Ұлттық экономикалық қауіпсіздік және қазіргі жағдайдағы Қазақстанның шаруашылық стратегиясы

Халықаралық ұйымдардың болжамдары бойынша 2011–2015 жылдары мұнайдың әлемдік бағасы барреліне 75–85 доллар шегінде болады.

Сонымен қатар, ғаламдық экономиканы  қалпына келтірудің белгіленген  үрдісі орта мерзімді кезеңде тұрақсыз болып қалуы мүмкін. Әлемдік экономиканың болжанып отырған өсіміне қарамастан, жағдайдың нашарлап кетуіне және әлемдік экономиканы қалпына келтіру кідірісіне алып келуі ықтимал бірқатар тәуекелдер мен белгісіздіктер бар.

Дамыған елдерде жекеменшік тұтыну мен инвестициялар жұмыссыздықтың өсуінің жалғасуы мен дағдарыстың  салдарынан халық әл–ауқатының қысқаруы нәтижесінде төмен деңгейде қалуда.

Қаржы және нақты секторлары өз еркімен  көтерілуге және сауығуға әлі де қабілетсіз болғандықтан, экономикаға белсенділікті  қолдау үшін мемлекеттік құйюларды  кенеттен тоқтату кезекті құлдырауға алып келуі мүмкін.

Қаржы секторындағы реформалар жағымды  жылжуларға алып келмесе, жоғары жұмыссыздық  пен экономика секторларының  әлсіздігі салдарынан қаржы нарығының  жағдайы қайтадан нашарлап кетуі  мүмкін.

Дамыған елдердегі өсіп жатқан мемлекеттік  қарыз экономиканы қолдау бойынша қысқа мерзімді шаралардың нәтижесі ретінде орта мерзімді перспективада сондай–ақ тәуекел болуыда мүмкін. Егер шетелдік инвесторлар өсіп жатқан мемлекеттік қарызды тұрақсыз және негативті фактор ретінде қабылдаса, мұндай елдерге инвестициялық ағымдар едәуір қысқаруы мүмкін.

Дамушы елдердегі монетарлық саясаттың  қаталдануы экономика өсуінің біртіндеп  жабылатын бюджеттік құюларға тәуелділігін сақтап қалады. Осыған орай Қазақстан  үшін шикізат нарықтарында сұраныс  стагнациясының қосымша тәуекелі пайда болады. Дамушы нарықтардағы экономиканы ынталандыру бағдарламаларының кенет жабылуы Қазақстан тауарларының экспортына зиянды әсер етеді.

АҚШ долларымен саудаланатын ресурстардың әлемдік бағалары серпіні құбылмалы  болуы мүмкін және бір жағынан АҚШ долларының айырбастау бағамының өзгеруіне байланысты болады.

Әлемдік экономиканың даму үрдістері және Қазақстан экономикасы  дамуының сыртқы жағдайлары әлемдік  экономиканың серпініне, мұнайдың әлемдік  бағасының деңгейіне және әлемдік  қаржы нарықтарындағы жағдайға байланысты дамудың үш ықтимал сценарийін қарастыруға мүмкіндік береді.

1–нұсқада (пессимистік  сценарий) орта мерзімді перспективада  әлемдік тауар және қаржы нарықтарындағы  жағдайдың нашарлауына қатысты  барынша пессимистік болжамдар  көзделуде.

Осы сценарий бойынша  мұнайдың әлемдік бағасының (Brent)              2011–2015 жылдары бір барреліне 35 АҚШ долларына дейін төмендеуі, сондай-ақ 2011 жылы металдар бағасының 2009 жылдың ең төменгі деңгейіне дейін төмендеуі, 2012 жылдан бастап одан әрі шамалы өсуі болжанады.

Әлемдік қаржы  нарықтары сыртқы қарыз алу үшін жабық болады.

2–нұсқада (базалық)  әлемдік тауар және қаржы нарықтарындағы  жағдай тұрақтанады деп болжануда.

2011–2015 жылдары мұнайдың әлемдік бағасы бір барреліне орташа     65 АҚШ доллары деңгейінде болады.

Орта мерзімді кезеңде металдардың әлемдік  бағасы 10–15%–ға артады.

3–нұсқа бойынша  (оптимистік сценарий) мұнайдың әлемдік  бағасы    2011–2015 жылдары бір барреліне орташа 80 АҚШ доллары деңгейінде болады.

Орта мерзімді кезеңде металдарға әлемдік бағаның 20–25%-ға өсуі болжанады.

Әлемдік экономикадағы  және әлемдік тауар нарықтарындағы ағымдағы жағдайды ескере отырып, барынша  ықтимал 2-нұсқа болып табылады. Экзогенді параметрлердің шешуші мәндері осы нұсқа бойынша дамудың қалыптасқан үрдістеріне жақын.

Дамудың ішкі жағдайлары

Дағдарыс кезеңінен  кейін Қазақстан экономикасы  дағдарыстан кейінгі даму кезеңіне кіреді, ол өсуді қалпына келтіру  кезеңі және экономиканың сапалы және теңгерімді өсуі кезеңінен тұратын болады.

Өсуді қалпына  келтіру кезеңінде теңгерімді және сапалы өсу кезеңіне өту үшін негіз  қалыптасатын болады.

Қазақстан экономикасы  орта мерзімді кезеңде әлемдік экономикалық жүйедегі үрдістерге, әлемдік тауар және қаржы нарықтарындағы коньюнктураға тығыз байланыста бола отырып дамиды.

Дамудың сыртқы жағдайларын ескере отырып, 2011–2015 жылдары  Қазақстан экономикасы келесі ішкі факторлардың әсерінен дамитын болады.

Әлемдік экономиканың жандануына және Қазақстанның экспорттық өнімдеріне сыртқы сұраныстың артуына қарай өнеркәсіп өндірісінің өсуі қалпына келеді. Осылайша, металлургия саласындағы және тау-кен өнеркәсібінің ілеспе салаларындағы белсенділік артады.

Бұдан басқа, 2011–2015 жылдары Қазақстанда мұнай және табиғи газ өндіру салаларында осы энергия ресурстарын өндіру көлемінің артуынан көрінетін белсенділік байқалатын болады.

Сонымен қатар, перспективада экономикалық өсудің тұрақты және серпінді қарқындарын  қолдау үшін әлемдік экономиканың даму серпініне қатты байланысынан аулақтану қажет. Сондықтан, орта мерзімді кезеңде экономикалық дамудың тұрақтылығы экономикалық өсу көздерінің сұраныс пен ұсыныстың ішкі факторларына, олардың ішкі сұранысқа бағытталған шикізаттық емес салаларды және әлемдік нарықта бәсекеге қабілеттілігі бар салалардың өсуі мен дамуын қамтамасыз етудегі рөлін жоғарылатуға қайта бағыттауда болады.

Экономиканы әртараптандыру және шикізаттық емес салалардың дамуына  Ел экономикасын үдемелі индустриялық-инновациялық дамыту жөніндегі 2010–2014 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарлама (бұдан әрі – ҮИИДМБ) жәрдем береді.

Экспорталатын тауаларға сұранысты қалпына  келтірудің және қолайлы баға коньюнктурасының аясында Индустриаландыру картасының инвестициялық жобаларын іске асыру  экономиканың өсуіне жақсы жағдай жасайды.

Ішкі өндірістің өсуі және сыртқы сауда көрсеткіштерінің ұлғаюы көрсетілетін көлік қызметтері және сауда көлемдері секторларындағы  өсуді қалпына келтіруге ықпал  ететін болады.

Бұдан басқа, шағын  және орта бизнес саласындағы экономикалық белсенділікті арттыруға «Бизнес-2020 жол картасы» бағдарламасы шеңберінде іске асырылатын нақты сектордағы кәсіпорындарды сауықтыру және олардың қызметін ынталандыру шаралары ықпал ететін болады [4, 5].

Сонымен қатар, экономикалық дамудың одан арғы үрдісі көбінесе экономика секторларын мемлекеттік дағдарысқа қарсы қолдаудың жабылуы кезінде дамудың теңдестірілуін қамтамасыз етуге байланысты мәселелерді шешу сипатымен анықталады.

Банктердің  ақша ұсынысының қажетті деңгейін және экономиканы кредиттеу көлемін қамтамасыз ету экономиканың өсуін ынталандыратын фактор болып табылады. Сыртқы борышқа қызмет көрсету бойынша негізгі соманы өтеу, банк активтерінің сапасының жақсаруы нәтижесіндегі банк секторының оңалуы екінші деңгейдегі банктердің кредиттеу белсенділігінің артуына жол ашады. Экономика субъектілерінің банк жүйесіне сенімін арттыру депозиттік базасының өсуін және ішкі көздердің есебінен банктердің ресурстық базасының толығуын қамтамасыз етеді.

Дағдарысқа  қарсы шараларды (алдыңғы жылдардағы құйылымдар нәтижесіндегі инфляциялық қысым) іске асыру кезеңінде жиналып қалған ілеспе тәуекелдер және серпінді өсу кезеңіндегі (қарыз жүктемесі, экономиканың «қызып кетуі») экономикалық жүйеге тән тәуекелдер экономиканың дағдарыстан кейінгі қалпына келуі және өсуімен қоса жүретіні сөзсіз.

Ішкі әлеуетті толық іске асыру перспективада  дағдарыстан кейінгі кезеңде  нарықтағы бәсеке шиеленісіне дағдылану, сондай-ақ ұзақ мерзімді перспективадағы  сынақтарға бейімделу үшін жеткілікті экономикалық өсудің тұрақты қарқынын қамтамасыз етеді.

  Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық  дамуының нысаналы индикаторлары

Елдің 2011–2015 жылдары әлеуметтік-экономикалық дамуы 2020 жылға қарай Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспарында айқындалған әлеуметтік–экономикалық дамудың нысаналы индикаторларына қол жеткізуге мүмкіндік береді.

2020 жылға қарай  2009 жылғы деңгеймен салыстырғанда  үш еседен артық экономиканың  өсуінің қамтамасыз ету мақсатында 2015 жылға қарай нақты ЖІӨ–ні 20,0%–дан  артық ұлғайту көзделеді.

Қазақстан азаматтарының  әл–ауқаты деңгейін арттыру мақсатында жан басына шаққандағы ЖІӨ 2015 жылы 12 мың АҚШ доллары деңгейіне  дейін жеткізілетін болады.

Ұзақ мерзімді кезеңдегі инфляция деңгейінің төмендеуіне  оның деңгейін орта мерзімді кезеңде 6,0-8,0% дәлізінде ұстап қалу ықпал ететін болады.

Жұмыссыздық деңгейін 2020 жылға қарай 5%-дан аспайтын деңгейде қамтамасыз ету үшін 2011–2015 жылдары  оның 5,5%–ға дейін төмендеуі жоспарланып  отыр.

Экономикалық  саясаттың мақсаттары мен міндеттері.  2011–2015 жылдарға арналған экономикалық саясаттың мақсаты – стратегиялық міндеттерді орындауға қажетті экономиканың сапалы және теңгерімді өсуін қамтамасыз ету болады.

Қолайлы макроэкономикалық  ортада экономиканың сапалы, тұрақты  және теңгерімді өсуін қолдау мүмкін. Өз кезегінде, орта мерзімді кезеңдегі экономиканың өсуінің теңгерімділігі мен тұрақтылығы шикізаттық емес секторды ішкі және де сыртқы сұраныстарға бағдарлау арқылы дамытумен қамтамасыз етілуі тиіс.

Экономикалық  саясат шеңберінде қойылған мақсатқа жету үшін мынадай негізгі міндеттер шешілетін болады:

макроэкономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету;

экономиканы жаңғырту және әртараптандыру;

өңірлік деңгейде өндіріс факторларын тиімді пайдалануды  арттыру.

Қойылған міндеттерді  орындау үшін ақша–кредиттік, фискалдық және құрылымдық, инвестициялық және салалық саясаттар құралдарын теңгерімді пайдалануды қамтитын, макроэкономикалық саясатты іске асырудың біртұтас жүйесін қалыптастыру қажет.

Қазақстан экономикасын қалпына келтіру кезеңі экономиканы  диверсификациялауға, қаржы секторын нығайтуға, іскерлік және инвестициялық ахуалды жақсартуға, адам ресурстарын дамыту және елдің индустриялық–инновациялық үдемелі дамуына ықпал ететін институционалдық базаны нығайтуға бағытталған теңгерімді саясат жүргізумен сипатталатын болады.

Орта мерзімді перспективадағы мемлекеттің экономикалық саясатының шешуші бағыттары дағдарыстан  кейінгі дамуға дайындық, тұрақты  экономикалық өсу, гүлдену және қазақстандықтардың әлеуметтік әл–ауқатты болуына қол  жеткізу үшін адам капиталының бәсекеге қабілеттілігін арттыру және инфрақұрылымды дамыту мен индустрияландыру арқылы әртараптандыруды жеделдету болып табылады.

Әртараптандыру  шеңберінде экстенсивтік, шикізат жолы арқылы дамудан индустриялық–инновациялық  дамуға өту жүзеге асырылатын болады. Инфрақұрылымдық саясат шеңберінде жүргізілген энергетика, көлік және телекоммуникация салаларын жаңғырту экономиканы үдемелі әртараптандыру және шетел инвестицияларын елімізге тартуға ықпал етеді.

Қойылған басымдықтарды  іске асыру негізі ретінде ақша–кредиттік, фискалдық, құрылымдық, салалық және инвестициялық реттеулер кіретін тиімді макроэкономикалық саясат шараларын біртіндеп өткізуді болжайды.

Ақша–кредит саясаты және қаржы секторын реттеу саласындағы саясат

Ақша-кредит саясатының негізгі мақсаты – бағаның тұрақтылығын қамтамасыз ету. Республикасының Ұлттық банкінің осы мақсатқа қол жеткізу Қазақстан жөніндегі шаралары экономиканың өсуін қолдау, депозит нарағындағы потенциалды дамыту, сонымен бірге банк секторларының кредиттік белсенділігін қалпына келтіруге ықпал етеді.

Ақша–кредит саясатының негізгі міндеттері:

экономиканың  өсуінің тұрақты қарқынын ұстап  тұратын инфляцияның төмен деңгейін қамтамасыз ету;

экономика салаларының  бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ететін деңгейде теңгенің айырбастау бағамын қолдау.

Ақша–кредит саясатының шеңберінде қойылған міндеттерге қол  жеткізу үшін отандық қаржы жүйесінің  тұрақты жұмыс істеуін, сонымен  қатар теңгенің айырбастау қалыпты  бағамын және еліміздің төлем  балансының тұрақтылығын қамтамасыз етуге  бағытталған шаралар алдын ала қолданылады.

Үкімет инфляцияға қарсы саясаты шараларымен қоса инфляцияның төмен деңгейін қолдайтын  болады.

Ұлттық Банк банктердің қысқа мерзімді өтімділігін, оны барабар деңгейде ұстап тұру мақсатында реттейтін болады.

Ұлттық Банк операциялары бойынша ставкаларды реттеу, қайта қаржыландырудың ресми ставкасын қосқанда, ақша нарығындағы жағдай мен инфляция деңгейіне байланысты жүзеге асырылатын болады.

Курс саясаты  қазақстандық экономиканың ішкі және сыртқы бәсекеге қабілеттілігінің арасындағы теңгерімдікті қамтамасыз ету, әлемдік конъюнктураның үнемі өзгеруі шарттарында отандық өндірістің бәсекеге қабілеттілігіне теріс әсерін тигізуі мүмкін, яғни курстық саясатты жүргізу ұлттық валютаның нақты бағамының едәуір ауытқуына жол бермеу керектігін реттейді. Айырбастау бағамының саясаты дүниежүзілік бағалардың өзгеруіне, сыртқы сауда жағдайына, ішкі экономиканың дамуына негіз болуына байланысты барабар әсер етуі тиіс. Осы саясатты қатаң ұстанған жағдайда, мынадай факторлармен қоса алғанда, жаңа технологияларды, жабдықтарды пайдалану, еңбек сапасын арттырумен бірге, мемлекет шапшаң даму траекториясына шыға алады.

Экономиканың  бәсекеге қабілеттілігі тек қана бағамдық саясатпен ғана ұсталмайды. Мұнда негізгі рөлді еңбек  өнімділігін арттыру, өнімдерді  жоғары құн салығымен өндіруді ұлғайту бағытындағы экономиканың құрылымдық бетбұрыс, сонымен қатар экспортты диверсификациялау шаралары атқаратын болады.