Инвестицялық портфельдің табыстылығын бағалау

      Мұндағы бірінші типті инвестициялық  банктер тек бағалы қағаздарды орналастыру  және сатумен айналысады. Ал екінші типті инвестициялық банктерге  келетін болсақ, олар ұзақ мерзімді несиелеумен айналысады [7,195бет].

      Инвестициялық банктердің пайда болуын негізінен  мемлекеттің бағалы қағаздарын орналастырумен байланысты деп көрсетеді. Кейіннен ұйымдастырудың акционерлік формасының   пайда болуымен олар үлкен компаниялар  мен  корпорациялар үшін олардың акциялары мен облигацияларын орналастыру арқылы ақша қаражаттарын мобилизациялайды, жаңа компанияларды құруда, қайта құруда, біріктіруде белсенді қатысады, сонымен қатар мемлекеттік биліктің барлық деңгейінің мемлекеттік бағалы қағазын орналастырады, оның ішінде орталық үкіметтің бағалы қағаздарынан бастап, жергілікті әкімшіліктің бағалы қағаздарына дейін орналастырады.

      Бірінші типті инвестициялық банктер  әдетте құрылтайшылар, бағалы қағаздардың  эмиссиясын ұйымдастырушылар рөлінде  шығады. Олар компаниямен орналастырылмаған бағалы қағаздардың бөлігін сатып алатын агенттер ретінде, сонымен қатар сауда, өндіріс транспорттық корпорациялардың бағалы қағаздары бойынша және басқа аспектілер бойынша консультанттар ретінде бола алады. Ұзақ мерзімді салымдарды қажет етіп акциялар мен облигациялар шығару туралы шешім қабылдаған корпорациялардың және мемлекеттің тапсырмасы бойынша, бірінші типті инвестициялық банктер эмиссиясының көлемі, мерзімі, шарттары жайлы және бағалы қағаздардың типін таңдау жөніндегі, сонымен қатар орналастыру және қайта айналысы жөніндегі міндеттемелерді өздерінің мойындарына алады. Мұндай мекемелер шығарылған  акциялар мен облигациялардың сатып алуына кепіл береді, яғни олар бұл бағалы қағаздарды сатуды өздерінің есебінен немесе банктік синдикаттарды құру арқылы акциялар мен облигацияларды сатып алушыларға ссуда береді [9,24бет].

      Бірінші типті инвестициялық банктер  соңғы кезде көбінесе корпоративті секторлардың бағалы қағаздарымен операцияларды  жиі жүргізеді. Мұндай банктер акциялар мен облигацияларды орналастыру арқылы өндіріс, транспорт және сауда кәсіпорындарының ақша қаражаттарын алуда делдал ретінде қатысады.

      Бірінші типті инвестициялық банктер  капиталды тарту, бағалы қағаздар нарығына қызмет көрсету бойынша бірқатар функцияларды атқарады:

1. Акциялар мен облигацияларды қайта орналастырумен айналысады
2. Халықаралық бағалы қағаздарды еуровалюта нарығында орналастыруда делдал болады
3. Корпорацияларға инвестициялық стратегияның сұрақтары бойынша және бухгалтерлік есеп пен есеп беру жөнінде кеңестер береді

      Қазіргі кезде бұл банктерсіз бағалы қағаздарды сату өте қиынға түседі. Көптеген компаниялар  инвестициялық банктердің көмегінсіз ұзақ мерзімді ақша қаражаттарын ала  алмаған болар еді. Кейбір мемлекеттердің қазіргі тәжірибесінде мұндай банктер  компанияның бағалы қағаздарын орналастырумен айналыспасада, компаниялар құрылып қызмет ете алмайды. Осындай елдердің қатарына келесі елдерді мысалға келтіруге болады: Канада, Ұлыбритания, Австралия, Америка Құрама Штаттары [15, 115бет].

      Бағалы  қағаздарды орналастыру алдында инвестициялық банк әдетте эмитент-корпорацияның қызметіне жоғары мамандандырылған экономистер, юристер және инжинерлердің көмегімен тиянақты талдау жүргізіледі. Банк корпорацияның активтерін, мүлкін, мақсаттарын, құжаттарын, маркетинг және менеджмент жүйесін, өндіріс жағдайын, нарығын, еңбек қатынастарын, корпорацияның тарихын, оның операцияларын, балансын, пайда және зияндардың есебін, басқарма құрылымын, саладағы орнын, бәсеке деңгейін  және басқа да факторлар қатарының талдауын жүргізеді.

      Ал екінші типті инвестициялық бактерге келсек, олар бірінші типті инвестициялық банктерден ұйымдастырушылық құрылымда, қызметтері мен операцияларында елеулі айырмашылығы бар. Екінші типті инвестициялық банктер акционерлік негізде, мемлекеттің қатысуымен аралас меншік формасында және таза мемлекеттік болып құрылуы мүмкін.

Мұндай  банктердің негізгі функциялары  шаруашылықтың әр түрлі салаларын, сонымен қатар жаңа технологияларды  енгізумен және ғылыми-техникалық революция  жетістіктерін іске қосумен байланысты арнайы  - мақсатты жобаларды орта және ұзақ мерзімді несиелеу болып табылады.

      Екінші  типті инвестициялық банктер  соғыстан кейінгі Батыс Европаның  экономикасын қалпына келтіруде  және дамушы елдердің салаларын құруда үлкен роль атқарды. Осыған байланысты келесі бірқатар елдерді ерекше бөліп көрсеткен дұрыс болады: Франция, Италия, Испания, Португалия, Скандинавия елдері. Аталған елдерде аралас және мемлекеттік инвестициялық банктер өндірісі ұзақ мерзімді несиелеудің және онда жаңа салалардың құрылуының жоғарғы деңгейін қамтамасыз етті. Қазіргі бұл инвестициялық банктер ссудалық капитал нарығында әртүрлі операцияларды жүргізеді: заңды және жеке тұлғалардың жинақтарын аккумуляциялайды, орта және ұзақ мерзімді несиелеу жүргізеді, жеке және мемлекеттік бағалы қағаздарға салымдар жасайды, әртүрлі қаржылық қызметтерді дамытады ¹.

      Қазақстан Республикасында да мұндай банктердің функцияларын негізінен Қазақстан  Республикасының банк жүйесінің  екінші деңгейлі банктері атқарады. Бірақ  Қазақстан Республикасының коммерциялық банктері бірінші типті банктердің операцияларын жүзеге асыру өз деңгейінде болып отырған жоқ. Коммерциялық банктердің инвестициялық қызметінің мақсаты – қаражаттардың сақталуын, диверсификация, табыс пен өтімділікті қамтамасыздандыру [10, 27бет].

      Нормативті құжаттарға сәйкес кез-келген бағалы қағазды өз атынан, өз есебінен және өз бастамашылығымен сатып алу және қайта сату инвестициялық операция болып табылады. Коммерциялық банктердің инвестициялық операциялары меншікті ресурстар, заемдық және тартылған қаражаттар есебіне жүзеге асырылады.

      Біраз уақыт бұрын отандық банктердің атына олардың нақты экономика  секторындағы шаруашылық субъектілермен қатынастары туралы қатаң сын  айтылған болатын. Қазақстанның экономикасына  айналым және инвестициялық қаражаттардың тапшылығын банктердің несиелері қанағаттандырмады.

      Бұл жағдай 2002 жылдан бастап жақсара бастады. Банктер қаржы нарығының неғұрлым активті және капиталды қатысушылардың бірі болды. Қазақстандағы бір банктің орташа капиталы валюта эквивалентінде шамамен 30 млн АҚШ долларын құрайды. 2006 жылы банк активтерінің  60% нақты экономика секторына жіберілді, өндірістің дамуымен және банктердің ресурстық базасының артуымен банктер нақты экономика секторын несиелеуге белсенді қатысуын көрсетеді.

      2005 жылы экономиканы дамытуға кеткен несиелердің көлемі 672,4 млрд.теңге, шетел валютасында 4,3 млрд. АҚШ долларынан артық болды. Ал 2006 жылдың қазан айындағы мәліметтер бойынша банктердің экономикаға бағытталған несиелерінің жалпы көлемі 924,3 млрд. теңгені құрады, бұл 6,25 млрд. АҚШ долларынан артық [11, 113бет].

      Банктердің  несие портфельдерінің көлемін  артуы және банктердегі жеке және заңды тұлғалардың депозиттік салымдарының артуы есебінен болған. Бұл және банктердің меншікті капиталының артуы  банктердің несиелендіру мүмкіндігін жоғарылатып, нақты экономика секторына инвестициялық қаражаттарды арттырады.

      Сонымен қатар, банктердің  несиелеу белсенділігінің  тым тез артуының тағы бір себебі, инфляцияның және девальвацияның салыстырмалы төмен деңгейі негізгі қаржылық құралдар бойынша пайда мөлшерін төмендетті. Банктер мемлекеттік бағалы қағаздар нарығында және валюталық нарықта жоғары пайда алу мүмкіншіліктерін жоғалтты, ал бұл өз кезегінде  негізгі пайда көзі ретінде белсенді түрде несиелеу операцияларын жүргізуге итермелейді. Бүгінгі таңда инвестор тек пайда мөлшерінің төмендігімен емес, сонымен бірге қаржылық құралдардың жетіспеушілігін де бастан кешіруде. Осындай негізгі факторлардың нәтижесінде экономика аз болса да инвестициялық қажеттілігін қанағаттандырады.

      Сонымен экономиканы инвестициялауда банктердің инвестициялық қызметі өте маңызды. Қазақстанда банктер тарапынан экономикаға қаражаттарды бөлу көбінесе несиелер түрінде болып отыр. Банктердің қаржылық инвестицияларға қызығушылығын арттыру жолдарын қарастыру керек. Жинақтаушы зейнетақы қорларының активтерін нақты экономиканы қаржыландыруға жұмсалу жағдайларын қарастырған жөн.   

      Қазақстан Республикасының әлеуметтік бағыттағы  нарықтық экономикасы экономиканың шынайы секторына көбірек инвестиция тарту арқылы дамуда. Басым салаларда инвестициялау өнеркәсіпте, ауыл шаруашылығында және басқа салаларда құрылымдық қайта құруларға жетуге мүмкіндік беріп, экономикалық өсуге база жасайды.

      Инвестициялық портфельдің тиімді құрылымын жасақтау қар нарығындағы жағдайларды  білуге және оны болжау мүмкіндіктеріне байланысты. Болжау өтем бақылаулардың статистикалық талдауына негізделеді, ол нарық дамуының негізгі тенденцияларын анықтауға мүмкіндік береді.

      Дамушы  инвестициялау, қаржыларын тікелей  бағалы қағаздарды инвестициялауға  салынатын тартымды болатынын дәлелдеді. Себебі, нарықтары  дамушы елдердің экономикасы тез өсім жағдайда болады, ал бұл нарықтарға сол инвестициялар салу жоғары табысты иеленеді, алайда сонымен бір мезгілде тәуекелдің жоғары деңгейіне иеленеді.

  
 
 
 
 
 

II. КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ІС-ӘРЕКЕТІ МЕН ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ПОРТФЕЛЬДЕРІН БАСҚАРУ  

2.1 Инвестицялық портфельдің  табыстылығын бағалау.

    

     Бағалы  қағаздар портфелін басқарудағы  тиімділікті бағалау, өткен жылғы  инвестициялық басқарудың сапасы және менеджердің шеберлігіне қорытынды жасауға мүмкіншілік береді.

      Портфельді басқарудың тиімділігін  бағалау 4 жылда немесе одан  көп уақыт аралығында жүргізіледі.  Бұл уақыт аралығы бірнеше  (айларға, кварталдарға) кезеңдерге  бөлінеді және табыстылықты әр  кезең сайын анықтайды.

    Егер, клиент қарастырылған кезеңдерде  портфельге ақша қаражаттарын  салмаса, не алмаса, онда бұл  кезеңдегі табыстылық мына формуламен  анықталады:

                                        a_p,t=S – Р / Р,

     мұнда,  a_p,t – қарастырылған кезеңдегі t портфель құны;

                   S – кезең соңындағы портфель  құны;

                   Р – кезең басындағы портфель  құны.

     Портфельге кіретін бағалы қағаздардың  ( нарықтық құны) құны  сома бойынша  анықталады:

                                            P = Σ P_jN_j , 

      мұнда, P_j – бір бағалы қағаз түрінің j құны ;

                  N_j – портфельде орналасқан бағалы қағаздар түрлерінің саны;

                  J – портфельде орналасқан түрлі  бағалы қағаздар саны.

      Мысалы: 3 түрлі акциядан құралған портфель берілген.

                          Портфельдің табыстылығын анықтаңыз.

3-кесте.

 

Шешуі: P = 9 000 · 120 + 8 700 · 200 + 18 500 · 150 = 5 595 000 тг.;

             S = 9 200 · 120 + 10 150 · 200 + 20 300 · 150 =6 179 000 тг.;

            a_t,p= 6 179 000 – 5 595 000 / 5 595 000 = 0,104 немесе 10,4% 

     Қарастырылған зерттеу кезеңі  аралығында портфельге салынатын немесе алынатын ақшалар , яғни тиімділікті анықтау үшін табыстылықтың ішкі ставкасын және уақытпен өлшенген табыстылық қолданылады. Анализ кезінде зерттелетін кезең t, бірнеше уақыт бөліктеріне L бөлінеді. Уақыт бөліктерінің соңында сома p₁ салынады немесе алынады ( минус таңба)  1= 1,2,..., L – бөлік нөмірі.

       Табыстылықтың ішкі ставкасы кезеңінде 1 теңдікте тұрады, себебі, кезең басындағы Р портфель құны және барлық салымдардың p₁ дисконттық құны, кезең соңындағы портфельдің дисконттық құнына теңеседі:

                                  P+Σp_l /(1+q_B)^l=S/(1+q_B)^L,

      мұнда,  q_B – табыстылықтың ішкі ставкасы.