жағдайда мемлекеттік билік легитимді болуы үшін мынандай екі шарт қажет.Ол халықтың қалауы бойынша қалыптасуы және көпшіліктің еркіне қарай орындалуы керек. Яғни, мемлекеттік биліктің басшысын белгілі бір мезгілге тура немесе жанама түрде халық сайлауы керек және оның жұмысын бақылап отыруға мүмкіндік болуы тиіс. Мемлекеттік билік конституциялық қағидаларға сәйкес жүзеге асырылуы керек. Немістің көрнекі ғалымы Маркс Вебер билік басына келудегі легитимдіктің үш үлгісін көрсетті:1.Әдет-ғұрыптық легитимдік – халықтың санасына сіңген, әбден бойлары үйреніп, дұрыс деп тапқан салт-дәстүрлерге сүйенеді. Мысалы: хан, патша, сұлтан, т.с.с.2. Харизматикалық легитимдік – ерекше батырлығымен, адалдығымен немесе басқа үлгі – қабілет-қасиеттерімен көзге түскен адамды басшы етіп жариялап, соның соңынан ереді. Мысалы: Мұхаммед пайғамбар, т.с.с.3. Ақыл-парасаттың, құқықтың легитимдігі – қазіргі саяси құрылым орнатқан құқықтың ережелерге, тәртіптің ақыл-ойға сыйымдылығына негізделеді.Мемлекеттік құқықтың тәртіптің легитимдігінің ең биік дәрежесіне Конституция жатады. Мысалы: 1995 жылғы 30 тамызда республикалық референдумда Қазақстан Республикасының жаңа конституциясы саяси билікке нақтылы легитимділік берді. Онда Қазақстан Республикасын демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет деп жариялады. Оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі құқықтары мен бостандықтары Қазақстан Республикасы – призиденттік басқару нысанасындағы біртұтас мемлекет. Мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы-халық. Республикада мемлекеттік билік біртұтас, ол Конституция мен заңдар негізінде заң шығарушы, атқарушы, сот тармақтарына бөлінеді, олардың тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы, өзара іс-қимыл жасау принципіне сәйкес жүзеге асырылады. Республика президенті мемлекет  басшысы, оның ең жоғары лауазымды тұлғасы болып табылады. Ол - халық пен мемлекеттік билік бірлігінің, Конституцияның мызғымастығының, адам және азамат құқықтары бостандықтарының рәмізі әрі кепілі. Парламент - заң шығару қызметін жүзеге асыратын республиканың ең жоғарғы өкілді органы. Сот билігі азаматтардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауды жүзеге асыруға арналған. Конституциялық Кеңес республиканың бүкіл аумағында Қазақстан Республикасының Конституциясы үстінен қарауды қамтамасыз ететін мемлекеттік орган болып табылады.

1.22. Әлеуметтік топтар саясаттың субъекттері мен объектілері ретінде.

Жалпы, Әлеуметтік топ ұғымы мүдделердің, құндылықтарды мен жүріс-тұрыс нормаларының ортақтығы мен айырмашылықтарына орай ел халқының жіктелуін бейнелейді. Әлеуметтік топ – бірігу дәрежесі әрқилы бірлестіктердің құрамын белгілейін өте кең ұғым. Қазіргі қоғамдық ғылымдарда әлеуметтік топтар ретінде таптар, сословиелер, таптар және сословиелер ішіндегі бөлімшелер, этникалық, кәсіптік, жыныстық, жас ерекшеліктік, қоныстық, тұтынкшылық, діни, біліми және басқа да топтар қарастырылады. Әлеуметтік топтар теориясында топтардың үлкен, орта және кіші болып бөлінуі методологиялық мәнге ие.

1) Үлкен  әлеуметтік топтарға ел халқын  қамтитын бірлестіктер кіреді, яғни  олар: сословиелер, таптар, әлеуметтік  жіктер, жыныстық, жас ерекшеліктік, этникалық, діни және т.б. топтар. Үлкен топтар елеулі саяси  ықпалға ие болғандықтан әр  түрлі әлеуметтік қозғалыстардың базалық негізі болуы мүмкін.2) Орташа топтар өндірістік, территориялық бірлестіктер арқылы жасалынады, олардың арасында әр түрлі мүдделер мен саяси бәсекелестіктің болуы мүмкін. Кіші топтарға ең бірінші мүдделерінің ортақтығы негізінде пайда болатын тұрақта немесе уақытша ассоцияциялар жатады. Отбасы, кіші өндірістік бірлестіктер, қоғамдық өмірдің әр түрлі ұйымдары кіші топтардың түрлері. 3) Кіші топтар үшін адамдардың байланыстары тән, адамдар арасындағы өзара қарым-қатынастарды тұлға аралық, моральдық-психологиялық байланыс формалары реттейді. Аталмыш барлық топтық бірлестіктер қандай дәрежеде болмасын қоғамның саяси өміріне қатысып, саясаттың субьектісі бола алады. Осы топтардың ішінде үлкен топтың қызметі ерекше. Субъект (лат. Сөзінен «жату») деп белсенді әс-әрекет жасаушы, санасы бар жеке адам н-е әлеу-к топты айтады. Объект(лат. Сөзінен «қою») деп субъектінің танымдық және басқа іс-әрекеттері неге бағытталса, соны айтады. Жалпы объект зерттелген затты, мыс: саясаттанудың объектісіне саясат, саясат әлемі жатады.

1.23. Саяси билікті жүргізу механизмдері.

Билікті жүргізу механизмдерге әр түрлі  институттар мен әдіс-тәсілдер жатады. Олар: эк-қ қор (қандай билік болмасын оған қаржы-қаражат керек.эк-қ қорға  қоғ-қ өндіріс пен тұтынуға керек, басқа да матер-қ құндылықтар, құнарлы жерлер, мпайдалы қазба байлықтар және т.б. жатады); әлеуметтік-әдіс құралдары (үстемдік етіп отырған билік өзін қолдайтын, ның одан әрі өмір сүруіе мүдделі адамдар іздейді); күш жұмсауқұралдар(олар мемлекетті қорғайды, ішкі тәртіпті сақтайды, саяси билікті құлатуға әрекет жасаушыларға мүмкіндік бермейді. Оған жататындар: әскер, полиция, қауіпсіздік сақтау органдары, сот, прокуратура, т.б.); ақпарат құралдары(қоғамдық пікір тудырып, саяси өмірге ықпал ету). Саясаттануда саяси билік теориясы негізгі орын алды. Ол саясатпен тығыз байланысты және саясаттың, саяси институтар мен барлық саясат әлемінің мәнін түсініп білуге мүмкіндік береді. Себебі саясаттң егізгі мәселесі билік, ал мазмұны билік үшін күрес және билікті жүргізу. Билік жөнінде әр түрлі анықтамалар мен тұжырымдамалар бар. Олар:  елеологиялық, бихевиористік, инструменталистік, структуралистік, конфликтілік, т.б. Билік деп біреулердің екіншілерге әмірін жүргізіп, олардың іс әрекеті, қызмеетіне ықпал етуін айтады. Б. аздамзат қоғамымен  бірге пйда болды. Және оның даму барысында  бола бермек. Ол ең алдымен қоғамдық өндірісті ұйымдастыру үшін керек. Онсыз барлық қатысушы адамдарды біртұтас ерікке бағындыру қиын. Б. адамдар арасындағы қарым қатынастарды, адамдар, қоғам және мемлекеттік саяси институттар арасындағы қатынастардыреттеуге міндетті. Ол қоғамның тұтастығы мен бірлігін қолдау үшін керек.  Биліктің басқа түрлерімен салыстырғанда саяси биліктің мынадай ерекшеліктері бар: оның өктемдік сипаты, биліктерден жоғары тұрады, оның шешімдерін қалғандары, оның бүкіл қоғамның  атынан билік жүргізу,, басқарумен кәсіби айналысатын адамдардың ерекше  тобының болуы, оның көпшілік адамдардың мүддесін қозғауы, басқамекемелерге қарағанда билік органдарының тәуелсіздігі, қоғам өмірінің  жұмыс тәртібін  белгілеуде  жеке дара құқығы, мемлекет шеңберінде ашық күш қолдана  алуы және т.б.

1.24. Саяси партия: анықтамасы, түрлері, саяси билік механизміндегі ролі.

Азаматтардың, әртүрлі әлеуметтік топтардың мүдделерін мемлекекеттік биліктің өкілді және ақарушы жергілікті өзін-өзі басқару органдарында білдіру және оларды қалыптастыруісіне қатысу мақсатында олардың саяси еркін білдіретін Қазақстан Республикасының азаматтарының ерікті бірлестігі саяси партия деп аталады. Саяси партиялардың ерекше белгілері: Аз ғана ұйымдастырушылығының болуы; Бірге қызмет етулерінің арнайы бағдарламасының бар болуы; Ерекше әлеуметтік статусы; Саяси өмірге ықпал етуге деген ұмтылыс. Саяси кампанияларын өткізуі; Мемлекеттегі өзіндік ерекше жағдайы; Саяси тетіктердің қалыптасуы мен қызмет етуіне қатысулары; Партиялардың әлеуметтік базасының болуы. Саяси партияларды жіктеп, жүйелеудің көптеген белгілері мен өлшемдері бар. Институционалдық тәсіл партияларды топтастырғанда ұйымдастыру ерекшелігін басшылыққа алады, либералдық дәстүр идеологиялық байланыстардың сипатына басты назар аударады. М. Дюверже XXғ. 50 жж. сайлаушылар мен белсенділер санына байланысты партияларды кадрлық және бұқаралық деп бөледі. 60жж. аяғында Ла Паломбара Дюверженің көрсеткен екі партиясынан басқа әмбебап партиялар (универсалдық немесе сайлаушылар партиясы) деген үшінші түрін бөледі. Саяси жүйедегі рөлі мен іштей ұйымдастыруына байланысты саяси партияларды төрт түрге топтастырады: авангардтық партиялар (лениндік тұжырымдама); сайлаушылар партиясы; парламенттік партия; қауымдастық партисы. Саяси идеологиясына қарай партияларды бес түрге бөледі: социал-демокр-қ партия; буржуазия-қ; демократ-қ; консервативтік; фашистік партиялар. Партиялар жиылып, партиялық жүйені құрайды. Саяси билік үшін күреске қатысып жүрген саяси париялардың саны жағынан олар көппартиялық, екіпартиялық, бірпартиялық болады. Мемлекеттік билікті жүзеге асыру үшін партиялар коалиция (лат «бірлестік») құруы мүмкін, коалиция деп жалпы мақсатқа жету үшін партиялардың жасаған бірлігін айтады. саяси партиялардың жұмысы әдетте құқықпен немесе Конституциямен реттеледі. Себебі, олардың жұмысы саяси жүйенің принциптері мен мақсаттарына қайшы келмеу керек.

Саяси партиялардың келесідей типтерін көрсетуге  болады:

Кадрлық партия; Бұқаралық партия; Сайлаушылар партиясы;

Күшті құрылымды партия; Ұйымдаса  тіркелген  партиялар;

Бәсекелес партиялар; Патронажды партиялар; Консервативтік партиялар; Реформистік партия; Революциялық партия.

1.25. Биліктің тиімділігі мен легитимділігі.

Билік саяси билік және  мемлекеттік билік болып екіге бөлінеді. Саяси билік таптық, топтың және жеке адам-ң саясатты тұжырымдалған өз еркін жүргізу мүмкіндігін білдіреді. Ал мем-к билікке барлық адам-ға міндетті заң-ы шығаруға жеке-дара құқығы бар заң-р мен ұйым-ды сақтау үшін ерекше күштеу аппаратына сүйенетін саяси билік-ң түрі жатады. Мем-к билік-ң заңдылығы оның легитимділігінен білінеді. Легитимдік (лат заңдылық, шындық) д/з халық-ң үстемдік етіп отырған саяси билікті мойындауы, оның заңдылығы мен шешім-н растауы. Демократиялық жағдайда мем-к билік легитимді болуы үшін мынандай екі шарт қажет: 1) ол халықтың қалауы б/ша қалыптасуы ж/е көпшіліктің еркіне қарай орындалуы керек. Яғни, мем-к билік-ң иесін тура н/е жанама түрде белгілі бір мезгілге халық сайлауы керек ж/е оның жұмысын бақылап отыруға мүмкіндік болуы тиіс; 2)мем-к билік конституциялық қағида-ға сәйкес жүзеге асырылуы керек. Немістің көрнекті ғалымы М.Вебер билік басына келудегі легитимдіктің мінсіз түрлері ретінде 3 үлгісін көрсетті. 1)Әдет-ғұрыптық легитимдік ерте заманнан бастап халықтың санасына сіңген, әбден бойлары үйреніп, дұрыс деп тапқан салт-дәстүрлерге сүйенді.  Билік әкеден балаға мирас болып қалып келді, оны жұрт ата-салтымыз деп мойындап отырды(хан, патша, шах). 2)Харизматикалық легитимдікте өзінің ерекше батырлығымен, адалдығымен н/е басқа үлгілі қабілет-қасиеттеімен көзге түскен адамды басшы етіп жариялап, соның соңынан ереді. Халық тек сол көсемге беріліп, соған ғана сенеді(Ганди, Мұхаммед пайғамбар). Ол адам-р жеке басқа табыну дәрежесіне жетті. Харизма деген сөздің өзі де көсемге, мем-к басқарушы-ң жеке басына табыну деген мағынаны білдіреді. 3)ақыл-парасаттың, құқықтың легитимдігі саяси билік салт-дәстүрге н/е тарихи тұлғаға байл емес, қазіргі саяси құрылым орнатқан құқ-қ ережелерге, тәртіптің ақыл-ойға сыйымдылығына негізделеді. Мұндай легитимділік саяси билік-ң пайда болуы ж/е өмір сүруі демок-қ талап-ға сәйкес келе ме, жоқ па сонымен анықталады. Мем-к құқ-қ тәртіптің легитимдігі-ң ең биік дәрежесіне конституция жатады.    

1.26. Саясат әлеміндегі БАҚ рөлі.

1.27. Әлеуметтік мәртебе тұлғаны іріктеу факторы ретінде.

1.28. Саяси әлеуметтену: анықтамасы, кезеңдері, факторлары.

1.29. Әлеуметтік топтар саясаттың субъекттері мен объектілері ретінде.