Бағалы қағаздар эмиссиясының тәртібі, эмиссия проспектісі

Егер қажетті миниралды және органикалық тынайтқыштарды әсіресе жаңа технологияны қолдаса жердің құнарлығы сақталып қана қоймайды одан сайын жақсаруы мүмкін. Адам саны артқан сайын адам басына шаққандағы жер көлемі жылдан жылға қысқаруда.

2.      Капитал:

      Өндіріс факторы ретінде және  қаржы ретінде пайдалануға болады.

      Өндіріс факторы ретінде капитал өндіріс құралдарын сипаттайды. Мұнда ұзақ уақыт пайдаланылатын өндіріс құралдары (машина, құралдар) жер қысқа мерзім пайдаланылатын өндіріс құралдары (шикізат, энергия қуаты, жол байланыс қызметі).

Нақты капитал пайда болу үшін өндіріс құралдарын сатып алуға қаржы қажет. Осы қаржы ақша капиталы болып табылады. Өндіріс құралдарын сатып алуға капиталдың жұмсалуы қаржыландыру, ал ақша капиталын нақты капиталға айналдыру- инвестициялау деп аталады.

3. Еңбекті де екі жақты түсіндіруге болады:

      адамның ойлау қабілетімен қимылдау қабілеті.

      өндіріс процесінде пайдалануға болатын қоғамдағы барлық еңбек ресурстары.

Еңбек қызмет ретінде қарағанда оны басым ойлау қабілетті қажеттілік немесе интелектуалды және басым қимылдау қабілетін қажет ететін деп бөледі. Білім деңгейіне қарай:

      көп дайындықты қажет ететін еңбек,

      көп дайындықты қажет етпейтін еңбек,

      ешқандай дайындықты қажет етпейтін еңбек деп бөлінеді.

Еңбекті өндіріс факторы ретінде қарастырғанда жұмыс күшін немесе адамның еңбек етуге қабілетін қарастырады. Бұл факторды елдегі еңбекке қабілеті бар және жұмыссыз халықтың үлесі  арқылы сипаттауға болады.  Еңбек ресурстарына жұмысшы күші жатады, яғни еңбекке қабілетті жастағы адамдар. Еңбек ресурстарын сипаттауда адамдардың жастары, жынысы, квалификациясы, білім дәрежесі,еңбек мотивациясы өте маңызды рөл атқарады.

4. Соңғы жылдары көптеген елдердің экономистер өндіріс факторына кәсіпкерлік қаблетті де жатқызды. Кәсіпкерлік қабілет - бұл барлық өндірісі факторларын тиімді пайдалануға қабілеті бар адам ресурстарының ерекше түрі. Оған мынадай қасиеттер тән болуға тиіс.

              1). Өндіріс факторларын дұрыс үйлестіру мен келістіру үшін оның білім деңгейі жоғары болуы керек.

              2). Дұрыс шешімдер қабылдай білуі керек.

              3). Жаңамалдыққа ұмтыла білуі керек.

              4). Тәуекелшіл болуы тиіс.

Қазіргі қоғамдық өндіріс құрылымын материалдық және материалдық  емес өндіріс деп бөлуге болады. Адам қоғамының даму негізі - материалдық өндіріс болып табылады.  Материалдық өндіріс саласы өмір сүру, жұмыс істеу үшін қажетті игіліктерді өндіреді. Материалдық емес өндіріске ерекше материалдық емес (рухани құндылықтар) игіліктер өндіру, қызмет көрсету саласы жатады.

2 кесте.

Қоғамдық өндірістің құрылымы

Өндіріс үзіліссіз, қайталанып отыруы қажет. Өндіріс процесінің тұрақты қайталануын, үзіліссіз жаңғыруын ұдайы өндіріс деп атайды.

Ұдайы өндірістің типтері

                     жай өндіріс                           ұлғаймалы өндіріс.

Жай ұдайы өндірісте өндіріс процесінің көлемі мен ауқымы үзіліссіз өзгермеген күйде қалады. Өндіріс процесінің көлемі мен масштабының еселене үзіліссіз қайталануын және жаңғыруын ұлғаймалы ұдайы өндіріс дейміз.

Ұлғаймалы өндірістің түрлері:

1.      Экстенсивті өндіріс - факторлардың сан жағынан молаюы  арқылы дамиды.

2.      Интенсивті өндіріс – техника мен  технологияны жетілдіру  нәтижесінде  дамиды.

3.      Аралас - өндіріс факторлардың сан жағынан молаюы және техника мен технологияны жетілдіру нәтижесінде дамиды.

Тиімділік проблемасы экономикалық теорияның негізгі проблемасы. Ол қоғамның шексіз қажеттіліктерін максималды қанағаттандыру үшін шектелген ресурстарды мейілінше дұрыс пайдалануы жолдарын зерттейді.

              Экономикалық тиімділік өндіріс процесінде пайдаланылатын шектелген ресурстар көлемі мен өндіріс нәтижесінде алынған өнім көлемі арасындағы байланысты сипаттайды. Жұмсалған шығындардан өнім көлемінің көп болуы тиімділіктін жоғары екенін көрсетеді және керісінше.

              Экономикалық теорияда әрбір шаруашылық субъектісі өз мүддесін көздейді:

      тұтынушы - қажеттілігін максималды қанағаттандыруды;

      фирмалар - пайданы максималдауды;

      мемлекет - халықтың әл-ауқатын максималдауды жақсартуы көздейді.

Осы мақсаттарды жүзеге асыру экономикалық субъектілердің тиімді іс-әрекетін сипаттайды.             

Өндіріс  қоғамның қажеттілігін толық  қанағаттандыру үшін тауарлар мен қызметтерді барынша мол өндіру үшін  ұйымдастырылады. Бірақ та  ресурстардың  шектеулігінен тауар мен қызметтерді таңдау  проблемасы туады, яғни қандай тауарларды өндіру керек, қандайдан бас тарту қажет. Таңдау  проблемасын графикте өндіріс  мүмкіншілігінің қисық сызығы арқылы көруге болады.

Нақты өмірде адамдар алтернативті (баламалы) шығындармен кездеседі. Егер ресурстар бір нәрсеге жұмсалуы мүмкін емес. Бұдан қортынды жасасақ ресурстарды пайдалану - бұл кейбір мүмкіндіктердін жоғалту, яғни қорларды бір мақсатта пайдалансақ, оларды басқа мақсатта пайдалану мүмкін емес. Бұл жоғалған мүмкіндіктерді өлшеп бағалануға болады. Баламалы шығындарды өндірістік мүмкіндіктер сызбасы арқылы бейнелеуге болады.

Альтернативті шығындар - пайдаланылмаған мүмкіндіктер. Бұдан туындайтын қорытынды экономикада альтернативті (баламалы) шығындары төмен тауар өндіру қажеттігі. Өндірістегі барлық шығындар баламалы шығындар болып табылмайды. Баламалы емес - шығындар бұл өндірушінің бас тарта алмайтын шығыны. Ол шығындарды өндіруші міндетті түрде жұмсайды.

Негізгі түсініктер мен терминдер

Айырбас

Альтернатива

Бөлу

Интенсивті өндіріс

Материалдық емес өндіріс

Материалдық өндіріс

Өндіріс

Өндіріс факторлары

Ресурс

Таңдау

Тұтыну

Экстенсивті өндіріс

Бақылау  сұрақтары

1.      Қоғамдық өндірістің сатылары.

2.      Экономикалық ресурстар және олардың түрлері.

3.      Өндіргіш күштерге сипаттама.

4.      Өндіріс құралдары және оларлың түрлері.

5.      Қоғамдық өндірістің түрлері.

6.      Ұдайы өндіріс және оның типтері.

7.      Қоғамның экономикалық таңдауы.

8.      Тиімділік проблемасына сипаттама.

9.      Өндіріс мүмкіншілігінің қисық сызығы.

3 тақырып. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖҮЙЕЛЕРДІҢ ТҮРЛЕРІ

1.      Экономикалық жүйе және оның элементтері.

2.      Экономикалық жүйелер типтерінің жіктелуі.

3.      Аралас экономикалық жүйе.

Меншік қатынастарымен ұйымдастырылу түрлеріне сәйкес болатын барлық экономикалық іс-әрекеттердін жиынтығы сол қоғамның экономикалық жүйесін құрайды.

Экономикалық жүйенің элементтеріне меншік негізінде қалыптасқан әлеуметтік – экономикалық қатынастар шаруашылықты ұйымдастыру мен басқару әдісі. Экономиканы реттеуші механизм және кәсіпорындар мен басқада шаруашылық субъектісі арасындағы нақты экономикалық байланыстар жатады.

Қоғамның саяси жүйесінің негізін экономикалық жүйе құрайды, мысалы: «капитализм»; «социализм» – деген ұғымдар саяси жүйеге жатады. Ал «нарықты экономика», «аралас экономика» деген сөздер экономикалық жүйеге жатады.

Барлық жүйелер қоғамдық өндірістің негізін құрайтын 5 мәселені шешу әдістеріне қарай анықталады.

1.      Не өндіру керек? Қандай қызмет көрсету қажет.

2.      Қанша өндіру керек? Қанша қызмет көрсету керек?

3.      Қалай өндіру керек? (қандай технология керек?)

4.      Кім үшін өндіру керек?

5.      Өзгерген жағдайларға бейімделе ала ма? (яғни кәсіпкерлердің еркіндігі).

Экономикалық жүйе – бұл экономикалық процестер жиынтығы, ол қалыптасқан мүліктік қатынастар мен ұйымдық түрлер негізінде қоғамда жүзеге асады. Экономиканы  ұйымдастыру бойынша экономикалық жүйені келесідей топтау болады.

Жабық экономика – барлық шаруашылық әрекеттер тек мемлекет  шеңберінде жүргізіледі, ішкі тұтынумен  шектеледі, шетелдермен қатынас  болмайды.

Ашық экономикалық жүйе – халықаралық экономикалық қатынастар жүйесіне экономика  белсенді түрде қатысады, ұлттық валюта мен қатар шетелдік валюта қолданылады.

1.             Меншік қатынастарының формалары бойынша:

1.1.           Дәстүрлі жүйе – ұрпақтан ұрпаққа  жалғасып отырған дәстүр мен салт бойынша  қатынастар қалыптасады.

1.2.           Әкімшілік - әміршілік экономика орталықтанған жоспарлау арқылы барлық ресурстар мен  өндіріс факторлары мемлекеттің қолында болып, мемлекеттік  меншіктің  үстемділігі жүргізіледі.

1.3.           Нарықтық экономика -  меншікке, бәсекеге негізделеді.

1.4.           Аралас экономика – мемлекет пен нарық  механизмдерінің  араласуы арқылы экономиканы реттеу жүзеге асады.

2.             Өнеркәсіп революциясы мен ҒТП даму деңгейі бойынша:

2.1.           Индустриалды даму дәуіріне дейінгі жүйе – бұл жүйеде  ауыл шаруашылығы натуралдық шаруашылық және қол еңбегі басым орын алады.

2.2.           Индустриалдық жүйе – бұл жүйе ірі машиналық  өндіріске дамыған тауар- ақша қатынастарына  негізделеді.

2.3.           Постиндустриалдық жүйе- бұл жүйеде негізгі ресурс ретінде ақпарат саналады, экономиканың бастаушы саласы – материалдық емес сала.

Меншік қатынастарының формалары бойынша әр жүйеге төмендегідей қысқаша сипаттама беруге болады.

Дәстүрлі экономиканық жүйенің сипаттамасы:

1.      Өндіріс, бөлу және айырбас дәстүр, салтқа негізделеді.

2.      Өндірістің дамуы мен  әлеуметтік – экономикалық даму ең нашар деңгейде.

3.      Техникалық прогресс шектеулі.

4.      Халық санының дамуы өнеркәсіп өндірісінің өсуі деңгейінен тұрақты түрде артып отырады.

5.      Сыртқы қаржылық қарыз өте күрделі.

6.      Мемлекет пен қарулы  күштердің ролі өте жоғары.