Мемлекеттік реттеу – шағын және орта бизнесті дамыту шарты ретінде

     Қазақстан Республикасында ендi ғана жанданып келе жатқан шағын бизнеске несие  беретiн субъект – екiншi деңгейдегi коммерциялық банктер болып табылады. Коммерциялық банктер көбінесе заңды тұлғаларды және қысқа мерзімді несиелеуді жақтайтыны – тарихи қалыптасқан жағдай. Қазақстандық шағын және орта бизнес субъектілерінің екiншi деңгейдегi банктерден коммерциялық несиелер алуы кәсіпорындарды дамыту үшін қаражаттарды толықтырудың іс жүзіндегі негізгі көздерінің бірі болып табылады. Алғашқы құрылу кезінде шағын бизнес несиесіз өз жұмысын атқара алмайды.

     Қазіргі кездегі республикадағы шағын және орта бизнесті несиелеуді дамытуға  кедергі болып отырған негізгі  факторлар мыналар:

     - несие алу барысындағы шарттардың  қатал болуы;

     - несиенің мерзімі мен  пайыздық  ставкаларының бизнеске қолайсыздығы;

     - несиені рәсімдеу процедурасының  ұзақтылығы және оны сақтандыру  қажеттігі;

     - коммерциялық банктердің кепілге  қоятын талаптарының жоғарылығы;

     - әлемдік несие нарықтарындағы  дағдарыстар әсерінен несиелік  ресурстарға қол жеткізу қиындықтары және коммерциялық банктердің жеке ресурстарының аз болуы;

     - мемлекеттік инвестициялық-несиелік  институттардың ресурстарының тиімсіздігі; 

     - мемлекеттің казына қоры арқылы  шағын және орта бизнесті несиелеуге  бөліп отырған қаражатының аз болуы және оның шарттарының қолайсыздығы.

     Банктер кез келген уақытта, қарыз алуға  ниет бiлдiрген субъектiлердi несиелеген кезде пайда болатын несиелiк  тәуекелге ұшырайды. Жалпы отандық  несиелеу тәжірибесі көрсеткендей банктердің кәсіпорындарды қаржыландыру кезінде келесідей факторлар өз әсерін тигізеді.

     2007 жылы Павлодар облысы бойынша  шағын және орта кәсіпкерлік  субъектілерін екінші деңгейлі  банктермен несиелеу 70,5 млрд. теңге  көлемінен 33,2 млрд. теңге (2007ж., деңгейіне  47,1%) көлеміне дейін төмендеді. 2009 жылы 16,1 млрд. теңгеге (2008ж., деңгейіне 49%) Бұл құбылыс екінші деңгейлі банктермен несие алу шартының қатаңдатылуымен байланысты. Екінші деңгейлі банктерге шағын және орта кәсіпкерлік субъектілерінің өтеу мерзімінің асып кетуі көлемінің өсуі байқалды (2008жылды 2009 жылмен салыстырғанда 4,5 есе).

     Екінші  деңгейлі банктің несиелік қаражатын  салалық бөлу құрлымында шағын және орта бизнес үшін соңғы 2 жыл ішінде келесі динамика орын алды:

      1 Сауда-саттық: 1,4 пайыздық тармақ үлесінің өсуі байқалды, 53,03 % құрайды.

      2 Өнеркәсіп: 0,67 пайыздық тармақ үлесінің өсуі байқалды, 16,73 % құрайды

      3 Ауыл шаруашылық: тұрақты төмендеу үлесі байқалады 2009ж басына 7,06 %- 2010 жылдың басына 6,51%

      4 Құрлыс: өсу үлесі байқалады с 2009 жылдың басына 5,29 %., 2010 жылдың басына 7,9 %.

      5 Көлік: 3,8 пайыздық тармақ үлесінің төмендеуі байқалды 2010 жылдың басына 1,04% құрады.

      6 Почта және байланыс: 0,6 пайыздық тармақ үлесінің өсуі байқалды, 0,11 % құрады. 
 

     9 - сурет – 2008 жылы экономика саласы разрезінде екінші деңгейлі банкпен шағын және орта бизнес субъектілеріне берілген несие көлемі 

     Шағын және орта күрделі мәселелерінің бірі – несиелік ресурстарды алудың қиындығы. Өйткені, несие алу үшін кепілге қоятын мүлік, бизнес-жоспар дайындауда қиыншылықтар жеткілікті.

     ҚР  Ұлттық банкінің мәліметтері бойынша, қарастырылған алты жыл аралығында, шағын кәсіпкерлік субъектілеріне берілген несиелердің ағымдағы портфелі 145,4 млрд теңге құрады. Қысқа мерзімді несиелер үлесі 55,9%, орта және ұсақ мерзімді несиелер – 44,1%-ға тең. Қысқа мерзімді несиелер үлес салмағының жоғарылығы екінші деңгейдегі банктердің тез айналатын сауда-делдалдық операцияларды несиелеудегі қызығушылығын көрсетеді.

     Орта  және ұзақ мерзімді несиелердің төменгі  үлесі өндіріс және ауыл шаруашылық секторын қаржыландыру қызығушылығының жоқтығын көрсетеді, ол кепілдікке қойылатын мүліктің жоқтығына, несиелерді алудағы құжаттарды реттеу қиыншылықтарына және банктердің басқада талаптарына байланысты. Жалпы алғанда 2002-2007жж. аралығында ШКС несиелеу өсу үрдісіне ие болып келді

     Соңғы екі жылда Республиканың бюджеттік  қаржыларынан шағын кәсіпкерлік  мұқтаждарына 50 млн теңге бөлінді. Сонымен қатар, әрбір облыс пен  аудандар экономиканың осы секторын жергілікті бюджеттерден қаржыландыруды жүзеге асыруда. 
 
 

4 - кесте – ШКС несиелеудің негізгі көрсеткіштерінің өсу деңгейі 

     Қарастырылған аралықта елдің экономикасына бағытталатын несиелердің жалпы сомасының  базалық кезеңмен салыстырғанда 2009 жылы 71,6 млрд теңге-ден 672,4 млрд теңгеге дейін немесе 9,4 есеге, соның ішінде шағын кәсіпкерлік субъектілерінің несиелері 22,9 млрд теңгеге немесе 6,3 есе өскенін көреміз. Несиелеу аумағының күрт кеңейуі  біріншіден 1997-1998 жылдары субъектілердің нормативті-құқықтық базасын дайындаумен; екіншіден, ШКС тез қарқында өсуімен түсіндіріледі. Елде қысқа мерзімді несиелеу көлемдерінің  20,1 – 67,6 млрд тг немесе 47,5 млрд теңге сомасына жоғарыласа, өз кезегінде орташа және ұзақ мерзімді несиелеу 2,8-ден 77,8 млрд теңге немесе 75,0 млрд теңге ұлғайды.

     Сонымен қоса, ұлттық валютада несиелеу көлемдері 13,0-ден 53,2 млрд теңге дейін немесе 309,2%, ал шет елдік валютада несиелеу көлемдері 9,9-дан 92,2 млрд теңге дейін  немесе 9,3 есе өседі. ШКС белгілі  бөлігі несиелерді шетелдік валютада алуды ұнатады. Сөйтіп, 2004 жылы ұлттық валютадағы несиелердің үлесі 36,6% тең болды, ал шетелдік валютада 63,4%. Осыған қарамастан, ШКС бөлінетін несиелердің үлес салмағы 31,9-тен 21,6% дейін төмендеді.

     Азия  даму банкінің (АДБ) қаржылық бағыты аймағында 67 жоба 37,7 млн АҚШ долларына қаржыландырылады. ЕБРР займын игеру басында 20285 жоба 139,98 млн АҚШ долларына қаржыландырылды, оның 58,3% – микро несиелер (1915 жоба 81,57 млн АҚШ долларына) және 41,7% шағын несиелер (1134 жоба 58,41 млн АҚШ долларына). АДБ несиелік қаржыларына ауыл шаруашылық кісіпкерлерінің кең қол  жетімділігін қамтамасыз ету мақсатында несиелерді беру құрылымы өзгертілді, яғни нақты несиелердің сомасынан айналым қаржыларын толықтыруға бағытталатын, несиелер үлесі 20-дан 60%-ға дейін ұлғайтылды.

     Сондықтан, екінші деңгейдегі банктердің жүргізіп жатқан несие саясатының арқасында да соңғы жылдары шағын және орта бизнес субъектілеріне берілген несиелер көлемінің қарқынды өсіміне қол жеткізуге мүмкіндік туды: республикада ЕДБ-нің шағын кәсіпкерлік субъектілеріне берілген несиелердің жиынттық мөлшері 2007 жылдың ақпан айында 205 322 млн теңгені құрады 

% 
 
 
 
 
 

    10 - сурет – Шағын кәсіпкерлік субъектілерін несиелеу динамикасы, % 

     Екінші  деңгейдегі банктердің аймақтары бойынша  шағын және орта бизнес субъектілеріне берген несиелерінің құрлымында дербес кәсіпкерлік қаласы – Алматы ең үлкен орынды алады. Ресми статистика мәліметтері бойынша (2009 ж.) Алматы қаласында 27677 кәсіпорын жұмыс істейді. Олардың ішінде сауда саласында – 13764 (50,3%), өнеркәсіпте – 2742 (9,8%), құрылыста – 2661 (9,5%), көлік пен байланыста – 1820 (6,5%), қонақ үйлер, мейрамханалар және басқа да қызмет түрлері – 6690 (23,8%).

     Екінші  деңгейдегі банктердің аймақтары бойынша  шағын және орта бизнес субъектілеріне берген несиелерінің құрлымында дербес кәсіпкерлік қаласы – Алматы ең үлкен орынды алады. Ресми статистика мәліметтері бойынша (2009 ж.) Алматы қаласында 27677 кәсіпорын жұмыс істейді. Олардың ішінде сауда саласында – 13764 (50,3%), өнеркәсіпте – 2742 (9,8%), құрылыста – 2661 (9,5%), көлік пен байланыста – 1820 (6,5%), қонақ үйлер, мейрамханалар және басқа да қызмет түрлері – 6690 (23,8%).

     Екінші  деңгейдегі банктердің аймақтары бойынша  шағын және орта бизнес субъектілеріне берген несиелерінің құрлымында дербес кәсіпкерлік қаласы – Алматы ең үлкен орынды алады. Ресми статистика мәліметтері бойынша (2009 ж.) Алматы қаласында 27677 кәсіпорын жұмыс істейді. Олардың ішінде сауда саласында – 13764 (50,3%), өнеркәсіпте – 2742 (9,8%), құрылыста – 2661 (9,5%), көлік пен байланыста – 1820 (6,5%), қонақ үйлер, мейрамханалар және басқа да қызмет түрлері – 6690 (23,8%).

     Жеке  кәсіпкерлер ретінде тіркелгендер – 2060 адам, 2004 жылдың сәйкес кезеңімен  салыстырғанда 48%-ға көп. Бұл аталған  сандар Алматы қаласында шағын және орта бизнестің қарқынды дамуын қөрсетіп отыр. Алайда республиканың басқа да аймақтарында даму жағдайлары байқалуда.

     Қарастырып  отырған мерзім аралығында екінші деңгейдегі банктердің шағын кәсіпкерлікке  экономика салалары бойынша несиелер құрылымы айтарлықтай өзгерген жоқ. Мәліметтерден көріп отырғанымыздай, екінші деңгейдегі банктердің шағын кәсіпкерлікке экономика салалары бойынша несиелерінің жартысынан астамы сауда саласындағы кәсіпорындарға жұмсалды. 

     11 - сурет 2009 жылы экономика саласы разрезінде екінші деңгейлі банкпен шағын және орта бизнес субъектілеріне берілген несие көлемі 

     Қазақстандық  коммерциялық банктер жалпы 2009 жылы 57 млрд теңге көлемінде несие  берді. Шағын және орта бизнес субъектілеріне тиетін үлес 20-30%-дан аспайды. Мысалы: 2008 жылғы есептегенде барлық деңгейдегі борыштар сомасы 1,5 трлн теңгеге жеткен. Сондықтан банкер нақты секторды несиелеудің орнына  құнды қағаздар нарығында қызмет еткенді дұрыс көреді. Шағын және орта кәсіпкерлікті жетілдіру және оның рөлін көтеру дамыған елдерге ғана емес, сонымен бірге Азия, Африка және Латын Америкасына көптеген дамушы мемлекеттеріне тән екендігін атап өту қажет. Қазіргі кезде дамушы мемлекеттердің едәуір бөлігінің экономикалық саясатының негізгі бағыты экономикасы дамыған елдер тәжірибесі мысалында ұсақ өндірісті дамыту және оның орта және ірі кәсіпкерлікпен байланысын нығайту болып табылады.

     Сауда қызметі шағын кәсіпорындарға неғұрлым қол жетерлік, себебі үлкен капитал  жұмсалымын, тауарлы-материалды запастарды қажет етпейді, сондай-ақ ақша қаражаттарының тез шалымдылығын қамтамасыз етеді.

     Шағын және орта бизнес субъектілерін қаржыландыруды жандандыру отандық экономиканы  дамытудың ең өзекті мәселелерінің  бірі. Себебі, олар арқылы әлеуметтік-экономикалық дамудың көптеген мәселелерін шешеді: өндіріс өнеркәсібін модернизациялауды және кеңейтеді, бәсекеге қабілетті өнімдерді шығарады, жұмыс орны санын өсіреді, халықтың әл-ауқатының жалпы деңгейін көтереді.