Мемлекеттік бюджет

              Салық заңнамасын жетілдіру, алдымен, жұмыскерлер табысының салық жүктемесін төмендетуге бағытталған. Бұл шара жалақы қорын жария етуге мүмкіндік береді, бұл түсетін салықтың мөлшерін тек қана сақтап қалуға емес, ұлғайтуға да мүмкіндік береді. Солай, былтырғы жылмен салыстырғанда, ағымдағы жылы төлеу көзінен салынатын жеке табыс салығы бойынша түсімдердің 4 663 460 мың теңгеге және әлеуметтік салықтың 6 836 644 мың теңгеге ұлғаюы күтіледі.

              Алдағы жылға арналған салық саясатының негізгі басымдықтары салық жинау деңгейін көтеру, салық салу және салықтық әкімшілендіруді ықшамдау, салық санын белсендендіру мен шағын және орта бизнес субьектілері үшін арнайы салықтық түзімдерді қолдану тетігін жетілдіру болуы керек.

«Жалпы сипаттағы мемлекеттік қызмет көрсетулер» функционалдық тобы бойынша 2007 жылы – 919,2 млн. теңге, 2008 жылы – 936,3 млн. теңге, 2009 жылы – 929,9 млн. теңге шығыстар болжанады.

              «Қорғаныс» атқарымдық тобы бойынша шығыстар 2005 жылы 67,7 млн. теңге сомасында орындалды. Әкім қарауындағы аумақта қорғаныс, төтенше жағдайлардың салдарын ескерту мен жою және зардап шеккен халыққа көмек көрсету саласындағы іс-шараларды іске асыру мақсатында Астана қаласының бюджетінен қаражат бөлу 2007 жылы – 112,9 млн. теңге, 2008 жылы – 119,7 млн. теңге, 2009 жылы – 126,9 млн. теңге көлемінде анықтау жобалануда.

              «Қоғамдық тәртіп және қауіпсіздік» функционалдық тобы бойынша шығыстар 2005 жылы 2 187,0 млн. теңге сомасында орындалды. Үш жылдық кезеңге шығыс сомасы мына көлемдерде болжанады: 2007 жылы – 3 581,1 млн. теңге, 2008 жылы –3 796,0 млн. теңге және 2009 жылы – 4 023,9 млн. теңге.

              «Елді мекендерде жол қозғалысын реттеу бойынша құралдар мен жабдықтарды іске қосу» бағдарламасы бойынша 2005 жылы кассалық шығындар бойынша шығыстар 194,1 млн. теңге нақтыланған жоспарда 194,1 млн. теңгені құрады. Шығыстар 2007 жылы – 504,3 млн. теңге, 2008 жылы – 534,6 млн. теңге, 2009 жылы – 566,7 млн. теңге көлемінде болжанады. Іс-шараларды іске асыру жол қозғалысының қауіпсіздігін, жөнделген жолды сақтауды, іркілістер мен жол-көлік оқиғаларның азаюын қамтамасыз етеді.

              Білім беру функционалдық тобы бойынша шығыстар 2007 жылы – 11 189,9 млн. теңге сомасында, 2008 жылы – 13 183,3 млн. теңге сомасында, 2009 жылы – 10 999,9 млн. теңге сомасында болжанады.

              Астана қаласы бойынша 2007-2009 жылдарға арналған инвестициялық жобалар тізбесіне сәйкес білім беру обьектілерінің құрылысына және қайта жаңғыртуға республикалық және жергілікті бюджеттен 15 776,5 млн. теңге жоспарлануда (2007 жылы – 4 645,2 млн. теңге, 2008 жылы – 6 705,5 млн. теңге, 2009 жылы – 4 425,6 млн. теңге).

              Астана қаласының білім беру мекемелері мен ұйымдарының күрделі жөндеуіне 2007 жылы – 337,0 млн. теңге, 2008 жылы – 337,0 млн. теңге, 2009 жылы – 337,0 млн. теңге бөлу жоспарлануда.

              «Денсаулық сақтау» функционалдық тобы бойынша шығыстар 2007 жылы 12 565,9 млн. теңге, 2008 жылы – 10 723,0 млн. теңге, 2009 жылы – 13 594,1 млн. теңге жоспарлануда.

              «Астана қаласының денсаулық сақтау ұйымдарын 2007-2009 жылдары күрделі жөндеу және материалық-техникалық жарақтандыру бағдарламасын» іске асыруға жергілікті бюджеттен барлығы 1 986,2 млн. теңге, оның ішінде жылдар бойынша 2007 жылы – 623,9 млн. теңге, 2008 жылы – 661,3 млн. теңге, 2009 жылы – 701 млн. теңге қарастырылуда. Денсаулық сақтау саласында 2007-2009 жылдарға арналған құрамында ауысымда 350 келушіге арналған үлкендер, ауысымда 150 келушіге арналған балалар емханасы бар алты амбулаторлық-емханалық кешеннің құрылысы жоспарланды.

              «Әлеуметтік қамтамасыз ету және әлеуметтік көмек» функционалдық тобы бойынша 2007 жылға 1 741,1 млн. теңге сомасында шығыстар қарастырылған. 2008 жылға арналған болжам 1 805,6 млн. теңгені құрады, 2009 жылға арналған – 1 895,1 млн. теңге.

              «Тұрғын үй коммуналдық шаруашылық» функционалдық тобы бойынша 2007 жылы – 49 825,6 млн. теңге, 2008 жылы – 49 556,5 млн. теңге, 2009 жылы – 63 827 млн. теңге болжануда.

              «Елді мекендердің санитарлығын қамтамасыз ету» бағдарламасы бойынша шығындар 2007 жылы 1 738,3 млн. теңге сомасында жоспарланды («Сарыарқа» ауданы – 704,2 млн. теңге, «Алматы» ауданы – 1 034,1 млн. теңге).

              Мақсатты ағымдағы трансферттер мен республикалық бюджеттің даму трансферттері Астана қаласы бойынша бюджетаралық қатынастарды жедел реттеудің құралы ретінде қызмет етеді.

3   ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІНДЕГІ МӘСЕЛЕЛЕРДІ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ

3.1  Қазақстан Республикасындағы бюджетті қалыптастыру үрдісін жетілдіру

              Бюджет саласында қаржылық менеджменттің немесе қаржыны басқарудың тиімді жүйесін жасау қажеттілігі айтпаса да түсінікті. Экономиканың мемлекеттік секторын әрдайымғы реформалауға және оңтайлы етуге қарамастан, бюджетті секвестрлеу, салықтық және бюджеттік заңнаманы өзгерту, бюджеттің шығысты және кірісті бөліктеріндегі жүйелік диспропорцияларды жою әзірге болмай тұр. Үкімет және биліктің жергілікті органдары қаржылық резервтерді тапжылмай іздеумен айналысуда, бірақ бұл жүйесіз ұмтылыстар қалыптасқан қиын жағдайды жақсартуға жағдай жасамайды.

              Қазақстан Республикасындағы бюджетті құру тәжірибесі кемшіліктерге ие:

–      мемлекеттік бюджет көп деңгейлі, көп құрамды күрделі жүйе бола отырып, біртұтас емес жүйе ретінде құрылады, республикалық және жергілікті бюджеттер арасындағы өзара байланыс жойылған;

–      атқарушы биліктің жергілікті органдары салықтық базаның ұлғаюына қызығушылық танытпайды, себебі белгілі бір деңгейде кіріс бөлігі Үкіметпен бекітілген жан басына шаққандағы бюджеттік қамтамасыз ету нормалары негізінде құрылады және кірістердің барлық қол жеткізілген өсімі республикалық бюджетке аударылады.

–      жан басына шаққандағы қамтамасыз ету нормативі шамадан тыс іріленген, төмендетілген және минималды қажетті шығындардың бірліктік нормаларына сәйкес келмейді, осының нәтижесінде жергілікті бюджеттің қарыз көлемі тәжірибе жүзінде төмендемейді және кейбір облыстарда бюджет көлемінің 30% дейін жетеді.

–      шығындардың көптеген обьектілері мен түрлері бойынша әлеуметтік және экономикалық нормативтердің болмауы бюджетті құру үрдісін және оның орындалуын бақылауды қиындатады, бюджеттің бірнеше рет нақтылануына және секвестрленуіне алып келеді;

–      салалар, бағдарламалар, функционалды топтар, аймақтар арасында шектелген бюджеттік ресурстарды бөлу субьективті фактордың басымдығымен жүргізіледі;

–      бюджеттің орындалуын бағалау жүйесінің болмауы бюджеттік қаражаттарды тиімсіз қолдануға алып келеді.

Қазіргі кезде аталған мәселелерді шешу бюджетті орталықсыздандырумен байланысты деген пікірлер қалыптасқан. Бюджеттік түсімдерді қысқарту жағдайында шығыстарды сақтау немесе ұлғайтуды талап ететін топтар жағынан саяси қысымдар, Үкіметті мемлекеттік бюджеттің баптарының бөлігін биліктің жергілікті органдарына аударуына мәжбүрлейді. Осының нәтижесінде қазір жергілікті бюджеттерден жергілікті ғана емес, жалпы ұлттық маңызға (соның ішінде әлеуметтік қамтамасыз етуге, қорғанысқа, қоғамдық тәртіпті күзетуге кететін шығыстар) ие мемлекеттік шығыстардың біраз және ұлғая беретін үлесі қаржыландырылады. Мемлекеттік мекемелерді жекешелендіру нәтижесінде әлеуметтік кажеттіліктерге және инфрақұрылымға кететін шығыстар да жергілікті бюджеттерге жүктелген. Сол уақытта жергілікті бюджеттердің жеке кірістері өсіп кеткен шығыстарға әлдеқайда дәл келмейді. Оған қоса, көптеген себептерге байланысты жергілікті салықтардың үлесі әрдайым төмендеуде. Жергілікті органдарға шығыстардың біраз бөлігін аудара отырып, Үкімет олар өздерінің шығыстарын өздері дербес қысқартуға мәжбүр болады деген оймен, олардың кірістерінің сәйкесінше ұлғаюын қамтамасыз етпеді. Бұл шын мәнінде жергілікті бюджеттерді шектейді, осының нәтижесінде шығындардың көптеген баптары бойынша қарыз жинақталады. Жалақы бойынша қарыздарды жабу үшін жергілікті органдар бюджеттік ссудалар және коммерциялық несиелер алуға мәжбүр болады. Бюджеттің тапшылығынан, олар өздерінің қарыздары бойынша есептесе алмайды. Қарыздар тоқтамастан өседі, ал бюджеттік алымдардың қалыптасқан жүйесі оларды жабуға кедергі жасайды. Үкіметпен жергілікті салықтар базасын төмендетуге және алынып бітпеген кірістерді қайта қалпына келтіру бойынша шаралар қолданбауға алып келетін шешімдер қабылданады. Осындай тәжірибе экономиканың тұрақсыздануына және бюджет құрылымында айқындылықтың бұзылуына алып келуі мүмкін. Нәтижесінде салықтық өкілеттіктердің орталықсыздандырылуымен еріп жүрмейтін, шығыстардың орталықсыздандырылуы аймақтардың одан да үлкен теңсіздігіне алып келеді.

Әрине, бюджеттердің парасатты орталықсыздандырылуы пайдалы болып табылады. Ол жергілікті органдардың, халыққа ұсынылатын мемлекетпен кепілдендірілген қызметтердің сапасы және мөлшері үшін жауапкершілігін жоғарылатады. Бірақ жауапкершіліктің жоғарылауы сәйкесінше өкілеттіктердің және бастысы, оларды жүзеге асыру үшін жеткілікті қаражаттардың болуын ұйғарады. Дегенмен, бұл компоненттер әзірге теңдестірілмеген. Сондықтан қазіргі уақытта жарияланған бюджеттік орталықсыздандырылу принципі нақты мазмұнмен толтырылуы қажет. Бюджеттің шығыстары мен кірістерін бөлуді мемлекеттік басқарудың әр түрлі деңгейлері арасында функцияларды айқын бөлу негізінде жүргізу қажет. Қазіргі уақытта көптеген мемлекеттік қызметтер жергілікті жерде және орталықта қосарланады. Мысалы, өртті қадағалау қызметі орталықта да, жергілікті жерде де іске асырылады – бұл жүйені қаржыландыру республикалық бюджеттен де, жергілікті бюджеттен де жүзеге асырылады. Сол сияқты ветеринарлық қызметтер, тәртіп сақтауды қадағалау қызметтері және т. б. жүйелерін қаржыландыру бөлігінде де жағдай осындай болып тұр. Әдістемелік жағынан биліктің орталық органдарына таза мемлекеттік қызметтерді қалдырған дұрыс болар еді: әскерді, мемлекеттік қауіпсіздік, әділет комитеттерін және т.б. қаржыландыру, ал жергілікті халықтың мүддесіне қатыстының барлығын биліктің жергілікті органдарына тапсыру. Бюджеттік үрдістің бірлік принципін қамтамасыз етуді әлеуметтік-экономикалық қамтамасыз етудің нормативтерін орнату және оның орындалуын бақылауды күшейту жолымен іске асыру қажет [22, 58 б].

Биліктің жергілікті органдарының кірістері мен шығыстары арасындағы сәйкессіздік үкіметтік құрылымдардың әр түрлі бөлімдері арасында қаражаттарды қайта бөлуді қажет етеді – биліктің жергілікті органдарымен ұсынылатын, жергілікті бюджеттердің жасырын тапшылығын жабу үшін және коммуналдық қызметтердің минималды деңгейін қамтамасыз ету үшін (теңестіру). Аталған міндетті жүзеге асыру үшін қаржылық жүйенің әрекет ету өнімділігін және оның жұмысының тиімділігін жоғарылатуға бағытталған бюджеттік жоспарлаудың жаңа әдістемесін жасау қажет.

Кешенді бюджеттік жоспарлау және бағдарламалаудың негізгі әдістемелік алғышарты болып халықты мемлекетпен кепілдендірілген қызметтермен қамтамасыз етудің ғылыми негізделген нормалар жүйесі табылады. Көптеген әлеуметтік нормативтер салалық нормативті құжаттар нормаларында жоспарлы экономика кезеңінде орнатылған болатын. Олар талап етілетін елді мекеннің бір мың тұрғынына есебінде орындардың, кереуеттердің, шаршы метрлердің талап етілетін мөлшері болып табылады. Көптеген әлеуметтік нормалар ескірді және қайта қарастыруды талап етеді. Әлеуметтік нормалар – бұл біз жоспарланған кезеңде қол жеткізгіміз келетін қызмет көрсету деңгейі [23, 88 б].